اهل بیت در لغت: تفاوت میان نسخه‌ها

نسخهٔ ‏۶ ژوئیهٔ ۲۰۲۲، ساعت ۰۹:۲۴

معناشناسی

"اهل بیت" مرکب از "اهل" و "بیت" است. اهل بیت، ترکیبی از دو واژۀ "اهل" و "بیت" است. کلمۀ اهل معمولاً با توجه به مضاف‌الیه خود معنی می‌شود، "أهل الرجل" قبیله و نزدیکان او هستند. به همسر مرد نیز اهل او گفته می‌شود. "أهل الأمر" والیان و فرمانروایان هستند و "أهل الاسلام" مسلمانان هستند و گاهی به خواص و نزدیک‌ترین افراد به شخص، "اهل الرجل" گفته می‌شود و "أهل البیت" به معنی ساکنان خانه یا اتاق است^[۱].^[۲]

درباره معنای لغوی کلمه "أهل" دو دیدگاه به چشم می‌خورد؛ برخی این واژه را به مصادیق آن تفسیر کرده و معنای واحد و جامعی برای آن ذکر ننموده‌اند. این گروه، مصادیق خانواده، خاندان، خویشان، شیعیان و اهل دین انسان را به عنوان معنای خود این واژه در نظر گرفته اند^[۳].^[۴]

در مقابل، عده ای دیگر، معنایی جامع و ریشه‌ای واحد را برای واژه "أهل" قائل‌اند که قدر جامع همه آنها تعلق خاطر، سنخیت، اُنس و الفت داشتن با چیزی و اختصاص داشتن به آن است^[۵].^[۶]

با مقایسه دو دیدگاه، روشن می‌شود دیدگاه دوم که قائل به "وجود یک ریشه معنایی جامع و فراگیر برای واژه أهل" است بهتر از دیدگاه نخست است؛ زیرا بازگشت معانی دیدگاه اول به دیدگاه دوم است^[۷]. در مجموع واژه "اهل" به معانی سزاوار و لایق به چیزی، مختار و منتخب، خاندان، اقوام و خویشان، عیال و فرزندان، ملت و امت و... آمده است^[۸] و قدر جامع همه آنها تعلق، سنخیت، اُنس و الفت داشتن با چیزی و اختصاص داشتن به آن است. البته هرچه تعلق چیزی به چیزی بیشتر باشد اختصاص بدان شدیدتر است و هرچه اختصاص شدیدتر باشد صدق عنوان "اهل" قوی‌تر خواهد بود^[۹]. از نظر واژه‌شناسان "آل" به دلیل اینکه مصغّر آن "اُهَیْل" است با "اهل" یکی است، با این تفاوت که "آل" مخصوص انسان‌هاست و باید به اسم عَلَم اضافه شود، در حالی که چنین التزامی در کار برد "اهل" وجود ندارد^[۱۰].^[۱۱]

"بیت" نیز به معنای خانه و محل سکونت است^[۱۲] و بدین ترتیب، ترکیب "اهل بیت" به معنای "ساکنان خانه" است^[۱۳].

منابع

پانویس

↑ معجم مقاییس اللغة، ج۱، ص۱۵۰؛ لسان العرب، ج۱۱، ص۲۹.
↑ کمپانی زارع، مهدی، مقاله «اهل بیت»، دانشنامه امام رضا، ج۲ ص ۶۶۵.
↑ ر.ک: فیومی، احمد بن محمد، «المصباح المنیر فی غریب الشرح الکبیر»، ج۲، ص۲۸؛ عسکری ابوهلال، حسن بن عبدالله، «الفروق فی اللغه»، ص۲۷۵؛ ابن منظور، محمد بن مکرم، «لسان العرب»، ج۱۱، ص۲۸؛ مرتضی زبیدی، محمد بن محمد، «تاج العروس»، ج۱۴، ص۳۵؛ طریحی، فخرالدین، «مجمع البحرین»، ج۵، ص۳۱۴.
↑ تحریری، محمد باقر، جلوه‌های لاهوتی، ج۱، ص۴۵؛ بحرینی، سید مجتبی، جامعه در حرم، ص۴۸؛ سبط، سید علی، به کوشش موسوی نوری، سید محمد، معرفت معصومین، ص۲۴؛ نقوی، سید محمد تقی، شرح زیارت جامعه کبیره، ص۲۵.
↑ مصطفوی، حسن، «التحقیق فی کلمات القرآن الکریم»، ج۱ ص۱۷۰؛ فیومی، احمد بن محمد، «المصباح المنیر»، ج۲ ص۲۸؛ ابن منظور، محمد بن مکرم، «لسان العرب»، ج۱۱ صص۳۰-۲۸. لازم به ذکر است که در این عبارت، مولف، معانی و مصادیق مختلف اهل را به یک مفهوم واحد ارجاع داده است ولی به وجود یک معنای جامع و فراگیر، "پیوند جامع"، تصریح کرده است.
↑ حسینی، سید مجتبی، مقامات اولیاء، ج۱، ص۲۷؛ زمردیان، احمد، مقام ولایت در شرح زیارت جامعه کبیره، ص۲۲.
↑ ر.ک. حسینی میلانی، سید علی، با پیشوایان هدایتگر، ج۱، ص۹۹.
↑ بصائر ذوی التمییز، ج‌۲، ص‌۸۳ ـ ۸۴.
↑ التحقیق، ج‌۱، ص‌۱۶۹ ـ ۱۷۱، «اهل».
↑ مفردات، ص‌۹۸، «آل».
↑ یوسفیان، حسن، دائرةالمعارف قرآن کریم، ج۵، ص۷۶ - ۹۵.
↑ لسان العرب، ج‌۱، ص‌۵۴۵‌، «بیت».
↑ یوسفیان، حسن، دائرةالمعارف قرآن کریم، ج۵، ص۷۶ - ۹۵.

[1] معجم مقاییس اللغة، ج۱، ص۱۵۰؛ لسان العرب، ج۱۱، ص۲۹.

[2] کمپانی زارع، مهدی، مقاله «اهل بیت»، دانشنامه امام رضا، ج۲ ص ۶۶۵.

[3] ر.ک: فیومی، احمد بن محمد، «المصباح المنیر فی غریب الشرح الکبیر»، ج۲، ص۲۸؛ عسکری ابوهلال، حسن بن عبدالله، «الفروق فی اللغه»، ص۲۷۵؛ ابن منظور، محمد بن مکرم، «لسان العرب»، ج۱۱، ص۲۸؛ مرتضی زبیدی، محمد بن محمد، «تاج العروس»، ج۱۴، ص۳۵؛ طریحی، فخرالدین، «مجمع البحرین»، ج۵، ص۳۱۴.

[4] تحریری، محمد باقر، جلوه‌های لاهوتی، ج۱، ص۴۵؛ بحرینی، سید مجتبی، جامعه در حرم، ص۴۸؛ سبط، سید علی، به کوشش موسوی نوری، سید محمد، معرفت معصومین، ص۲۴؛ نقوی، سید محمد تقی، شرح زیارت جامعه کبیره، ص۲۵.

[5] مصطفوی، حسن، «التحقیق فی کلمات القرآن الکریم»، ج۱ ص۱۷۰؛ فیومی، احمد بن محمد، «المصباح المنیر»، ج۲ ص۲۸؛ ابن منظور، محمد بن مکرم، «لسان العرب»، ج۱۱ صص۳۰-۲۸. لازم به ذکر است که در این عبارت، مولف، معانی و مصادیق مختلف اهل را به یک مفهوم واحد ارجاع داده است ولی به وجود یک معنای جامع و فراگیر، "پیوند جامع"، تصریح کرده است.

[6] حسینی، سید مجتبی، مقامات اولیاء، ج۱، ص۲۷؛ زمردیان، احمد، مقام ولایت در شرح زیارت جامعه کبیره، ص۲۲.

[7] ر.ک. حسینی میلانی، سید علی، با پیشوایان هدایتگر، ج۱، ص۹۹.

[8] بصائر ذوی التمییز، ج‌۲، ص‌۸۳ ـ ۸۴.

[9] التحقیق، ج‌۱، ص‌۱۶۹ ـ ۱۷۱، «اهل».

[10] مفردات، ص‌۹۸، «آل».

[11] یوسفیان، حسن، دائرةالمعارف قرآن کریم، ج۵، ص۷۶ - ۹۵.

[12] لسان العرب، ج‌۱، ص‌۵۴۵‌، «بیت».

[13] یوسفیان، حسن، دائرةالمعارف قرآن کریم، ج۵، ص۷۶ - ۹۵.

[۱]

[۲]

[۳]

[۴]

[۵]

[۶]

[۷]

[۸]

[۹]

[۱۰]

[۱۱]

[۱۲]

[۱۳]

@@ خط ۶: / خط ۶: @@
 | پرسش مرتبط  =
 }}
-==مقدمه==
+== معناشناسی ==
-[[اهل بیت]]{{عم}}؛ [[معصومین]] از [[خاندان پیامبر اسلام]]{{صل}} و [[مرجع]] [[امت اسلامی]] بعد از ایشان.
+"[[اهل بیت]]" مرکب از "[[اهل]]" و "[[بیت]]" است. اهل بیت، ترکیبی از دو واژۀ "[[اهل]]" و "[[بیت]]" است. کلمۀ [[اهل]] معمولاً با توجه به مضاف‌الیه خود معنی می‌شود، "[[أهل]] الرجل" [[قبیله]] و [[نزدیکان]] او هستند. به [[همسر]] مرد نیز [[اهل]] او گفته می‌شود. "[[أهل]] الأمر" [[والیان]] و [[فرمانروایان]] هستند و "[[أهل]] الاسلام" [[مسلمانان]] هستند و گاهی به [[خواص]] و نزدیک‌ترین افراد به شخص، "[[اهل]] الرجل" گفته می‌شود و "[[أهل]] البیت" به معنی ساکنان [[خانه]] یا اتاق است<ref>معجم مقاییس اللغة، ج۱، ص۱۵۰؛ لسان العرب، ج۱۱، ص۲۹.</ref>.<ref>[[مهدی کمپانی زارع|کمپانی زارع، مهدی]]، [[اهل بیت - کمپانی زارع (مقاله)|مقاله «اهل بیت»]]، [[دانشنامه امام رضا ج۲ (کتاب)|دانشنامه امام رضا]]، ج۲ ص ۶۶۵.</ref>
-اهل بیت در لغت به معنای «ساکنان و [[اهل]] [[خانه]]» است<ref>دهخدا، علی اکبر، لغت‌نامه دهخدا، ج۳، ص۳۶۶۳.</ref>؛ سپس این معنی توسعه یافته و به معنای کسانی که نسبت [[خانوادگی]]، آنها را به هم مرتبط می‌کند، به‌کار می‌رود<ref>راغب اصفهانی، حسین بن محمد، مفردات الفاظ القرآن، تحقیق صفوان عدنان داودی، ص۹۶.</ref>.<ref>[[مصطفی فرخی|فرخی، مصطفی]]، [[اهل بیت - فرخی (مقاله)| مقاله «اهل بیت»]]، [[مقالاتی از اندیشه‌نامه انقلاب اسلامی (کتاب)|مقالاتی از اندیشه‌نامه انقلاب اسلامی‌]]، ص ۲۱۹.</ref>.
-==اهل بیت در حقوق اهل بیت==
+درباره معنای لغوی کلمه "[[أهل]]" دو دیدگاه به چشم می‌خورد؛ برخی این واژه را به مصادیق آن [[تفسیر]] کرده و معنای واحد و جامعی برای آن ذکر ننموده‌اند. این گروه، مصادیق [[خانواده]]، [[خاندان]]، [[خویشان]]، [[شیعیان]] و [[اهل دین]] [[انسان]] را به عنوان معنای خود این واژه در نظر گرفته اند<ref>ر.ک: فیومی، احمد بن محمد، «المصباح المنیر فی غریب الشرح الکبیر»، ج۲، ص۲۸؛ عسکری ابوهلال، حسن بن عبدالله، «الفروق فی اللغه»، ص۲۷۵؛ ابن منظور، محمد بن مکرم، «لسان العرب»، ج۱۱، ص۲۸؛ مرتضی زبیدی، محمد بن محمد، «تاج العروس»، ج۱۴، ص۳۵؛ طریحی، فخرالدین، «مجمع البحرین»، ج۵، ص۳۱۴.</ref>.<ref>[[محمد باقر تحریری|تحریری، محمد باقر]]، [[جلوه‌های لاهوتی (کتاب)|جلوه‌های لاهوتی]]، ج۱، ص۴۵؛ [[سید مجتبی بحرینی|بحرینی، سید مجتبی]]، [[جامعه در حرم (کتاب)|جامعه در حرم]]، ص۴۸؛ [[سید علی سبط|سبط، سید علی]]، به کوشش [[سید محمد موسوی نوری|موسوی نوری، سید محمد]]، [[معرفت معصومین (کتاب)|معرفت معصومین]]، ص۲۴؛ [[سید محمد تقی نقوی|نقوی، سید محمد تقی]]، [[شرح زیارت جامعه کبیره ۵ (کتاب)|شرح زیارت جامعه کبیره]]، ص۲۵.</ref>
-[[اهل بیت]] از نظر لغت بر [[نزدیکان]] [[پیامبر]] مثل [[زنان]] و [[همسران]]، [[فرزندان]]، داماد و نوه‌های او قابل اطلاق است و با توجه به کلمه [[آل]] که دلالت بر [[نزدیکان]] خاص آن [[حضرت]] می‌کند، یعنی کسانی که نزد [[حضرت]] [[احترام]] و [[جایگاه]] ویژه‌ای داشتند مثل [[فاطمه]] دختر آن [[حضرت]] و [[حسنین]] که آن [[حضرت]] [[محبت]] خاصی به آن دو داشتند، این دو کلمه ([[اهل]] وآل) از نظر لغوی قابل اطلاق بر [[پنج تن آل عبا]] نیز می‌باشد<ref>[[آرزو شکری|شکری، آرزو]]، [[حقوق اهل بیت (کتاب)|حقوق اهل بیت]]، ص۴۷- ۴۸.</ref>.
-==اهل بیت در ولایت و امامت از منظر عقل و نقل==
+در مقابل، عده ای دیگر، معنایی جامع و ریشه‌ای واحد را برای واژه "[[أهل]]" قائل‌اند که قدر جامع همه آنها تعلق خاطر، سنخیت، اُنس و [[الفت]] داشتن با چیزی و اختصاص داشتن به آن است<ref>مصطفوی، حسن، «التحقیق فی کلمات القرآن الکریم»، ج۱ ص۱۷۰؛ فیومی، احمد بن محمد، «المصباح المنیر»، ج۲ ص۲۸؛ ابن منظور، محمد بن مکرم، «لسان العرب»، ج۱۱ صص۳۰-۲۸. لازم به ذکر است که در این عبارت، مولف، معانی و مصادیق مختلف اهل را به یک مفهوم واحد ارجاع داده است ولی به وجود یک معنای جامع و فراگیر، "پیوند جامع"، تصریح کرده است.</ref>.<ref>[[سید مجتبی حسینی|حسینی، سید مجتبی]]، [[مقامات اولیاء (کتاب)|مقامات اولیاء]]، ج۱، ص۲۷؛ [[احمد زمردیان|زمردیان، احمد]]، [[مقام ولایت در شرح زیارت جامعه کبیره (کتاب)|مقام ولایت در شرح زیارت جامعه کبیره]]، ص۲۲.</ref>
-اصل در معنای این لغت، تحقق [[انس]] و تعلق و اختصاص یافتن به چیزی است؛ مثل: {{عربی|أَهْلُ الْبَلَد}} و یا {{عربی|أَهْلُ الْعِلْمِ}}. از آنجا که اصل در اهلیت، مأنوس بودن و اختصاص هر یک به دیگری است، به تناسب انس و [[هماهنگی]]، اهلیت شدت و [[ضعف]] پیدا می‌کند؛ چنان که [[خداوند]] درباره [[فرزند نوح]]{{ع}} فرمود:
-{{متن قرآن|قَالَ يَا نُوحُ إِنَّهُ لَيْسَ مِنْ أَهْلِكَ إِنَّهُ عَمَلٌ غَيْرُ صَالِحٍ فَلَا تَسْأَلْنِ مَا لَيْسَ لَكَ بِهِ عِلْمٌ إِنِّي أَعِظُكَ أَنْ تَكُونَ مِنَ الْجَاهِلِينَ}}<ref>«فرمود: ای نوح! او از خاندان تو نیست، بی‌گمان او کرداری ناشایسته است پس چیزی را که نمی‌دانی از من مخواه، من تو را اندرز می‌دهم که مبادا از نادانان باشی» سوره هود، آیه ۴۶.</ref>.
-در [[قرآن کریم]]، واژه [[اهل]] گاه برای زوجین به کار رفته؛ مثل [[حضرت ابراهیم]]{{ع}} و همسرشان [[ساره]]:
+با مقایسه دو دیدگاه، روشن می‌شود دیدگاه دوم  که قائل به "وجود یک ریشه معنایی جامع و فراگیر برای واژه [[أهل]]"  است بهتر از دیدگاه نخست است؛ زیرا بازگشت معانی دیدگاه اول به دیدگاه دوم است<ref>ر.ک. [[سید علی حسینی میلانی|حسینی میلانی، سید علی]]، [[با پیشوایان هدایتگر (کتاب)|با پیشوایان هدایتگر]]، ج۱، ص۹۹.</ref>. در مجموع واژه "[[اهل]]" به معانی سزاوار و لایق به چیزی، مختار و منتخب، [[خاندان]]، [[اقوام]] و [[خویشان]]، عیال و [[فرزندان]]، [[ملت]] و [[امت]] و... آمده است<ref>بصائر ذوی التمییز، ج‌۲، ص‌۸۳ ـ ۸۴.</ref> و قدر جامع همه آنها تعلق، سنخیت، اُنس و [[الفت]] داشتن با چیزی و اختصاص داشتن به آن است. البته هرچه تعلق چیزی به چیزی بیشتر باشد اختصاص بدان شدیدتر است و هرچه اختصاص شدیدتر باشد [[صدق]] عنوان "[[اهل]]" قوی‌تر خواهد بود<ref>التحقیق، ج‌۱، ص‌۱۶۹ ـ ۱۷۱، «اهل».</ref>. از نظر واژه‌شناسان "[[آل]]" به [[دلیل]] اینکه مصغّر آن "اُهَیْل" است با "[[اهل]]" یکی است، با این تفاوت که "[[آل]]" مخصوص انسان‌هاست و باید به اسم عَلَم اضافه شود، در حالی که چنین التزامی در کار برد "[[اهل]]" وجود ندارد<ref>مفردات، ص‌۹۸، «آل».</ref>.<ref>[[حسن یوسفیان|یوسفیان، حسن]]، [[دائرةالمعارف قرآن کریم ج۵ (کتاب)|دائرةالمعارف قرآن کریم]]، ج۵، ص۷۶ - ۹۵.</ref>
-{{متن قرآن|قَالُوا أَتَعْجَبِينَ مِنْ أَمْرِ اللَّهِ رَحْمَتُ اللَّهِ وَبَرَكَاتُهُ عَلَيْكُمْ أَهْلَ الْبَيْتِ إِنَّهُ حَمِيدٌ مَجِيدٌ}}<ref>«گفتند: آیا از کار خداوند در شگفتی با آنکه بخشایش خداوند و برکات او ارزانی شما خاندان (رسالت) است؟ بی‌گمان او ستوده‌ای ارجمند است» سوره هود، آیه ۷۳.</ref>.
-گاهی نیز در مورد دختر و [[مادر]] به کار رفته؛ مثل مادر و [[خواهر]] [[حضرت موسی]]{{ع}}:
+"[[بیت]]" نیز به معنای [[خانه]] و محل سکونت است<ref>لسان العرب، ج‌۱، ص‌۵۴۵‌، «بیت».</ref> و بدین ترتیب، ترکیب "[[اهل بیت]]" به معنای "ساکنان [[خانه]]" است<ref>[[حسن یوسفیان|یوسفیان، حسن]]، [[دائرةالمعارف قرآن کریم ج۵ (کتاب)|دائرةالمعارف قرآن کریم]]، ج۵، ص۷۶ - ۹۵.</ref>.
-{{متن قرآن|وَحَرَّمْنَا عَلَيْهِ الْمَرَاضِعَ مِنْ قَبْلُ فَقَالَتْ هَلْ أَدُلُّكُمْ عَلَى أَهْلِ بَيْتٍ يَكْفُلُونَهُ لَكُمْ وَهُمْ لَهُ نَاصِحُونَ}}<ref>«و پیش از آن، (پستان) دایگان را از او بازداشتیم؛ (خواهر موسی) گفت: می‌خواهید شما را به خانواده‌ای رهنمون شوم که او را برای شما نگه‌دارند و خیراندیش او باشند؟» سوره قصص، آیه ۱۲.</ref>.
-بنابراین، برای تشخیص مراد از اهلیت، می‌توان به [[میزان]] مأنوس بودن و [[سیاق]] [[کلام]] توجه نمود.
-[[مفسرین]] [[شیعه]]، [[خمسه طیبه]]{{عم}} را تنها مصداق [[اهل بیت]] [[رسول الله]]{{صل}} می‌دانند. در میان [[اهل سنت]]، بنا بر نقل [[قاضی]] [[نورالله]] [[شوشتری]] در [[احقاق الحق]]، بیش از ۷۰ منبع آنان تصریح دارند که مراد از [[اهل البیت]] در [[آیه شریفه]]، خمسه طیبه{{عم}} هستند<ref>احقاق الحق و ازهاق الباطل (ط، مکتبة آیة الله المرعشی النجفی، ۱۴۰۹ه.ق)، ج۲، ص۵۰۳ به بعد.</ref>. [[مفسر]] عامی، [[حاکم حسکانی]]، در [[تفسیر]] خود با ذکر ۱۳۰ [[حدیث]] از طرق [[عامه]]، مصداق [[اهل بیت]] در این [[آیه شریفه]] را منحصر در [[پنج تن آل عبا]]{{عم}} می‌داند<ref>شواهد التنزیل لقواعد التفضیل (ط. وزارة الثقافة والإرشاد الإسلامی، ۱۴۱۱ ه.ق.)، ج۲، ص۱۸.</ref>؛ چنان که بنا بر برخی [[روایات]]، [[پیامبر اکرم]]{{صل}} تا شش ماه بعد از [[نزول]] [[آیه تطهیر]]، قبل از [[اقامه نماز]] صبح در [[مسجد]]، مقابل [[خانه]] [[امیرالمؤمنین]]{{ع}} و [[صدیقه]] [[طاهره]]{{عم}} می‌ایستاد و با صدای بلند می‌فرمود: {{متن حدیث|الصَّلَاةَ يَا أَهْلَ‏ الْبَيْتِ‏}}
-ایشان سپس آیه تطهیر را [[تلاوت]] می‌کرد. در بخش [[روایی]] به ذکر [[احادیث]] مربوطه می‌پردازیم<ref>به یک مورد از کتاب الشواهد التنزیل (ص۶۳۷) اشاره می‌شود: {{متن حدیث|أَخْبَرَنَا مُحَمَّدُ بْنُ مُوسَى بْنِ الْفَضْلِ قَالَ: أَخْبَرَنَا مُحَمَّدُ بْنُ يَعْقُوبَ بْنِ يُوسُفَ قَالَ: حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ إِسْحَاقَ قَالَ حَدَّثَنَا عَفَّانُ بْنُ مُسْلِمٍ قَالَ: حَدَّثَنَا حَمَّادُ بْنُ سَلَمَةَ قَالَ: حَدَّثَنَا عَلِيُّ بْنُ زَيْدٍ، عَنْ أَنَسِ بْنِ مَالِكٍ‏ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ{{صل}} كَانَ يَمُرُّ بِبَابِ فَاطِمَةَ سِتَّةَ أَشْهُرٍ- إِذَا خَرَجَ إِلَى صَلَاةِ الْفَجْرِ يَقُولُ: الصَّلَاةَ يَا أَهْلَ‏ الْبَيْتِ‏ {{متن قرآن|إِنَّمَا يُرِيدُ اللَّهُ لِيُذْهِبَ عَنْكُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَيْتِ وَيُطَهِّرَكُمْ تَطْهِيرًا}}}} (شواهد التنزیل لقواعد التفضیل، ج۲، ص۱۸).</ref>.<ref>[[محمد تقی فیاض‌بخش|فیاض‌بخش]] و [[فرید محسنی|محسنی]]، [[ولایت و امامت از منظر عقل و نقل ج۶ (کتاب)|ولایت و امامت از منظر عقل و نقل]]، ج۶ ص ۸۷.</ref>
 == منابع ==