اجتهاد عقلی

اجتهاد عقلی از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: اجتهاد عقلی در قرآن - اجتهاد عقلی در حدیث - اجتهاد عقلی در فقه سیاسی - پرسش مرتبط ندارد

مقدمه

اجتهاد عقلی یعنی صدور حکم با توجه به منافع و مصلحت‌های امت که فقط پایه‌های عقلی داشته باشد و از جانب مجتهدین به عنوان منافع علیای امت شناخته شود. گفته می‌شود که هرگونه اصلاح‌گرایی دینی که به مقصد دفاع از منافع مسلمانان به راه انداخته شود، در جمع اجتهاد عقلی قابل بررسی است. شماری از فقهای اهل سنت، دامنه مسئله ملازمه عقلی و صحت اجتهاد عقلی را به عرصه عقلانیت نبی کشانده و برای پیامبر(ص) دو نوع بینش را به اثبات رسانده‌اند: نخست بینش حاصل از وحی که ویژه آن حضرت بوده و قابل تسری به دیگران نمی‌باشد و دوم بینش حاصل از عقلانیت اجتهادی نبی، که با انسان‌های دیگر مشترک و هم‌طراز می‌باشد.

به اعتقاد اینان وحی یک امر الهی است که اختیار آن در دست نبی نیست، تا هر زمان که بخواهد با عالم غیب الهی ارتباط برقرار سازد. نبی نیز مانند دیگران احتیاج به تعقل و عمل به عقل دارد. اجتهاد عقلی به معنای شناختن حق آزادی اجتهاد برای کسانی است که فاقد صلاحیت‌های تعریف شده در اجتهاد فقاهتی هستند. کسانی که به صرف، داشتن اطلاعاتی مختصر در مورد دین به خود یا به دیگران حق اجتهاد و اظهار نظر در دین را می‌دهند، پیروان تز اجتهاد عقلی هستند. نظریة «اجتهاد عقلی یا آزاد» شبیه نظریه«تعمیم امامت» است که عده‌ای با تکیه بر این نظریه معتقد بودند: امامت در فرد خاصی منحصر نیست و همه آحاد مردم می‌توانند امام و رهبر خود باشند.

«اجتهاد آزاد» را می‌توان نمود دیگری از بینش التقاطی، آن هم از نوع غربی آن دانست.؛ چراکه این فکر التقاطی تحت تاثیر فرهنگ غرب، مطرح شده است. شهید مطهری معتقد است: «برخی دیگر که به مسایل روز توجه دارند و درباره آینده می‌اندیشند متاسفانه سخاوتمندانه از اسلام مایه می‌گذارند. سلیقه روز را معیار قرار می‌دهند و به نام «اجتهاد آزاد» به جای آنکه اسلام را معیار حق و باطل زمان قرار دهند، سلیقه و روح حاکم بر زمان را معیار اسلام قرار می‌دهند. مثلاً مهریه نباید باشد چون زمان نمی‌پسندد. تعدد زوجات، یادگار عهد بردگی زن است، پوشیدگی هم همینطور، اجازه و مضاربه و مزارعه هم یادگار عهد فئودالیسم است و فلان حکم دیگر یادگار عهدی دیگر، اسلام دین عقل و اجتهاد است. اجتهاد چنان است و چنین حکم می‌کند».

در بینش فوق «اجتهاد آزاد» پوششی است برای مشروعیت دادن به آنچه که از دیگران اخذ شده است. ریشه این تفکر چیست؟ و تز «اجتهاد آزاد» از کجا آمده است؟ استاد شهید ریشه این تفکر را تجدد‌گرایی افراطی می‌داند. «به هر حال تجددگرایی افراطی - که هم در شیعه وجود داشته و دارد و هم در سنی - و در حقیقت عبارت است از آراستن اسلام به آن چه از اسلام نیست و پیراستن آن از آنچه از اسلام هست، به منظور رنگ زمان زدن و باب طبع زمان کردن آفت بزرگی برای نهضت است و وظیفه رهبر نهضت است که جلوی آن را بگیرد».

منابع

1. عمید زنجانی، عباس علی، دانشنامه فقه سیاسی ج۱