عبادت در قرآن

این مدخل زیرشاخهٔ بحث عبادت است. عبادت از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: عبادت در لغت - عبادت در قرآن - عبادت در حدیث - عبادت در معارف و سیره نبوی - عبادت در معارف و سیره علوی - عبادت در فقه سیاسی - عبادت در معارف دعا و زیارات - عبادت در معارف و سیره فاطمی - عبادت در معارف و سیره سجادی - عبادت در معارف و سیره حسینی - عبادت در فرهنگ و معارف انقلاب اسلامی - عبادت در معارف و سیره امام جواد - پرسش مرتبط ندارد

عبادت به‌معنای اظهار فروتنی و طاعت و پرستش و بندگی انسان در برابر خداوند است. در آیات فراوانی به موضوع عبادت اشاره شده است: ﴿أَلَمْ أَعْهَدْ إِلَيْكُمْ يَا بَنِي آدَمَ أَنْ لَا تَعْبُدُوا الشَّيْطَانَ إِنَّهُ لَكُمْ عَدُوٌّ مُبِينٌ * وَأَنِ اعْبُدُونِي هَذَا صِرَاطٌ مُسْتَقِيمٌ﴾ و بیان شده که عبادت هدف اصلی خلقت است.

معناشناسی عبادت

معنای لغوی

عبادت در لغت به‌معنای اظهار فروتنی و خاکساری در مقابل خداوند، طاعت و پرستش و پرستیدن است. اصل آن از "عبد" به‌معنای نهایت افتادگی در مقابل مولا و نرمش و ذلیل شدن آمده است.

از کلمات لغویین استفاده می‌شود عبادت به معنای اطاعت بی چون و چرای ناشی از اعتقاد به استحقاق اطاعت است که موجب خضوع و انقیاد می شود.

معنای اصطلاحی

عبادت در اصطلاح دینی یعنی اطاعت و بندگی انسان در برابر خداوند و پرستش، خداپرستی و نیایش به درگاه او. عبادت عبارت است از مواظبت بر برخی اعمال که از ناحیه شارع دستور رسیده است. انجام تکالیفی همچون نماز، روزه، حج و جهاد عبادت است، البته تلاش برای تأمین زندگی از راه حلال، آموختن دانش، جهاد در راه خدا، رسیدگی به محرومان و نیکی به پدر و مادر نیز از بزرگترین عبادت‌هاست.

در روایات، اموری چون اندیشیدن در نعمت‌های الهی، کسب حلال، گمان نیکو داشتن به خدا و نگاه مهرآمیز به چهره پدر و مادر از مصادیق عبادت معرفی شده است.

عبادت در قرآن

از مجموع آیات قرآن کریم استفاده می‌شود مراد از عبادت در اصطلاح قرآنی، معنای لغوی آن است یعنی اطاعت خاضعانه و بدون چون و چرا. برخی از این آیات عبارت‌اند از:

1. ﴿أَلَمْ أَعْهَدْ إِلَيْكُمْ يَا بَنِي آدَمَ أَنْ لَا تَعْبُدُوا الشَّيْطَانَ إِنَّهُ لَكُمْ عَدُوٌّ مُبِينٌ * وَأَنِ اعْبُدُونِي هَذَا صِرَاطٌ مُسْتَقِيمٌ﴾.
2. ﴿إِنَّكُمْ وَمَا تَعْبُدُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ حَصَبُ جَهَنَّمَ أَنْتُمْ لَهَا وَارِدُونَ﴾.
3. ﴿وَمِنَ النَّاسِ مَنْ يَعْبُدُ اللَّهَ عَلَى حَرْفٍ﴾.
4. ﴿وَيَوْمَ يَحْشُرُهُمْ وَمَا يَعْبُدُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ فَيَقُولُ أَأَنْتُمْ أَضْلَلْتُمْ عِبَادِي هَؤُلَاءِ أَمْ هُمْ ضَلُّوا السَّبِيلَ﴾.
5. ﴿احْشُرُوا الَّذِينَ ظَلَمُوا وَأَزْوَاجَهُمْ وَمَا كَانُوا يَعْبُدُونَ﴾.
6. ﴿فَقَالُوا أَنُؤْمِنُ لِبَشَرَيْنِ مِثْلِنَا وَقَوْمُهُمَا لَنَا عَابِدُونَ﴾.
7. ﴿وَاتَّخَذُوا مِنْ دُونِ اللَّهِ آلِهَةً لِيَكُونُوا لَهُمْ عِزًّا * كَلَّا سَيَكْفُرُونَ بِعِبَادَتِهِمْ وَيَكُونُونَ عَلَيْهِمْ ضِدًّا﴾.

عبادت هدف خلقت

قرآن، فلسفه خلقت جن و انس را عبادت خدا می‌داند: ﴿وَمَا خَلَقْتُ الْجِنَّ وَالْإِنْسَ إِلَّا لِيَعْبُدُونِ﴾ چرا که بندگی خدا انسان را به کمال روحی و معنوی و رشد اخلاقی می‌‌رساند و از گناهان و مفاسد باز می‌دارد. لذا هدف اجتماع انسانی نیز رساندن انسان به مقام عبودیّت است. مقام عبودیّت کمالی است که در خود انسان ایجاد می‌شود و آثاری دارد که به دنبال آن نصیب انسان می‌شود؛ مانند رحمت، مغفرت، رضوان الهی و...؛ بنابراین اگر برای عبودیّت غرضی مانند کسب معرفت و اخلاص باشد، غرض نهایی از خلقت انسان خواهد بود.

به نظر می‌رسد، مراد از عبودیّت انسان که هدف خلقت بیان شده، تنها عبادت ظاهری و خداترسی نیست؛ بلکه رسیدن انسان به مقامی است که همه اعمال و رفتار او عبادت محسوب شود و به قصد قرب به حق‌تعالی انجام شود (رسد آدمی به جایی که به جز خدا نبیند) و هیچ شائبه‌ای در اعمال و رفتار فردی و اجتماعی او از ریا و عجب، خودبینی، تکبر و تجاوزگری و فساد و ظلم و... نباشد؛ چنین انسانی به حق می‌پیوندد.

بارزترین بندگان خدا که به مقام عبودیّت رسیدند، انبیا و رسولان الهی بودند که همه افعال و اعمال، نیّات آنها، از قهر و محبت، حرص و خوف و شدت و... برای خدا بود و اسوه آدمیان گردیدند.

اطاعت از رسولان راه اطاعت از خدا

علاوه بر این مجموعه آیات، می توان به دو مجموعه دیگر از آیات قرآن کریم اشاره کرد که کاربری قرآنی واژه "عبادت" را در معنای "اطاعت" مورد تأیید و تأکید قرار می دهند. این دو مجموعه از آیات عبارت‌اند از:

مجموعه اول

آیات سوره شعراء که به تبیین رسالت رسل الهی در طول تاریخ و مأموریتی که از سوی خدا در جامعه بشری داشته اند، پرداخته اند. نظیر:

1. ﴿كَذَّبَتْ قَوْمُ نُوحٍ الْمُرْسَلِينَ * إِذْ قَالَ لَهُمْ أَخُوهُمْ نُوحٌ أَلَا تَتَّقُونَ * إِنِّي لَكُمْ رَسُولٌ أَمِينٌ * فَاتَّقُوا الله وَأَطِیعُونِ﴾.
2. ﴿كَذَّبَتْ عَادٌ الْمُرْسَلِينَ * إِذْ قَالَ لَهُمْ أَخُوهُمْ هُودٌ أَلَا تَتَّقُونَ * إِنِّي لَكُمْ رَسُولٌ أَمِينٌ * فَاتَّقُوا اللَّهَ وَأَطِيعُونِ﴾.
3. ﴿كَذَّبَتْ ثَمُودُ الْمُرْسَلِينَ * إِذْ قَالَ لَهُمْ أَخُوهُمْ صَالِحٌ أَلَا تَتَّقُونَ * إِنِّي لَكُمْ رَسُولٌ أَمِينٌ * فَاتَّقُوا اللَّهَ وَأَطِيعُونِ...﴾.
4. ﴿فَاتَّقُوا اللَّهَ وَأَطِيعُونِ * وَلَا تُطِيعُوا أَمْرَ الْمُسْرِفِينَ * الَّذِينَ يُفْسِدُونَ فِي الْأَرْضِ وَلَا يُصْلِحُونَ﴾.
5. ﴿كَذَّبَتْ قَوْمُ لُوطٍ الْمُرْسَلِينَ * إِذْ قَالَ لَهُمْ أَخُوهُمْ لُوطٌ أَلَا تَتَّقُونَ * إِنِّي لَكُمْ رَسُولٌ أَمِينٌ * فَاتَّقُوا اللَّهَ وَأَطِيعُونِ﴾.
6. ﴿كَذَّبَ أَصْحَابُ الْأَيْكَةِ الْمُرْسَلِينَ * إِذْ قَالَ لَهُمْ شُعَيْبٌ أَلَا تَتَّقُونَ * إِنِّي لَكُمْ رَسُولٌ أَمِينٌ * فَاتَّقُوا اللَّهَ وَأَطِيعُونِ﴾.
7. ﴿وَاخْفِضْ جَنَاحَكَ لِمَنِ اتَّبَعَكَ مِنَ الْمُؤْمِنِينَ * فَإِنْ عَصَوْكَ فَقُلْ إِنِّي بَرِيءٌ مِمَّا تَعْمَلُونَ﴾.

در این مجموعه از آیات همانگونه که روشن است، پیام اصلی رسولان الهی به مردم، اطاعت از رسولان ﴿فَاتَّقُوا اللَّهَ وَأَطِيعُونِ﴾ معرفی شده است. نکته قابل توجه این است که امر در آنها، امر به اطاعت از رسول است که بنابر آنچه در آیات دیگر و بالخصوص آیه هشتاد سوره نساء: ﴿مَنْ يُطِعِ الرَّسُولَ فَقَدْ أَطَاعَ اللَّهَ﴾ آمده است، راه اطاعت از خدا، اطاعت از رسول است؛ زیرا اطاعت خداوند راهی جز اطاعت از رسولان و فرستادگان و گماشتگان خداوند در جامعه بشر ندارد.

مجموعه دوم

آیات سوره اعراف است. در این آیات، پیام اصلی رسولان الهی ﴿اعْبُدُوا اللَّهَ مَا لَكُمْ مِنْ إِلَهٍ غَيْرُهُ﴾ است:

1. ﴿لَقَدْ أَرْسَلْنَا نُوحًا إِلَى قَوْمِهِ فَقَالَ يَا قَوْمِ اعْبُدُوا اللَّهَ مَا لَكُمْ مِنْ إِلَهٍ غَيْرُهُ﴾.
2. ﴿وَإِلَى عَادٍ أَخَاهُمْ هُودًا قَالَ يَا قَوْمِ اعْبُدُوا اللَّهَ مَا لَكُمْ مِنْ إِلَهٍ غَيْرُهُ أَفَلَا تَتَّقُونَ﴾.
3. ﴿وَإِلَى ثَمُودَ أَخَاهُمْ صَالِحًا قَالَ يَا قَوْمِ اعْبُدُوا اللَّهَ مَا لَكُمْ مِنْ إِلَهٍ غَيْرُهُ﴾.
4. ﴿وَإِلَى مَدْيَنَ أَخَاهُمْ شُعَيْبًا قَالَ يَا قَوْمِ اعْبُدُوا اللَّهَ مَا لَكُمْ مِنْ إِلَهٍ غَيْرُهُ﴾.

نظیر این مضمون، در نقل پیام انبیاء در سوره هود آمده است:

1. ﴿وَلَقَدْ أَرْسَلْنَا نُوحًا إِلَى قَوْمِهِ إِنِّي لَكُمْ نَذِيرٌ مُبِينٌ * أَنْ لَا تَعْبُدُوا إِلَّا اللَّهَ﴾.
2. ﴿وَإِلَى عَادٍ أَخَاهُمْ هُودًا قَالَ يَا قَوْمِ اعْبُدُوا اللَّهَ مَا لَكُمْ مِنْ إِلَهٍ غَيْرُهُ﴾.
3. ﴿وَإِلَى ثَمُودَ أَخَاهُمْ صَالِحًا قَالَ يَا قَوْمِ اعْبُدُوا اللَّهَ مَا لَكُمْ مِنْ إِلَهٍ غَيْرُهُ﴾.
4. ﴿وَإِلَى مَدْيَنَ أَخَاهُمْ شُعَيْبًا قَالَ يَا قَوْمِ اعْبُدُوا اللَّهَ مَا لَكُمْ مِنْ إِلَهٍ غَيْرُهُ﴾.

و نظیر همین نیز در آیه سی و ششم سوره نحل آمده است: ﴿وَلَقَدْ بَعَثْنَا فِي كُلِّ أُمَّةٍ رَسُولًا أَنِ اعْبُدُوا اللَّهَ وَاجْتَنِبُوا الطَّاغُوتَ﴾.

از این دو مجموعه آیات استفاده می شود مراد از ﴿اعْبُدُوا اللَّهَ مَا لَكُمْ مِنْ إِلَهٍ غَيْرُهُ﴾ یا ﴿أَلَّا تَعْبُدُوا إِلَّا إِيَّاهُ﴾ یا ﴿اعْبُدُوا اللَّهَ وَاجْتَنِبُوا الطَّاغُوتَ﴾ همان ﴿اتَّقُوا اللَّهَ وَأَطِيعُونِ﴾ است و اینکه عبادت موحّدانه خداوند تنها از طریق اطاعت از رسولان الهی محقق می گردد.

بنابراین، از این دو مجموعه از آیات که همدیگر را تفسیر و تبیین می کنند، استفاده می شود، مراد از واژه "عبادت" در کاربری‌های قرآنی، همان "اطاعت خدا" است و لذا باتوجه به اینکه مأموریت انبیاء، مأموریت و رسالت واحدی است، از این رسالت واحد، گاه به ﴿أَطِيعُونِ﴾ تعبیر شده است و گاه به ﴿اعْبُدُوا اللَّهَ مَا لَكُمْ مِنْ إِلَهٍ غَيْرُهُ﴾ و تعابیر مشابه آن. کاربری این دو واژه به جای هم در بیان رسالت انبیاء نشانه دیگری است بر اینکه مراد قرآن از واژه "عبادت" همان اطاعت خاضعانه ای است که در زبان اهل لغت به عنوان بیان معنای واژه "عبادت" آمده است.

افزون بر آنچه گفته شد، در آیات سوره مؤمنون نیز در بیان مأموریت الهی رسل و فرستادگان خدا ضمن به کارگیری واژه "عبادت" قرائنی به کار رفته که مراد از عبادت خدا را اطاعت از رهبری و فرمانروایی پیامبران و رسل معرفی می کنند:

1. در آیه بیست و سوم از سوره مؤمنون در بیان مأموریت الهی نوح(ع) می فرماید: ﴿وَلَقَدْ أَرْسَلْنَا نُوحًا إِلَى قَوْمِهِ فَقَالَ يَا قَوْمِ اعْبُدُوا اللَّهَ مَا لَكُمْ مِنْ إِلَهٍ غَيْرُهُ أَفَلَا تَتَّقُونَ﴾. سپس در بیان عکس العمل سران قوم نوح(ع) در برابر فراخوانی او به سوی عبادت موحّدانه خداوند می‌فرماید: ﴿فَقَالَ الْمَلَأُ الَّذِينَ كَفَرُوا مِنْ قَوْمِهِ مَا هَذَا إِلَّا بَشَرٌ مِثْلُكُمْ يُرِيدُ أَنْ يَتَفَضَّلَ عَلَيْكُمْ وَلَوْ شَاءَ اللَّهُ لَأَنْزَلَ مَلَائِكَةً مَا سَمِعْنَا بِهَذَا فِي آبَائِنَا الْأَوَّلِينَ﴾. سرکردگان سرکش قوم نوح(ع) در برابر فراخونی او به سوی عبادت خداوند یکتا، او را متهم کردند که خواهان برتری بر مردم و به اصطلاح، فردی ریاست طلب و خواهان حکومت بر مردم است، واژه ﴿يَتَفَضَّلَ﴾ در این آیه به معنای برتری‌جویی است.

از آیات دیگر قرآن استفاده می شود در سایر موارد نیز سرکردگان طغیانگر اقوام مختلف در برابر دعوت انبیاء با همین اتهام سعی داشتند مردم را از اجابت دعوت انبیاء باز دارند؛ در سوره اسراء خداوند می فرماید: ﴿وَمَا مَنَعَ النَّاسَ أَنْ يُؤْمِنُوا إِذْ جَاءَهُمُ الْهُدَى إِلَّا أَنْ قَالُوا أَبَعَثَ اللَّهُ بَشَرًا رَسُولًا * قُلْ لَوْ كَانَ فِي الْأَرْضِ مَلَائِكَةٌ يَمْشُونَ مُطْمَئِنِّينَ لَنَزَّلْنَا عَلَيْهِمْ مِنَ السَّمَاءِ مَلَكًا رَسُولًا﴾. سران شرک و کفر برای دورکردن مردم از انبیاء این توهّم را اشاعه می دادند که این پیامبران خواستار حکومت کردن و برتری جستن‌اند؛ در حالی که آنان بشری همانند ما هستند و اگر خداوند می‌خواست فرمانروایانی برای ما بفرستد که بر ما حکومت کنند، باید از جنس فرشتگان می بودند تا بتوان برتری آنان را بر خود پذیرفت.

انبیاء در برابر این اتهام خود را فرستاده خدا معرفی می کردند و به مردم می گفتند ما فرستادگانی از سوی خداییم و اینکه حکومتی که ما شما را بدان فرا می خوانیم حکومت خداست و ما از سوی خدا به فرمانروایی شما برگزیده شده ایم و اطاعت از ما، اطاعت از خدای واحد و پرستش خداوند یکتاست.

خدای متعال در آیات متعدّدی از قرآن کریم به این مطلب اشاره و بر آن تأکید می کند که برگزیدن انبیاء برای حکومت و رهبری، برتری جویی آنها نیست، بلکه مقام برتری است که از سوی خداوند به آنان عطا شده و "فضل الهی" است. قرآن کریم در آنجا که به رهبری و حاکمیت الهی ابراهیم اشاره می کند، آن را "فضل الهی" به شمار آورده و می فرماید: ﴿أَمْ يَحْسُدُونَ النَّاسَ عَلَى مَا آتَاهُمُ اللَّهُ مِنْ فَضْلِهِ فَقَدْ آتَيْنَا آلَ إِبْرَاهِيمَ الْكِتَابَ وَالْحِكْمَةَ وَآتَيْنَاهُمْ مُلْكًا عَظِيمًا﴾ و در سوره جمعه، پس از آنکه خداوند را به پادشاهی پاک و حکیمانه توصیف می کند: ﴿الْمَلِكِ الْقُدُّوسِ الْعَزِيزِ الْحَكِيمِ﴾، به گزیش رسول اکرم(ص) اشاره می کند: ﴿هُوَ الَّذِي بَعَثَ فِي الْأُمِّيِّينَ رَسُولًا مِنْهُمْ...﴾ تا آنجا که می‌فرماید: ﴿ذَلِكَ فَضْلُ اللَّهِ يُؤْتِيهِ مَنْ يَشَاءُ وَاللَّهُ ذُو الْفَضْلِ الْعَظِيمِ﴾.

در ادامه آیات سوره مؤمنون با اشاره به رسالت صالح(ع) می فرماید: ﴿ثُمَّ أَنْشَأْنَا مِنْ بَعْدِهِمْ قَرْنًا آخَرِينَ * فَأَرْسَلْنَا فِيهِمْ رَسُولا مِنْهُمْ أَنِ اعْبُدُوا اللَّهَ مَا لَكُم مِّنْ إِلَهٍ غَيْرُهُ أَفَلا تَتَّقُونَ * وَقَالَ الْمَلَأُ مِن قَوْمِهِ الَّذِينَ كَفَرُوا وَكَذَّبُوا بِلِقَاء الآخِرَةِ وَأَتْرَفْنَاهُمْ فِي الْحَيَاةِ الدُّنْيَا مَا هَذَا إِلاَّ بَشَرٌ مِّثْلُكُمْ يَأْكُلُ مِمَّا تَأْكُلُونَ مِنْهُ وَيَشْرَبُ مِمَّا تَشْرَبُونَ * وَلَئِنْ أَطَعْتُم بَشَرًا مِثْلَكُمْ إِنَّكُمْ إِذًا لَّخَاسِرُونَ﴾. در این آیات، پس از آنکه پیام و رسالت نبی را به قوم خویش در این عبارت بیان می کند: ﴿اعْبُدُوا اللَّهَ مَا لَكُمْ مِنْ إِلَهٍ غَيْرُهُ﴾ عکس العمل سران طغیانگر و مترف قوم صالح(ع) را در این جمله بیان می کند: ﴿لَئِنْ أَطَعْتُمْ بَشَرًا مِثْلَكُمْ إِنَّكُمْ إِذًا لَخَاسِرُونَ﴾. در تعبیری که از پاسخ مستکبران و مترفان قوم صالح(ع) به دعوت صالح(ع) به کار رفته است، چنین آمده ﴿لَئِنْ أَطَعْتُمْ بَشَرًا مِثْلَكُمْ﴾ و دلیل بر آن است که صالح(ع) قوم خود را به اطاعت از فرمانروایی خود دعوت نموده است؛ همانگونه که در سوره شعراء به صراحت از زبان صالح(ع) بیان شد که به قوم خود می‌گفت: ﴿فَاتَّقُوا اللَّهَ وَأَطِيعُونِ * وَلَا تُطِيعُوا أَمْرَ الْمُسْرِفِينَ * الَّذِينَ يُفْسِدُونَ فِي الْأَرْضِ وَلَا يُصْلِحُونَ﴾. لذا سرکشان و سرکردگان قوم صالح(ع) در واکنش به فراخوانی صالح(ع) به اطاعت و تسلیم در برابر فرمانروایی الهی گفتند: ﴿لَئِنْ أَطَعْتُمْ بَشَرًا مِثْلَكُمْ إِنَّكُمْ إِذًا لَخَاسِرُونَ﴾؛ زیرا از فراخوانی صالح(ع) به عبادت خداوند یکتا ﴿اعْبُدُوا اللَّهَ مَا لَكُمْ مِنْ إِلَهٍ غَيْرُهُ﴾ فراخوانی به اطاعت خویش و تسلیم در برابر امر و نهی و فرمانروایی الهی خویش می فهمیدند.

آیاتی که ضمن بیان مأموریت پیامبر اکرم(ص) آن را عبادت مخلصانه خدا و اخلاص دین برای خداوند معرفی می کند؛ نظیر آیات:

1. ﴿قُلْ إِنِّي أُمِرْتُ أَنْ أَعْبُدَ اللَّهَ مُخْلِصًا لَهُ الدِّينَ * وَأُمِرْتُ لِأَنْ أَكُونَ أَوَّلَ الْمُسْلِمِينَ * قُلْ إِنِّي أَخَافُ إِنْ عَصَيْتُ رَبِّي عَذَابَ يَوْمٍ عَظِيمٍ * قُلِ اللَّهَ أَعْبُدُ مُخْلِصًا لَهُ دِينِي﴾.
2. ﴿وَالَّذِينَ اجْتَنَبُوا الطَّاغُوتَ أَنْ يَعْبُدُوهَا وَأَنَابُوا إِلَى اللَّهِ لَهُمُ الْبُشْرَى فَبَشِّرْ عِبَادِ * الَّذِينَ يَسْتَمِعُونَ الْقَوْلَ فَيَتَّبِعُونَ أَحْسَنَهُ أُولَئِكَ الَّذِينَ هَدَاهُمُ اللَّهُ وَأُولَئِكَ هُمْ أُولُو الْأَلْبَابِ﴾.

عبادت "طاغوت" در دو آیه اخیر به معنای فرمانبرداری است و "طاغوت" به معنای فرمانروایی که بدون حق و بدون اذن خدا بر مردم تسلّط یافته و بر آنها حکومت می کند. در آیات قبل نیز عبادت خدا به معنای اطاعت اوست مخصوصاً آنکه پس از عبارت ﴿أَعْبُدَ اللَّهَ﴾ عبارت: ﴿مُخْلِصًا لَهُ دِينِي﴾ آمده است که به معنای اخلاص در فرمانبری است؛ زیرا "دین" در کاربری های قرآنی به معنای اطاعت از قانون و روش زندگی و مجموعه اوامر و نواهی مورد پذیرش انسان در زندگی خویش است.

راغب اصفهانی می گوید: "دین در معنا نظیر ملت است لکن "دین" را در جایی که به‌کار می‌برند به ملاحظه معنای اطاعت و سرسپردگی به شریعت و قانون به‌کار می‌برند، فرمود: ﴿إِنَّ الدِّينَ عِنْدَ اللَّهِ الْإِسْلَامُ﴾ و نیز فرمود: ﴿وَمَنْ أَحْسَنُ دِينًا مِمَّنْ أَسْلَمَ وَجْهَهُ لِلَّهِ وَهُوَ مُحْسِنٌ﴾ دین یعنی: طاعت". ابن منظور در لسان العرب می گوید: دین یعنی: طاعت و دین او را پذیرفتم یعنی از او اطاعت کردم، عمرو بن کلثوم چنین گفته است: "روزگار سربلندی و کرامتی داشتیم در آن روزها که از پذیرش دین پادشاه سرپیچی کردیم".

آیات کریمه فوق که مأموریت رسول اکرم(ص) را تبیین می کنند، این مأموریت را در ضمن چهار مطلب بیان می کند:

1. عبادت مخلصانه خدای متعال، عبادتی که عبارت از اطاعت محض خدا و قانون اوست.
2. نخستین مسلمان بودن. معنای نخستین در این آیات و آیات مشابه، اوّلیت در رتبه است و نه اوّلیت در زمان. امام صادق(ع) از رسول خدا(ص) روایت می‌کند که از حضرت پرسیدند: "به چه چیز بر فرزندان آدم سبقت گرفتی؟ فرمود: من نخستین کسی بودم که به پروردگاری خدای خویش اقرار کردم، خداوند از پیامبران پیمان گرفت و آنان را گواه بر خویشتنشان قرار داد و خطاب به آنان فرمود: آیا پروردگار شما نیستم؟ گفتند: آری پس من نخستین کسی بودم که پاسخ آری دادم". اقرار به ربوبیت خداوند به معنای اقرار به حاکمیت و آمریت و ناهویت اوست که رسول خدا(ص) پیش قراول مطیعان و سرسپردگان حق و پیشتاز خاضعان برای ربوبیت خداست؛ همانگونه که در سوره انعام می فرماید: ﴿قُلْ إِنَّ صَلَاتِي وَنُسُكِي وَمَحْيَايَ وَمَمَاتِي لِلَّهِ رَبِّ الْعَالَمِينَ * لَا شَرِيكَ لَهُ وَبِذَلِكَ أُمِرْتُ وَأَنَا أَوَّلُ الْمُسْلِمِينَ * قُلْ أَغَيْرَ اللَّهِ أَبْغِي رَبًّا وَهُوَ رَبُّ كُلِّ شَيْءٍ﴾. اسلام در این آیه و آیات مشابه به معنای اطاعت خاضعانه مطلق و کامل خداست؛ چنانکه در سوره صافّات به روشنی بیان شده است: ﴿فَلَمَّا بَلَغَ مَعَهُ السَّعْيَ قَالَ يَا بُنَيَّ إِنِّي أَرَى فِي الْمَنَامِ أَنِّي أَذْبَحُكَ فَانْظُرْ مَاذَا تَرَى قَالَ يَا أَبَتِ افْعَلْ مَا تُؤْمَرُ سَتَجِدُنِي إِنْ شَاءَ اللَّهُ مِنَ الصَّابِرِينَ * فَلَمَّا أَسْلَمَا وَتَلَّهُ لِلْجَبِينِ﴾. در آیه اخیر، کلمه ﴿أَسْلَمَا﴾ به معنای اطاعت و تسلیم محض است؛ چنانکه از آیات پیش و پس آن به روشنی معلوم است و بدین ترتیب، معلوم می شود معنای دقیق "اسلام" در اینگونه کاربری‌های قرآن کریم اطاعت بی درنگ و محض و تام و مخلصانه خداست که برای خدا شریکی در اطاعت نمی‌شناسد.
3. رویگردانی تام از معصیت خدا.
4. اخلاص دین برای خدا که به همان معنای اخلاص در سرسپردگی و عبادت و طاعت خداست.

بنابراین، از این مجموعه آیات، به روشنی استفاده می شود عبادت خدا به معنای طاعت کامل و خاضعانه برای خداست و اینکه عبادت، اطاعت، عدل و اسلام در قرآن کریم همگی به معنای سرسپردگی و خضوع کامل و تام در برابر حاکمیت خداوند و فرمانبری بی‌چون و چرا از اوامر و نواهی ربوبی اوست.

اقسام عبادت

عبادت در اصطلاح قرآن مفهوم گسترده‌ای دارد. یک درجه که عالی‌ترین درجه است، این است که انسان در مقابل چیزی سجده کند. ولی از آن مرحله که بگذریم، قرآن هر اطاعتی را عبادت می‌شمارد و لذا می‌فرماید: کسی که هوای نفس خویش را اطاعت کند، خودپرست است. ﴿أَفَرَأَيْتَ مَنِ اتَّخَذَ إِلَهَهُ هَوَاهُ﴾. البته هر توجه یا خضوع نسبت به چیزی عبادت نیست، خضوع نسبت به چیزی اگر جنبه تقدیس پیدا کند عبادت است.

منابع

1. اراکی، محسن، فقه نظام سیاسی اسلام ج۱
2. محدثی، جواد، فرهنگ‌نامه دینی
3. نظرزاده، عبدالله، فرهنگ اصطلاحات و مفاهیم سیاسی قرآن کریم
4. شایسته‌نژاد، علی اکبر، مقاله «عبادت»، دانشنامه صحیفه سجادیه
5. زکریایی، محمد علی، فرهنگ مطهر
6. سعیدیان‌فر و ایازی، فرهنگ‌نامه پیامبر در قرآن کریم