بحث:علائم و نشانه‌های ظهور چند قسم‌اند؟ (پرسش)
پاسخ اجمالی
علائم و نشانه های ظهور چند قسم اند؟
چیستی علائم ظهور
- ظهور حضرت مهدی(علیه السلام) به عنوان عظیم‌ترین حادثه‌ای که در دوران زندگی انسان رخ خواهد داد، بدون تردید دارای نشانه‌هایی است که در سخنان معصومین(علیهم السلام)، فراوان به آنها اشاره شده است.[۱] علائم به معنای نشانه‌ها، به اموری گفته می‌شود که نمایانگر مقصود و مطلوب هستند. و مراد از علائم ظهور آن دسته از حوادثی است که براساس بیان پیشوایان معصوم(علیهم السلام)، قبل و یا در آستانۀ ظهور واقع خواهد شد و تحقق هر کدام نوید نزدیک شدن یا وقوع قیام امام مهدی(علیه السلام) را می‌دهد.[۲] نشانه‌های ظهور رخدادهایی هستند برای "اعلام عمومی نزدیکی ظهور" و "ایجاد آمادگی روانی مردم" برای استقبال از ظهور امام، نه اینکه علت ظهور باشند که بگوییم حتماً بعد از ظاهر شدن نشانه‌ها، ظهور امام تحقق می‌یابد. بلکه ممکن است نشانه‌ای بیاید ولی ارادۀ الهی تغییر کند و ظهور امام انجام نشود.[۳] البته باید دانست وقتی میتوانیم حوادث را علامت ظهور بدانیم که در روایات اسمی از آنها برده شده باشد و آنها را به عنوان نشانه و علامت ذکر کرده باشند؛ و الا نمیتوان گفت ارتباطی با ظهور دارند.[۴]
- در مراجعه به روایات انبوهی از رخدادهای طبیعی و غیر طبیعی و دگرگونی‌های سیاسی ـ اجتماعی، به عنوان نشانه های ظهور بیان شده است. برخی از این نشانه‌ها، فقط نشانۀ ظهور است و بعضی هم نشانۀ ظهور و هم نشانۀ برپایی قیامت می‌باشد. برخی نشانه‌ها، کلی و محوری است و بعضی بیانگر مسائل ریز و جزئی است که گاه، همه آنها را می‌توان در عنوان واحدی گرد آورد.[۵]
تقسیم اول علائم ظهور
- نشانه های ظهور را از زوایای مختلفی می‌توان نگریست؛ مثلاً از لحاظ پیوستگی و گسستگی نسبت به ظهور، علائم منفصل و علائم متصل ـ و به تعبیر دیگر علائم پیش از ظهور و علائم مقارن با ظهور ـ را تشکیل می‌دهند و از نظر میزان قطعیت، به علائم محتوم و علائم مشروط (غیر حتمی) انقسام می‌یابند.[۶] برخی از این تقسیم‌ها عبارتند از:
- تقسیم اول: با در نظر گرفتن ارتباط این علائم با برنامهریزی الهی، به دو قسم تقسیم می‌شود:
- رویدادهایی که در برنامهریزی الهی دخالت دارند، همچون انحرافات که نشانه‌ای از ظهور نیز هستند.[۷]
- حوادثی که در این برنامهریزی دخالتی ندارند، بلکه به خودی خود بدون ارتباط با وجود انسان وجودی مستقل دارند، مانند گرفتن ماه در شب‌های آخر ماه، و گرفتن خورشید در وسط ماه و دیگر رویدادهایی نظیر اینها که به عنوان علائم ظهور ذکر شده‌اند.[۸]
تقسیم دوم علائم ظهور
- تقسیم دوم: علائم از جهت نزدیکی و دوری از زمان ظهور، به دو قسم متصل و منفصل تقسیم می‌شوند:[۹]
- علائم متصل: رویدادهائی که نزدیک به زمان ظهور است، به طوری‌که از آخرین مقدمات ظهور شمرده می‌شود؛ همچون قتل نفس زکیه.[۱۰]
- علائم منفصل: علائمی که گویای وقوع حادثه‌ای پیش از ظهور هستند و لو اینکه با فاصله زمانی دور باشد[۱۱] و تحقق و پیدایش آنها باعث اطمینان قلبی بیشتر مؤمنان شده و روحیه امید را در آنان زنده نگه می‌دارد.[۱۲]
- بنابراین مجموعه علائم را می‌توان به چهار گروه تقسیم کرد:
- آنهائی که در برنامهریزی الهی داخل و نزدیک زمان ظهور هستند، مانند قتل نفس زکیه.
- آنها که در برنامهریزی داخل و دور از زمان ظهورند، همچون وجود دولت بنی عباس و جنگ‌های صلیبی.[۱۳]
- امور تکوینی نزدیک به زمان ظهور، همچون کسوف و خسوف.
- امور تکوینی دور از زمان ظهور، همچون پیدایش آب‌های جاری و سیلاب‌ها، و هجوم گروه‌های ملخ و قحطی و خشکسالی در دوران غیبت کبری.[۱۴]
تقسیم سوم علائم ظهور
- تقسیم سوم: بر اساس روایات علائم ظهور در تقسیمی دیگر به حتمی و غیرحتمی تقسیم می شوند: [۱۵]
- علائم غیر حتمی: مقصود حوادثی است که به طور مطلق و حتم از نشانه‌های ظهور نیست، بلکه مشروط به شرطی است که اگر آن شرط تحقق یابد مشروط نیز متحقق می‌شود و اگر شرط مفقود شود مشروط نیز تحقق نمی‌یابد.[۱۶] مانند: بارش باران‌های فراوان در آستانه ظهور؛ خسوف و کسوف نابه‌هنگام پیش از ظهور؛ مرگ ومیرها، زلزله‌ها و جنگها و آشوب‌های فراگیر[۱۷] و ... .[۱۸]
- علائم حتمی: منظور از علائم حتمی آن است که به هیچ قید و شرطی مشروط نیست و قبل از ظهور باید واقع شود.[۱۹] باید توجه داشت معمول علایم حتمی از گروه علامت‌های متصّل می‌باشند که نزدیک ظهور محقق می‌شوند.[۲۰] پنج مورد از نشانه های قطعی ظهور دانسته شده است: صیحۀ آسمانی، خروج سفیانی، خسف بیداء، خروج یمانی و قیام نفس زکیه.[۲۱] مثلاً امام صادق(علیه السلام) فرمودند:[۲۲] «پیش از ظهور قائم(علیه السلام) پنج نشانه حتمی است؛ یمانی، سفیانی، صیحۀ آسمانی، قتل نفس زکیه و فرو رفتن در بیابان.»[۲۳] و ... .[۲۴] در روایات تنها تقسیم علائم به حتمی (محتوم) و غیر حتمی (موقوف) وجود دارد.[۲۵]
تقسیم چهارم علائم ظهور
- تقسیم چهارم: تقسیم علائم به خاصه و عامه:
- علائم خاصه: علاماتی که خاص و مختص به وجود امام زمان(علیه السلام) است و کسی در این علامات با آن حضرت شریک نیست، و حضرت به این وسیله می‌داند خداوند او را اذن و اجازه ظهور داده است. [۲۶]
- علائم عامه: علاماتی که این علامات برای عامه عوام و خاصه خواص ظاهر خواهد شد و دانستن آن اختصاص به حضرت ندارد.[۲۷]
- تقسیمات دیگری نیز بیان شده است مانند تقسیم به نشانه های آسمانی و زمینی؛[۲۸] تقسیم به نشانه های عادی و غیر عادی[۲۹] و ... .[۳۰] اما همانطور که قبلا اشاره شد در روایات تنها به تقسیم علائم به حتمی و غیر حتمی اشاره شده است و بیشتر تقسیمات دیگر بر ذوقی است.
پاسخ تفصیلی
چیستی علائم ظهور
- ظهور حضرت مهدی(علیه السلام) به عنوان عظیم‌ترین حادثه‌ای که در دوران زندگی انسان رخ خواهد داد، بدون تردید دارای نشانه‌هایی است که در سخنان معصومین(علیهم السلام)، فراوان به آنها اشاره شده است.[۳۱]
- علائم به معنای نشانه‌ها، به اموری گفته می‌شود که نمایانگر مقصود و مطلوب هستند. به عبارت دیگر نشانه پدیده‌ای است که با مقصود و مطلوب مرتبط بوده و ضمن آنکه آدمی را به سوی آن راهنمایی می‌کند، در مسیر بودن و نزدیک شدن به هدف را یادآور می‌شود. مراد از علائم ظهور آن دسته از حوادثی است که براساس بیان پیشوایان معصوم(علیهم السلام)، قبل و یا در آستانۀ ظهور واقع خواهد شد و تحقق هر کدام نوید نزدیک شدن یا وقوع قیام امام مهدی(علیه السلام) را می‌دهد.[۳۲]
- نشانه‌های ظهور رخدادهایی هستند برای "اعلام عمومی نزدیکی ظهور" و "ایجاد آمادگی روانی مردم" برای استقبال از ظهور امام، نه اینکه علت ظهور باشند که بگوییم حتماً بعد از ظاهر شدن نشانه‌ها، ظهور امام تحقق می‌یابد. بلکه ممکن است نشانه‌ای بیاید ولی ارادۀ الهی تغییر کند و ظهور امام انجام نشود.[۳۳] البته باید دانست وقتی میتوانیم حوادث را علامت ظهور بدانیم که در روایات اسمی از آنها برده شده باشد و آنها را به عنوان نشانه و علامت ذکر کرده باشند؛ و الا نمیتوان گفت ارتباطی با ظهور دارند.[۳۴]
- در مراجعه به روایات انبوهی از رخ دادهای طبیعی و غیر طبیعی و دگرگونی‌های سیاسی ـ اجتماعی، به عنوان نشانه های ظهور بیان شده است. روشن است میزان اعتبار و درستی همۀ این نشانه‌ها یکسان نخواهد بود. برخی در منابع معتبر آمده و از جهت سند و دلالت استوار است. بعضی نیز در کتاب‌های غیر معتبر و به وسیله افراد غیر موثق یاد شده است. برخی از این نشانه‌ها، فقط نشانۀ ظهور است و بعضی هم نشانۀ ظهور و هم نشانۀ برپایی قیامت می‌باشد. برخی نشانه‌ها، کلی و محوری است و بعضی بیانگر مسائل ریز و جزئی است که گاه، همه آنها را می‌توان در عنوان واحدی گرد آورد.[۳۵]
- اگر انسان بداند برای ظهور امام زمان(علیه السلام) علائم و نشانه‌هایی است:
- به درستی و روشنی ظهور موعود را می‌شناسد و دعوت او را از دعوت مدعیان دروغین تمیز می‌دهد.
- با آمادگی بهتر و مناسب‌تری خود را برای لحظه ظهور مهیا و آماده می‌کند.[۳۶]
تقسیم اول علائم ظهور
- نشانه های ظهور را از زوایای مختلفی می‌توان نگریست؛ مثلاً از لحاظ پیوستگی و گسستگی نسبت به ظهور، علائم منفصل و علائم متصل ـ و به تعبیر دیگر علائم پیش از ظهور و علائم مقارن با ظهور ـ را تشکیل می‌دهند و از نظر میزان قطعیت، به علائم محتوم و علائم مشروط (غیر حتمی) انقسام می‌یابند.[۳۷] برخی از این تقسیم‌ها عبارتند از:
- تقسیم اول: با در نظر گرفتن ارتباط این علائم با برنامهریزی الهی، به دو قسم تقسیم می‌شود:
- رویدادهایی که در برنامهریزی الهی دخالت دارند، همچون انحرافات که نشانه‌ای از ظهور نیز هستند.[۳۸]
- حوادثی که در این برنامهریزی دخالتی ندارند، بلکه به خودی خود بدون ارتباط با وجود انسان وجودی مستقل دارند، مانند گرفتن ماه در شب‌های آخر ماه، و گرفتن خورشید در وسط ماه و دیگر رویدادهایی نظیر اینها که به عنوان علائم ظهور ذکر شده‌اند.[۳۹]
تقسیم دوم علائم ظهور
- تقسیم دوم: علائم از جهت نزدیکی و دوری از زمان ظهور، به دو قسم متصل و منفصل تقسیم می‌شوند:[۴۰]
- علائم متصل: رویدادهائی که نزدیک به زمان ظهور است، به طوری‌که از آخرین مقدمات ظهور شمرده می‌شود.[۴۱] و پیدایش این علایم به معنای قریب الوقوع بودن ظهور است.[۴۲] همچون قتل نفس زکیه چنانکه در اخبار و روایات آمده است[۴۳] و پانزده شب با قیام فاصله دارد چنانچه امام صادق(علیه السلام) فرمودند:[۴۴] «لَيْسَ بَيْنَ قِيَامٍ الْقَائِمِ وَ بَيْنَ قَتْلِ النَّفْسِ الزَّكِيَّةِ إِلَّا خَمْسَ عَشْرَةَ لَيْلَةً»[۴۵]
- علائم منفصل: علائمی که گویای وقوع حادثه‌ای پیش از ظهور هستند و لو اینکه با فاصله زمانی دور باشد[۴۶] و تحقق و پیدایش آنها باعث اطمینان قلبی بیشتر مؤمنان شده و روحیه امید را در آنان زنده نگه می‌دارد.[۴۷] مانند اختلاف بنی عباس با اهل بیت(علیهم السلام)، هنگامی که آنان در اوج قدرت بودند و شیعیان زیر فشارشان قرار داشتند، از اختلاف و نابودی آنان سخن می‌گفتند و آنرا جزء علامت‌های قیام حضرت مهدی(علیه السلام) می‌شمردند،[۴۸] اما اکنون صدها سال از زوال بنی عباس می‌گذرد.[۴۹]
- بنابراین مجموعه علائم را می‌توان به چهار گروه تقسیم کرد:
- آنهائی که در برنامهریزی الهی داخل و نزدیک زمان ظهور هستند، مانند قتل نفس زکیه.
- آنها که در برنامهریزی داخل و دور از زمان ظهورند، همچون وجود دولت بنی عباس و جنگ‌های صلیبی.[۵۰]
- امور تکوینی نزدیک به زمان ظهور، همچون کسوف و خسوف.
- امور تکوینی دور از زمان ظهور، همچون پیدایش آب‌های جاری و سیلاب‌ها، و هجوم گروه‌های ملخ و قحطی و خشکسالی در دوران غیبت کبری.[۵۱]
تقسیم سوم علائم ظهور
- بر اساس روایات، علائم ظهور در تقسیمی دیگر به حتمی و غیرحتمی تقسیم می شوند:[۵۲]
- علائم غیر حتمی: مقصود حوادثی است که به طور مطلق و حتم از نشانه‌های ظهور نیست، بلکه مشروط به شرطی است که اگر آن شرط تحقق یابد مشروط نیز متحقق می‌شود و اگر شرط مفقود شود مشروط نیز تحقق نمی‌یابد.[۵۳] در مجموع این علائم مشروط به اراده و مشیت خداوند عالم هستند، که اگر اراده خدا به آن تعلق گرفته باشد واقع می‌شود و اگر خدا نخواهد واقع نخواهد شد و چه بسا می‌شود که به جهت حکمت و مصلحت و مقتضیات و موانعی که خداوند عالمیان می‌داند واقع نشود، و یا بر اثر طاعات و دعاهای مردم رفع گردد و یا تغییر داده شود.[۵۴] برخی از این علائم در روایتی از امام صادق(علیه السلام) که به یکی از یاران خود فرمودند عبارتند از: [۵۵] «هرگاه دیدی که حق بمیرد و طرفدارانش نابود شوند؛ و مشاهده کردی که ظلم و ستم فراگیر شده است؛ (...) و دیدی که: کارهای بد آشکار شده و از آن نهی نمی‌شود و بدکاران بازخواست نمی‌شوند (...)و دیدی که قطع پیوند خویشاوندی شود؛ و دیدی که بدکار را ستایش کنند و او شاد شود و سخن بدش به او برنگردد و ... .»[۵۶]
- علائم حتمی: منظور از علائم حتمی آن است که به هیچ قید و شرطی مشروط نیست و قبل از ظهور باید واقع شود.[۵۷] باید توجه داشت معمول علایم حتمی از گروه علامت‌های متصّل هستند که نزدیک ظهور محقق می‌شوند.[۵۸]
- در روایات مختلفی برخی از موارد جزء علائم حتمی ظهور معرفی شده اند، برخی از این روایات عبارتند از:
- امام صادق(علیه السلام) فرمودند:[۵۹] «پیش از ظهور قائم(علیه السلام) پنج نشانه حتمی است؛ یمانی، سفیانی، صیحۀ آسمانی، قتل نفس زکیه و فرو رفتن در بیابان.»[۶۰]
- همچنین فرمودند:[۶۱] «وقوع ندا از امور حتمی است، و سفیانی از امور حتمی است، و یمانی از امور حتمی است، و کشته شدن نفس زکیه از امور حتمی است، و کف دستی که از افق آسمان بیرون آید از امور حتمی است.» و اضافه فرمودند: «و نیز وحشتی در ماه رمضان است که خفته را بیدار کند و شخص بیدار را به وحشت انداخته و دوشیزگان پرده‌‌‌نشین را از پشت پرده بیرون می‌آورد.»[۶۲]
- و نیز امام باقر(علیه السلام) فرمودند:[۶۳] «به درستی که بعضی از امور، امور موقوف (غیر حتمی) هستند و بعضی امور حتمی و به درستی سفیانی از امور حتمی است که چاره‌ای از آن نیست.»[۶۴]
- در مجموع مهم‌ترین نشانه‌هایی که حتمی شمرده شده‌اند، عبارت‌اند از: ندای آسمانی، خروج دجال، خروج سفیانی، کشته شدن نفس زکیه، خسف در بیداء، خروج یمانی، خروج خراسانی و خروج حسنی.[۶۵] و باید توجه داشت در روایات تنها تقسیم علائم به حتمی (محتوم) و غیر حتمی (موقوف) وجود دارد.[۶۶]
تقسیم چهارم علائم ظهور
- تقسیم چهارم: تقسیم علائم به خاصه و عامه:
- علائم خاصه: علاماتی که خاص و مختص به وجود امام زمان(علیه السلام) است و کسی در این علامات با آن حضرت شریک نیست، و حضرت به این وسیله می‌داند خداوند او را اذن و اجازه ظهور داده است. [۶۷]
- علائم عامه: علاماتی که این علامات برای عامه عوام و خاصه خواص ظاهر خواهد شد و دانستن آن اختصاص به حضرت ندارد.[۶۸]
- تقسیمات دیگری نیز بیان شده است مانند تقسیم به نشانه های آسمانی و زمینی؛[۶۹] تقسیم به نشانه های عادی و غیر عادی[۷۰] و ... .[۷۱] اما همانطور که قبلا اشاره شد در روایات تنها به تقسیم علائم به حتمی و غیر حتمی اشاره شده است و بیشتر تقسیمات دیگر بر ذوقی است.
پانویس
با کلیک بر فلش ↑ به محل متن مرتبط با این پانویس منتقل می‌شوید:
- ↑ ر.ک. سلیمیان، خدامراد، پرسمان مهدویت، ص 226 ـ 229
- ↑ ر.ک. صدر، سید محمد، تاریخ غیبت کبری، ص 549 ـ 552؛ زهادت، عبدالمجید، معارف و عقاید ۵، ج 2، ص 251 ـ 252؛ علی زاده، مهدی، نشانه‌های یار و چکامه انتظار، ص 18 ـ 20؛ محمدی، بهروز، چلچراغ حکمت، ج 10، ص 48؛ رضایی اصفهانی، محمد علی، مهدویت، ص 101 ـ 109؛ اسماعیلی، اسماعیل، بررسی نشانه های ظهور، ص 245 ـ 246
- ↑ ر.ک. رضایی اصفهانی، محمد علی، مهدویت، ص 101 ـ 109
- ↑ ر.ک. صدر، سید محمد، تاریخ غیبت کبری، ص 549 ـ 552
- ↑ ر.ک. سلیمیان، خدامراد، پرسمان مهدویت، ص 226 ـ 229
- ↑ ر.ک. علی زاده، مهدی، نشانه‌های یار و چکامه انتظار، ص 21 ـ 28
- ↑ ر.ک. صدر، سید محمد، تاریخ غیبت کبری، ص 549 ـ 552
- ↑ ر.ک. صدر، سید محمد، تاریخ غیبت کبری، ص 549 ـ 552
- ↑ ر.ک. صدر، سید محمد، تاریخ غیبت کبری، ص 549 ـ 552؛ زهادت، عبدالمجید، معارف و عقاید ۵، ج 2، ص 262
- ↑ ر.ک. صدر، سید محمد، تاریخ غیبت کبری، ص 549 ـ 552؛ زهادت، عبدالمجید، معارف و عقاید ۵، ج 2، ص 262؛ زمانی، سید حسن، نشانه‌های قیام حضرت مهدی، ص 10 ـ 12
- ↑ ر.ک. صدر، سید محمد، تاریخ غیبت کبری، ص 549 ـ 552
- ↑ ر.ک. زهادت، عبدالمجید، معارف و عقاید ۵، ج 2، ص 262؛ زمانی، سید حسن، نشانه‌های قیام حضرت مهدی، ص 10 ـ 12
- ↑ ر.ک. صدر، سید محمد، تاریخ غیبت کبری، ص 549 ـ 552؛ هاشمی شهیدی، سید اسدالله، زمینه‌سازان انقلاب جهانی حضرت مهدی، ص 25 ـ 26
- ↑ ر.ک. صدر، سید محمد، تاریخ غیبت کبری، ص 549 ـ 552
- ↑ ر.ک. هاشمی شهیدی، سید اسدالله، زمینه‌سازان انقلاب جهانی حضرت مهدی، ص 25 ـ 26؛ زهادت، عبدالمجید، معارف و عقاید ۵، ج 2، ص 262؛ باقری زاده اشعری، محمد، از امام مهدی بیشتر بدانیم، ص 71 ـ 72؛ زمانی، سید حسن، نشانه‌های قیام حضرت مهدی، ص 10 ـ 12
- ↑ ر.ک. هاشمی شهیدی، سید اسدالله، زمینه‌سازان انقلاب جهانی حضرت مهدی، ص 25 ـ 26؛ محمدی، بهروز، مهدویت(چلچراغ حکت) برگرفته از آثار شهید مطهری، ج 10، ص 48 ـ 49؛ کارگر، رحیم، مهدویت دوران ظهور، ص 19ـ 23؛ رضایی اصفهانی، محمد علی، مهدویت، ص 101 ـ 109؛ سلیمیان، خدامراد، پرسمان مهدویت، ص 226 ـ 229؛ رجالی تهرانی، علیرضا، یکصد پرسش و پاسخ پیرامون امام زمان، ص 170 ـ 178؛ قزوینی، سید محمد کاظم، امام مهدی از تولد تا بعد از ظهور، ص 282 و 283
- ↑ ر.ک. سلیمیان، خدامراد، پرسمان مهدویت، ص 226 ـ 229
- ↑ ر.ک. سلیمیان، خدامراد، پرسمان مهدویت، ص 226 ـ 229
- ↑ ر.ک. هاشمی شهیدی، سید اسدالله، زمینه‌سازان انقلاب جهانی حضرت مهدی، ص 25 ـ 26؛ محمدی، بهروز، مهدویت(چلچراغ حکت) برگرفته از آثار شهید مطهری، ج 10، ص 48 ـ 49؛ کارگر، رحیم، مهدویت دوران ظهور، ص 19ـ 23؛ رضایی اصفهانی، محمد علی، مهدویت، ص 101 ـ 109؛ سلیمیان، خدامراد، پرسمان مهدویت، ص 226 ـ 229؛ رجالی تهرانی، علیرضا، یکصد پرسش و پاسخ پیرامون امام زمان، ص 170 ـ 178؛ پژوهشگران مؤسسۀ آینده روشن، مهدویت پرسش ها و پاسخ ها، ص 375 ـ 384؛ قزوینی، سید محمد کاظم، امام مهدی از تولد تا بعد از ظهور، ص 282 و 283
- ↑ ر.ک. زهادت، عبدالمجید، معارف و عقاید ۵، ج 2، ص 262
- ↑ ر.ک. محمدی، بهروز، مهدویت(چلچراغ حکت) برگرفته از آثار شهید مطهری، ج 10، ص 48 ـ 49؛ سلیمیان، خدامراد، پرسمان مهدویت، ص 226 ـ 229؛ زهادت، عبدالمجید، معارف و عقاید ۵، ج 2، ص 262
- ↑ ابن بابویه، محمد بن علی، کمال الدین و تمام النعمة، ص ۶۵۰
- ↑ ر.ک. محمدی ری شهری، محمد، دانشنامۀ امام مهدی، ج 7، ص 429 ـ 431؛ محمدی، بهروز، مهدویت(چلچراغ حکت) برگرفته از آثار شهید مطهری، ج 10، ص 48 ـ 49
- ↑ ر.ک. رجالی تهرانی، علیرضا، یکصد پرسش و پاسخ پیرامون امام زمان، ص 170 ـ 178
- ↑ ر.ک. باقری زاده اشعری، محمد، از امام مهدی بیشتر بدانیم، ص 71 ـ 72؛ محمدی ری شهری، محمد، دانشنامۀ امام مهدی، ج 7، ص 429 ـ 431؛ صادقی، مصطفی، تحلیل تاریخی نشانه های ظهور، ص 56 ـ 59
- ↑ ر.ک. هاشمی شهیدی، سید اسدالله، زمینه‌سازان انقلاب جهانی حضرت مهدی، ص 25 ـ 26
- ↑ ر.ک. هاشمی شهیدی، سید اسدالله، زمینه‌سازان انقلاب جهانی حضرت مهدی، ص 25 ـ 26
- ↑ ر.ک. زمانی، سید حسن، نشانه‌های قیام حضرت مهدی، ص 10 ـ 12
- ↑ ر.ک. زمانی، سید حسن، نشانه‌های قیام حضرت مهدی، ص 10 ـ 12
- ↑ ر.ک. علی پور، مهدی، ظهور، ص 242 ـ 246؛ زمانی، سید حسن، نشانه‌های قیام حضرت مهدی، ص 10 ـ 12
- ↑ ر.ک. سلیمیان، خدامراد، پرسمان مهدویت، ص 226 ـ 229
- ↑ ر.ک. صدر، سید محمد، تاریخ غیبت کبری، ص 549 ـ 552؛ زهادت، عبدالمجید، معارف و عقاید ۵، ج 2، ص 251 ـ 252؛ علی زاده، مهدی، نشانه‌های یار و چکامه انتظار، ص 18 ـ 20؛ محمدی، بهروز، چلچراغ حکمت، ج 10، ص 48؛ رضایی اصفهانی، محمد علی، مهدویت، ص 101 ـ 109؛ اسماعیلی، اسماعیل، بررسی نشانه های ظهور، ص 245 ـ 246
- ↑ ر.ک. رضایی اصفهانی، محمد علی، مهدویت، ص 101 ـ 109؛ پژوهشگران مؤسسۀ آیندۀ روشن، مهدویت پرسش ها و پاسخ ها، ص 375 ـ 384
- ↑ ر.ک. صدر، سید محمد، تاریخ غیبت کبری، ص 549 ـ 552
- ↑ ر.ک. سلیمیان، خدامراد، پرسمان مهدویت، ص 226 ـ 229
- ↑ ر.ک. زهادت، عبدالمجید، معارف و عقاید ۵، ج 2، ص 251 ـ 252
- ↑ ر.ک. علی زاده، مهدی، نشانه‌های یار و چکامه انتظار، ص 21 ـ 28
- ↑ ر.ک. صدر، سید محمد، تاریخ غیبت کبری، ص 549 ـ 552
- ↑ ر.ک. صدر، سید محمد، تاریخ غیبت کبری، ص 549 ـ 552
- ↑ ر.ک. صدر، سید محمد، تاریخ غیبت کبری، ص 549 ـ 552؛ زهادت، عبدالمجید، معارف و عقاید ۵، ج 2، ص 262
- ↑ ر.ک. صدر، سید محمد، تاریخ غیبت کبری، ص 549 ـ 552؛ زهادت، عبدالمجید، معارف و عقاید ۵، ج 2، ص 262؛ زمانی، سید حسن، نشانه‌های قیام حضرت مهدی، ص 10 ـ 12
- ↑ ر.ک. زهادت، عبدالمجید، معارف و عقاید ۵، ج 2، ص 262
- ↑ ر.ک. صدر، سید محمد، تاریخ غیبت کبری، ص 549 ـ 552؛ زهادت، عبدالمجید، معارف و عقاید ۵، ج 2، ص 262؛ زمانی، سید حسن، نشانه‌های قیام حضرت مهدی، ص 10 ـ 12
- ↑ طوسی، محمد بن حسن، غیبت، ص ۴۴۵، ح۴۴
- ↑ ر.ک. زهادت، عبدالمجید، معارف و عقاید ۵، ج 2، ص 262؛ زمانی، سید حسن، نشانه‌های قیام حضرت مهدی، ص 10 ـ 12
- ↑ ر.ک. صدر، سید محمد، تاریخ غیبت کبری، ص 549 ـ 552
- ↑ ر.ک. زهادت، عبدالمجید، معارف و عقاید ۵، ج 2، ص 262؛ زمانی، سید حسن، نشانه‌های قیام حضرت مهدی، ص 10 ـ 12
- ↑ کلینی، محمد بن یعقوب، کافی، ج ۸، ص ۲۵۸، ح ۴۸۴
- ↑ ر.ک. زمانی، سید حسن، نشانه‌های قیام حضرت مهدی، ص 10 ـ 12
- ↑ ر.ک. صدر، سید محمد، تاریخ غیبت کبری، ص 549 ـ 552؛ هاشمی شهیدی، سید اسدالله، زمینه‌سازان انقلاب جهانی حضرت مهدی، ص 25 ـ 26
- ↑ ر.ک. صدر، سید محمد، تاریخ غیبت کبری، ص 549 ـ 552
- ↑ ر.ک. هاشمی شهیدی، سید اسدالله، زمینه‌سازان انقلاب جهانی حضرت مهدی، ص 25 ـ 26؛ زهادت، عبدالمجید، معارف و عقاید ۵، ج 2، ص 262؛ باقری زاده اشعری، محمد، از امام مهدی بیشتر بدانیم، ص 71 ـ 72؛ زمانی، سید حسن، نشانه‌های قیام حضرت مهدی، ص 10 ـ 12
- ↑ ر.ک. هاشمی شهیدی، سید اسدالله، زمینه‌سازان انقلاب جهانی حضرت مهدی، ص 25 ـ 26؛ محمدی، بهروز، مهدویت(چلچراغ حکت) برگرفته از آثار شهید مطهری، ج 10، ص 48 ـ 49؛ کارگر، رحیم، مهدویت دوران ظهور، ص 19ـ 23؛ رضایی اصفهانی، محمد علی، مهدویت، ص 101 ـ 109؛ سلیمیان، خدامراد، پرسمان مهدویت، ص 226 ـ 229؛ رجالی تهرانی، علیرضا، یکصد پرسش و پاسخ پیرامون امام زمان، ص 170 ـ 178
- ↑ ر.ک. هاشمی شهیدی، سید اسدالله، زمینه‌سازان انقلاب جهانی حضرت مهدی، ص 25 ـ 26
- ↑ مجلسى، محمد باقر، بحارالانوار، ج ۵۲، ص ۲۶۰ ـ ۲۵۶
- ↑ ر.ک. موسوی نسب، سیدجعفر، دویست پرسش و پاسخ پیرامون امام زمان، ج 2، ص 33 ـ 43
- ↑ ر.ک. هاشمی شهیدی، سید اسدالله، زمینه‌سازان انقلاب جهانی حضرت مهدی، ص 25 ـ 26
- ↑ ر.ک. زهادت، عبدالمجید، معارف و عقاید ۵، ج 2، ص 262
- ↑ ابن بابویه، محمد بن علی، کمال الدین و تمام النعمة، ص ۶۵۰
- ↑ ر.ک. محمدی ری شهری، محمد، دانشنامۀ امام مهدی، ج 7، ص 429 ـ 431؛ محمدی، بهروز، مهدویت(چلچراغ حکت) برگرفته از آثار شهید مطهری، ج 10، ص 48 ـ 49
- ↑ مجلسى، محمد باقر، بحار الانوار، ج ۵۲، ص ۲۶۰ ـ ۲۵۶
- ↑ ر.ک. موسوی نسب، سیدجعفر، دویست پرسش و پاسخ پیرامون امام زمان، ج 2، ص 33 ـ 43
- ↑ غیبة نعمانی، ص ۳۰۱، ح ۶
- ↑ ر.ک. زهادت، عبدالمجید، معارف و عقاید ۵، ج 2، ص 262
- ↑ ر.ک. محمدی ری شهری، محمد، دانشنامۀ امام مهدی، ج 7، ص 429 ـ 431
- ↑ ر.ک. باقری زاده اشعری، محمد، از امام مهدی بیشتر بدانیم، ص 71 ـ 72؛ محمدی ری شهری، محمد، دانشنامۀ امام مهدی، ج 7، ص 429 ـ 431؛ صادقی، مصطفی، تحلیل تاریخی نشانه های ظهور، ص 56 ـ 59
- ↑ ر.ک. هاشمی شهیدی، سید اسدالله، زمینه‌سازان انقلاب جهانی حضرت مهدی، ص 25 ـ 26
- ↑ ر.ک. هاشمی شهیدی، سید اسدالله، زمینه‌سازان انقلاب جهانی حضرت مهدی، ص 25 ـ 26
- ↑ ر.ک. زمانی، سید حسن، نشانه‌های قیام حضرت مهدی، ص 10 ـ 12
- ↑ ر.ک. زمانی، سید حسن، نشانه‌های قیام حضرت مهدی، ص 10 ـ 12
- ↑ ر.ک. علی پور، مهدی، ظهور، ص 242 ـ 246؛ زمانی، سید حسن، نشانه‌های قیام حضرت مهدی، ص 10 ـ 12