بحث:نخاوله
فهرست جدید:
مقدمه و زمینه تاریخی
اهمیت شیعیان نخلی در مدینه منوره
شیعیان نخلی یکی از مهم‌ترین گروه‌های شیعی ساکن در مدینه منوره هستند که علی‌رغم فشارها و محدودیت‌های تاریخی، همچنان به حفظ هویت مذهبی و فرهنگی خود ادامه می‌دهند. اهمیت این گروه از چند جنبه قابل بررسی است:
- پیشینه تاریخی: شیعیان نخلی از ساکنان اصیل مدینه منوره محسوب می‌شوند که برخی نسب آنها را به قبیله هُذَیل و برخی به انصار مدینه می‌رسانند. حضور تاریخی آنها در این شهر مقدس، به دوران پیش از اسلام باز می‌گردد.
- جمعیت قابل توجه: بر اساس آمارهای موجود، از جمعیت ۱.۶ میلیون نفری مدینه منوره (که ۵۰۰ هزار نفر آن غیر سعودی هستند)، حدود ۱۵ درصد را شیعیان تشکیل می‌دهند که از این میان ۹ درصد متعلق به نخلیون است.
- پایداری فرهنگی: نخلیون علی‌رغم فشارهای مختلف تاریخی و اجتماعی، توانسته‌اند هویت مذهبی و فرهنگی خود را حفظ کنند. این پایداری در شرایطی که بسیاری از جوامع شیعی در مناطق دیگر تحت فشار تغییر مذهب داده‌اند، قابل توجه است.
- نقش اجتماعی: نخلیون در زندگی اجتماعی مدینه منوره نقش فعالی دارند و علی‌رغم محدودیت‌ها، در تعامل سازنده با سایر گروه‌های مذهبی و اجتماعی هستند. آنها در عین حفظ هویت شیعی خود، به دنبال همزیستی مسالمت‌آمیز با سایر ساکنان مدینه هستند.
پیشینه تاریخی نخلیون در مدینه
نخلیون از ساکنان قدیمی مدینه منوره هستند که پیشینه تاریخی آنها به دوران قبل از اسلام باز می‌گردد. بر اساس منابع تاریخی، نخلیون از دو ریشه عمده نشأت گرفته‌اند:
خاستگاه قبیله‌ای
- برخی منابع، از جمله سمعانی در کتاب «الأنساب»، نسب نخلیون را به قبیله هُذَیل می‌رسانند
- گروهی دیگر آنها را از نسل انصار مدینه می‌دانند، چنانکه برخی از آنها تا امروز لقب خزرجی (منسوب به قبیله خزرج) را حفظ کرده‌اند
حضور تاریخی در مدینه
- در دوره فاطمیان (از سال ۳۵۹ هجری) با تسلط آنها بر حجاز، نقش شیعیان در مدینه پررنگ‌تر شد
- در سال ۳۶۰ هجری، طاهر بن مسلم حسنی به امارت مدینه منصوب شد
- با ورود خاندان قیشانی از عراق که از رؤسای شیعیان دوازده امامی بودند، موقعیت شیعیان تقویت شد
- امارت مدینه تا مدت‌ها در دست خاندان شیعی بنی مهنا و سپس آل سنان بود
دوران افول
- با روی کار آمدن حکومت مملوکی، محدودیت‌هایی برای شیعیان اعمال شد
- در سال ۷۵۰ هجری، سعد بن جماز با تولی امارت، فشار بر شیعیان را افزایش داد
- در دوره عثمانی و سپس سعودی، این محدودیت‌ها ادامه یافت
با وجود همه این فراز و نشیب‌های تاریخی، نخلیون توانسته‌اند حضور خود را در مدینه منوره حفظ کنند و به عنوان بخشی از بافت اجتماعی و فرهنگی این شهر مقدس به حیات خود ادامه دهند.
هویت و جمعیت شناسی نخلیون
ریشه نام نخلی و نخلیون
واژه "نخلی" و جمع آن "نخلیون" از ریشه‌ای کهن در تاریخ مدینه منوره برخوردار است. بر اساس منابع تاریخی و اسناد موجود:
ریشه نام‌گذاری
- این نام برگرفته از نخل‌های مدینه است که از زمان یثرب، پیش از اسلام، این شهر به داشتن آنها شهرت داشت
- نام نخلی یادآور پیشه اصلی ساکنان قدیم مدینه در کشاورزی و نخل‌داری است
کاربرد رسمی
- در اسناد و مدارک رسمی حکومتی، نام این گروه "النخلیون" (جمع) و "نخلی" (مفرد) ثبت شده است
- این نام‌گذاری در کتب تاریخی و انساب نیز به همین صورت آمده است
تحریف‌های نادرست
- برخی افراد به قصد تحقیر، واژه "نخلی" را به "نخولی" تغییر داده‌اند
- اصطلاح عامیانه "نخاوله" نیز که بر سر زبان‌ها افتاده، ریشه در زبان فصیح عربی ندارد
- این تحریف‌ها با هدف تخریب هویت این گروه صورت گرفته است
افتخار به نام
- نخلیون به این نام افتخار می‌کنند زیرا:
- یادآور پیشینه تاریخی آنها در مدینه است
- نشان‌دهنده ارتباط آنها با کار شریف کشاورزی است
- پیوند آنها را با انصار پیامبر(ص) یادآوری می‌کند
شاخه‌ها و خاندان‌های نخلی
نخلیون به یازده شاخه اصلی تقسیم می‌شوند که هر شاخه شامل چندین خاندان است:
شاخه شُرَیمی
- خاندان‌های: خوالده، ملابین، کرفه، طبلان، بیت وائل
- خاندان‌های: جداعین، قرینه، بیت محاشی، علیان، طریف
- خاندان‌های: حکاریه، بقاقیر، جوایده، بیت نضیری
- خاندان‌های: نویقات، دواخین، بیت حسون، بیت عصاری، کوابیس
شاخه دراوشه
- خاندان‌های: عبابیش، ذوی خلیفه، بدیر حرم، بدیهان
شاخه دواوید
- خاندان‌های: فلسه، بیت مناش، حرابیه (حربی)
- خاندان‌های: حمارین، جواعده، صویان، فحلان
- خاندان‌های: بیت جبین، نواجی، بیت رومی
شاخه محاربه
- خاندان‌های: محاسنه، هواجیج
شاخه زوابعه
- خاندان‌های: حمزه، براهیم، سلمی، شلالید
شاخه اصابعه
- خاندان‌های: بیت حریقه، بیت ملائکه، بیت عسائی
- خاندان‌های: بیت صابرین، شوام، لولو، کرادیه
- خاندان‌های: شرقی، جید، بناجیه
شاخه وتشه
- خاندان‌های: بیت اصبع، بیت صاوی
شاخه زیره
- خاندان‌های: سطحان، جواعده
شاخه جرافیه
- خاندان‌های: ذوی سالم، ذوی عبدالله، ذوی احمد
- خاندان‌های: ذوی حسین، کساسیر
شاخه معاریف
- خاندان‌های: اواق، ذوی عبدالله، ملایحه، ذوی احمد رجب
شاخه فار
- خاندان‌های: مزینی، بیت ناشی، مدارسه، مراوحه
- خاندان‌های: سعدی، قصران، طولان، بیت مسعد
- خاندان‌های: بیت ابو عامر، بغیل
این تقسیم‌بندی خاندانی نشان‌دهنده ساختار اجتماعی پیچیده و ریشه‌دار نخلیون در مدینه منوره است که طی قرن‌ها حفظ شده است.
جمعیت و پراکندگی نخلیون در مدینه
وضعیت جمعیتی نخلیون در مدینه منوره به شرح زیر است:
آمار کلی
- جمعیت کل مدینه منوره: ۱.۶ میلیون نفر
- تعداد غیر سعودی‌ها: ۵۰۰ هزار نفر
- درصد کل شیعیان (شامل اشراف و دیگران): ۱۵٪
- درصد نخلیون از کل جمعیت: ۹٪
رشد جمعیت
- بنا به گفته ممدوح حربی، جمعیت نخلیون در سال‌های اخیر افزایش یافته است
- عوامل رشد جمعیت:
- ازدواج در سنین پایین
- تسهیل امور ازدواج
- برگزاری ازدواج‌های گروهی
پراکندگی جغرافیایی
- نخلیون بخشی از جامعه بزرگ‌تر شیعیان سعودی هستند که در مناطق مختلف حضور دارند:
- منطقه شرقی
- مدینه منوره و حومه
- در میان قبایل حرب و جهینه
- منطقه ینبع البحر
- نجران (در میان قبایل یام)
- مناطق جنوبی و غربی عربستان
ترکیب اجتماعی
- نخلیون از نظر وضعیت مالی و اجتماعی در سطوح مختلف قرار دارند
- در کنار آنها، اشراف و سادات بنی‌هاشم نیز در مدینه و مکه حضور دارند که برخی همچنان پیرو مذهب تشیع هستند.
جغرافیای سکونت نخلیون
محله‌های شیعه‌نشین در مدینه منوره
نخلیون در محله‌های متعددی از مدینه منوره سکونت دارند. در مرکز شهر، محله روضه که پیش‌تر به زقاق النخاوله معروف بود، در جنوب حرم نبوی قرار دارد و یکی از مهم‌ترین مراکز سکونت این گروه است. همچنین در منطقه باب الکومه در شمال غربی مسجدالنبی نیز جمعیت قابل توجهی از نخلیون ساکن هستند. حاره شرقیه و حاره غربیه نیز از دیگر محله‌های مرکزی شهر هستند که نخلیون در کنار اشراف در آنها سکونت دارند.
در بخش جنوبی مدینه، محله تاریخی قباء یکی از مناطق مهم سکونت نخلیون است. محله قربان نیز که در همین منطقه واقع شده، محل زندگی مشترک نخلیون و شیعیان حروب جهوم است. منطقه العوالی در جنوب شرقی مدینه نیز از مناطق پرتراکم نخلیون به شمار می‌رود که در آن، این گروه در کنار حروب و اشراف زندگی می‌کنند.
در حاشیه شهر، منطقه‌ای به نام حوش النخاوله وجود دارد که مجموعه‌ای از باغ‌های خارج شهر را شامل می‌شود و محل سکونت سنتی نخلیون است. حی العیون نیز از محله‌های جدیدتری است که نخلیون در آن ساکن شده‌اند. ویژگی جالب توجه در الگوی سکونت نخلیون، تمرکز برخی مشاغل خاص مانند قصابی در مناطق حاشیه‌ای شهر است. همچنین، همجواری مسالمت‌آمیز با دیگر گروه‌های مذهبی، به‌ویژه اشراف، و حفظ بافت سنتی در محله‌های قدیمی‌تر، از دیگر ویژگی‌های سکونت این گروه است. در سال‌های اخیر نیز شاهد گسترش سکونت نخلیون به محله‌های جدیدتر شهر هستیم.
روستاها و مناطق اطراف مدینه
در اطراف مدینه منوره، مناطق و روستاهای متعددی وجود دارند که نخلیون در آنها سکونت دارند. یکی از مهم‌ترین این مناطق، روستای ابوضباع است که در وادی الفرع واقع شده و در فاصله ۱۷۵ کیلومتری مدینه در مسیر مکه قرار دارد. این منطقه که به وادی النخل نیز معروف است و برخی آن را وادی بنی عمرو می‌نامند، یکی از مراکز تجمع شیعیان و اشراف به شمار می‌رود.
در منطقه مهد الذهب نیز روستای سویرقیه قرار دارد که محل سکونت گروهی از اشراف است. همچنین روستای قاحه که به ام البرک نیز شهرت دارد، از دیگر مناطق سکونت نخلیون در اطراف مدینه است. این روستاها و مناطق پیرامونی، علاوه بر کارکرد سکونتی، نقش مهمی در حفظ هویت فرهنگی و اجتماعی نخلیون ایفا می‌کنند.
جان لوئیس در کتاب "شبه جزیره عربی" اشاره می‌کند که بسیاری از نخلیون در مناطق حاشیه‌ای به شغل قصابی مشغول هستند و این حرفه را تقریباً در انحصار خود دارند. این امر نشان‌دهنده تخصصی شدن مشاغل در میان نخلیون و نقش اقتصادی آنها در مناطق پیرامون مدینه است. حضور نخلیون در این مناطق روستایی و حاشیه‌ای، علی‌رغم فشارها و محدودیت‌های موجود، همچنان ادامه دارد و این مناطق به عنوان پایگاه‌های مهم فرهنگی و اجتماعی این گروه عمل می‌کنند.
فرهنگ و آداب و رسوم
مجالس و مراسم مذهبی
نخلیون در مدینه منوره، علی‌رغم داشتن اشتراکات فرهنگی با سایر ساکنان شهر، در برگزاری مناسبت‌ها و مجالس مذهبی از ویژگی‌های خاصی برخوردارند. یکی از مهم‌ترین آیین‌های مذهبی آنان، برگزاری مجالس هفتگی موسوم به "دوریات" است که با حضور جمعی از نخلیون برگزار می‌شود. در این مجالس که برای عموم مسلمانان آزاد است، برنامه‌های متنوعی از جمله تلاوت قرآن کریم، قرائت احادیث پیامبر اکرم(ص)، ارائه سخنرانی‌های مذهبی، بحث و بررسی مسائل فقهی و خوانش اشعار در مدح پیامبر(ص) و اهل بیت(ع) برگزار می‌شود.
اگرچه این مجالس عمدتاً با حضور شیعیان امامیه برگزار می‌شود، اما برخلاف تصور برخی، هیچ منعی برای حضور پیروان سایر مذاهب در آن وجود ندارد. در واقع، نخلیون این مجالس را فرصتی برای تعامل با دیگر مسلمانان و رفع سوءتفاهم‌های ناشی از جهل و تعصب می‌دانند. علاوه بر مجالس هفتگی، نخلیون مناسبت‌های مربوط به پیامبر اکرم(ص) و اهل بیت(ع) را نیز با شکوه خاصی برگزار می‌کنند که این امر یکی از وجوه تمایز آنها از دیگر ساکنان مدینه منوره به شمار می‌رود.
سنت‌های اجتماعی نخلیون
چالش‌ها و مشکلات
فشارهای مذهبی و اجتماعی
تخریب اماکن مقدس
محدودیت‌های فرهنگی و مذهبی
استقامت و پایداری نخلیون
حفظ هویت شیعی
تداوم حیات فرهنگی و اجتماعی
مقدمه
نخاوله نام طایفه‌ای است از شیعه که در حومۀ مدینه زندگی می‌کنند و مورد بی‌مهری از سوی اهالی مدینه قرار می‌گیرند. اینان خود را از فرزندان انصار می‌دانند و مدّعی‌اند پیشینیان آنان در نخلستان‌هایی که ملکیّت آنها از امام حسن مجتبی(ع) بوده کار می‌کرده‌اند.
ریشۀ از نخل است و نشان کار اصلی آنان یعنی نخل‌کاری است. امروز هم این گروه در جنوب مدینه در وضع نامناسبی زندگی می‌کنند و از بسیاری از حقوق اجتماعی محرومند و ارتباطشان بیشتر با زائران شیعه است[۱]. آنچه امروز به نام نخاولۀ مدینه شناخته می‌شود، همان نخل‌کاران و خرمادارانی‌اند که در منطقۀ نخلستانی جنوب مدینه ساکنند، قدیمی‌ترین گروه مستضعف و بقایای وفاداران به محبّت اهل بیت که بر "حبّ آل محمّد" ثبات ورزیده‌اند... در منطقۀ عوالی حدود ۳۰ قریه بوده که در گذشته شیعه بودند. در اثر فشار وهّابی‌ها پراکنده شدند و عده‌ای کوچ کرده و بادیه‌نشینی را برگزیدند. شیعیان موجود در مدینه و در منطقۀ عوالی، از بقایای همان‌هایند و جمعیتشان به ۱۵ هزار نفر می‌رسد[۲].[۳]
پانویس
- ↑ در این زمینه: ر.ک: «فصلنامه میقات»، شماره ۳۴، مقاله «جامعه شیعه در مدینه» از رسول جعفریان، نیز «جامعه شیعه نخاوله در مدینه منوره» از ورنراند، ترجمه رسول جعفریان.
- ↑ سفرنامه «در حریم حرم»، جواد محدثی، ص۵۶.
- ↑ محدثی، جواد، فرهنگ غدیر، ص۵۷۳.