رابطه علم معصوم با عصمت چیست؟ (پرسش)
حدیثه عسگری
در مقاله: بررسی علم ائمه معصومین(علیهم‌السلام) از دیدگاه قرآن
خداوند متعال خطاب به رسول اکرم(صلی الله علیه وآله) می‌فرماید: «وَ أَنْزَلَ اللَّهُ عَلَيْكَ الْكِتابَ وَ الْحِكْمَةَ وَ عَلَّمَكَ ما لَمْ تَكُنْ تَعْلَمُ وَ كانَ فَضْلُ اللَّهِ عَلَيْكَ عَظيماً»[سوره نساء (4)،آیه113.]؛ «و خدا کتاب و حکمت بر تو نازل کرد، و آنچه را نمی‌دانستی به تو آموخت، و تفضل خدا بر تو همواره بزرگ بوده است.»
از این آیه شریفه استفاده می‌شد که خداوند دو نوع علم به پیغمبر اکرم تعلیم نموده است: یکی، تعلیم از راه وحی و نزول روح الامین بر ایشان، که « أَنْزَلَ اللَّهُ عَلَيْكَ الْكِتابَ وَ الْحِكْمَةَ» بیانگر آن است. و دیگری،«وَ عَلَّمَكَ ما لَمْ تَكُنْ تَعْلَمُ» که نوعی القا بر قلب پیغمبر و الهام الهی بدون واسطه ملک و انزال آن است. این موهبت الهی همان عصمت و نوعی علم است که بر تمام قوای طبیعی و غرایز و امیال نفسانی غالب و صاحبش را از گمراهی و گناه به طور کلی باز می‌دارد و به واسطه آن نسبت به گناه تنفر و انزجار قلبی پیدا می‌کند.
عصمت نوعی علم است که صاحبش را به طور دائم و برای همیشه در راه بندگی قرار می‌دهد، و مانع از صدور معصیت از او می‌شود نه از قبیل علم متعارف به حسن و قبح فعل یا علم به مصلحت و مفسده آن؛ زیرا این گونه علم گاهی با گمراهی و ارتکاب عصیان و گناه جمع می‌شود. و انسان با اینکه قبح و مفسده فعل را می‌داند، در عین حال، قوه شهویه یا غضبیه بر او غالب می‌گردد و مرتکب آن فعل می‌شود.
عصمت در لغت به معنای منع و حفظ است و همه انواع حفظ را دربرمی‌گیرد.[ابن منظور، لسان العرب، ج12، ص404-403.] اما از نظر احادیث، معصوم کسی است که از محارم الهی امتناع و اجتناب کند.[شیخ صدوق، معانی الاخبار، ص132.] امتناع و اجتناب، فعل شخص معصوم است؛ اما توفیق و تسدید الاهی نیز در عصمت نقش دارد. و از طریق افاضه علم حاصل می‌شود. امام رضا(علیه السلام) می‌فرماید: هنگامی که خداوند بنده‌ای را برای سرپرستی امور بندگانش برمی‌گزیند، سینه‌اش را برای این امر گشاده می‌گرداند و چشمه‌های حکمت را در قلبش به ودیعه می‌گذارد و به او علم الهام می‌کند... پس او معصوم و مؤید است.[ الکافی، ج1، ص202.] البته وجود علم ضرورتاً موجب فعل یا ترک نیست و از انسان سلب اختیار نمی‌کند، اما مسلم است که عصمت بدون علم ممکن نیست، در نتیجه وجود عصمت، از وجود علم الاهی در معصوم حکایت می‌کند.