بنی‌تغلب: تفاوت میان نسخه‌ها

خاستگاه اولیه تغلبیان را –به مانند دیگر تیره‌های [[ربیعه]]-، تِهامه گفته‌اند. آنان سپس، بتدریج از آنجا به دیگر بلاد از جمله [[حجاز]] و نَجد و [[بحرین]] و دیار ربیعه -که در حوالی سنجار و نصیبین قرار داشت- [[مهاجرت]] کردند. <ref> جواد علی، المفصل فی تاریخ العرب قبل الاسلام، ج ۴، ص۴۹۰؛ الاطرقجی،«تغلب و دورها فی التاریخ»،ص ۱۵۵.</ref> درباره [[تاریخ]] این مهاجرتها و علل آن [[اختلاف]] نظر وجود دارد. برخی [[مورخان]]، یکی از عمده دلیل‌های پراکنده شدن تغلبیان و به‌ویژه مهاجرت آنان از سرزمین‌های اصلی خود در شبه [[جزیره عربستان]] به دیار ربیعه را [[جنگ]] بَسوس و جنگ‌هایی که پس از آن به [[انگیزه]] [[خونخواهی]] [[کلیب]] برپا شده، دانسته اند<ref>البته این عقیده همان گونه که در ادامه خواهد آمد، خلاف نظر برخی مورخین و گزارشات تاریخی آنان است. از جمله این مورخان، طبری است که در یکی از گزارشات خود در باب وقایع پیش از اسلام نقل کرده که: شاپور ذوالاکتاف –پادشاه ساسانی ایران-(۳۱۰ـ۳۷۹ میلادی)، حین بازگشت از فتوحات خود در جزیرة العرب، [در اواسط قرن چهارم میلادی و سالها پیش از آغاز جنگ بسوس] به دسته‌هایی از تغلبیان ساکن در دیار ربیعه حمله برده است. (طبری، تاریخ، ج ۲، ص۵۷)</ref> که از حدود ۵۳۰ میلادی به بعد، بین آنان و پسر عموهایشان از قبیله [[بنی بکر بن وائل]] رخ داد. این جنگ‌های طولانی، آنان را به شدت در تنگنا قرار داد و هر دو [[قبیله]] را مجبور به کوچیدن به [[اراضی]] شمالی‌تر در زمان‌های مختلف کرده است. از دیگر اسبابی که باعث مهاجرت [[قبایل]] ربیعه –از جمله بکر و [[تغلب]]- به این منطقه شد می‌‌توان به [[عصبیت]] قبیله‌ای، ازدیاد [[جمعیت]] همراه با کمبود [[ارزاق]] اشاره کرد. [[راویان]] [[اخبار]]، نخستین فرد از بطون تغلب که در جزیره فراتیه فرود آمد را [[علقمة بن سیف بن شرحبیل بن مالک بن سعد بن جشم بن بکر]] گفته‌اند و آورده‌اند که وی با [[مردم]] جزیره جنگید و با مغلوب کردن آنها، قومش را در آنجا ساکن نمود.<ref> ابن حزم، جمهرة انساب العرب، ص۱۲۴.</ref> مردم [[ربیعه]] در مناطق پایین دست سرچشمه رودخانه [[فرات]]،<ref> السامر، الدولة الحمدانیه فی الموصل و حلب، ج۱، ص۱۶۸-۱۶۹.</ref> واقع در میان [[موصل]] به طرف رأس عین و نصیبین و خابور،<ref> جواد علی، المفصل فی تاریخ العرب قبل الاسلام، ج ۴، ص۴۹۰-۴۹۱.</ref> [[مسکن]] گزیدند؛ از این رو این [[سرزمین]] را از آن پس، دیار ربیعه خواندند. <ref> السامر، الدولة الحمدانیه فی الموصل و حلب، ج۱، ص۱۶۸-۱۶۹؛ رمزیه الاطرقجی، تغلب و دورها فی التاریخ، ج۹، ص۱۵۵.</ref> البته دیار ربیعه، سرزمین وسیعی بود با [[شهرها]] و آبادی‌های بسیار که در مآخذ گوناگون به مناسبت [[جنگ‌ها]] یا حوادث دیگر از آنها نام برده شده است، از جمله این آبادی‌ها، جزایر فرسان، موضع العقارب -حوالی نصیبین که مسکن اصلی [[آل حمدان]] بود-، حوالی [[جبل]] سنجار و نیز اطراف سواد [[عراق]] میان بلد بکر و [[بلد]] [[قضاعه]] و جزیرۀ ابن [[عمر]] است. <ref> همدانی، صفة جزیرةالعرب، ص۹۶، ۲۴۶، ۲۸۴؛ هورینی، شرح دیباچة القاموس، ص۳۸۴.</ref> جزیرۀ ابن عمر در شمال بین‌النهرین در سدۀ دوم [[هجری]] به دست [[حسن بن عمر]] تغلبی پدید آمد و برای سده‌ها از رونق [[اقتصادی]] برخوردار بود و همچنین [[مسیحیت]] در آن رونقی داشت.<ref> غندور، تاریخ جزیرة ابن عمر، ص۲۳۰، ۲۵۹، ۳۳۷.</ref> همچنین [[شهر]] [[رحبه]] در کرانۀ [[رود فرات]]،<ref> سویدی، سبائک الذهب، ۲۲۸.</ref> جزیرۀ فراتیه، ماردین و دارا،<ref> ابن قتیبه، المعارف، ص۹۴؛ شمیسانی، مدینة ماردین، ص۷۲.</ref> وادی ظبی بر فرات و الاَحَصّ نیز از دیگر آبادی‌های این سرزمین برشمرده شده است.<ref> سرحانی، جامع انساب قبائل العرب، ص۳۵؛ مرکز دائره المعارف بزرگ اسلامی، مقاله بنی تغلب، محمد نوری.</ref> البته برخی [[صاحب نظران]] را [[اعتقاد]] بر این است که [[هجرت]] بزرگ بکر و [[تغلب]] به دیار ربیعه، سالها قبل از وقوع سلسله جنگ‌های موسوم به بسوس و در دوران [[حکومت]] ذی نواس بر [[یمن]] -در سال ۳۸۰ میلادی- اتفاق افتاده،<ref> دائرة المعارف الاسلامیه، ماده تغلب، ج۵، ص۳۲۴. این قول با برخی گزارشات تاریخی از جمله گزارش حمله شاپور ذوالاکتاف (۳۱۰ـ۳۷۹ میلادی) به دسته‌هایی از تغلبیان (در اواسط قرن چهارم میلادی) ساکن دیار ربیعه منطبق است. (ر. ک. طبری، تاریخ، ج ۲، ص۵۷). </ref> و تا قرن‌ها و تا آغاز [[برپایی نظام اسلامی]] ادامه یافته است. در حد فاصل این [[زمان]] تا [[قرن ششم]] میلادی، پیوسته بخشی از آنان در مواطن اصلی شان سکنی داشتند و بقیه [[سرزمین]] [[مادری]] شان را به [[امید]] جایگاه بهتر ترک می‌‌کردند. <ref> احمد عطیة الله، القاموس الاسلامی، ج۱، ص۴۸۰.</ref> در ابتدای [[قرن نخست هجری]] (قرن ۷ میلادی) منازل بنوتغلب در وسط جزیره بین [[قرقیسیا]]<ref> همدانی، صفة جزیرةالعرب، ص۱۳۳.</ref> و سنجار و نصیبین و [[موصل]] در شمال و عانة و [[تکریت]] در جنوب<ref> دائرة المعارف الاسلامیه، ماده تغلب، ج۵، ص۳۲۴.</ref> واقع بود و بطونشان در «ثرثار» -بین سنجار و تکریت-<ref> بلاذری، فتوح البلدان، ج۱، ص۹۲۱.</ref> هم پراکنده شده بودند. «کباث» هم از دیگر مواطن [[ربیعه]] عنوان شده است که در جزیره واقع شده بود و [[بنی تغلب]] در [[دوران پیش از اسلام]]، بازاری را در آن برپا کرده بودند.<ref> حموی، معجم البلدان، ج۴، ص۲۳۲.</ref> جماعتی از [[تغلب]] نیز، در مضارب بر کرانه شرقی نهر [[فرات]] نزدیک منبج و رصافه سکونت داشتند و بعدها به مناطق بالاتر در اطراف قنسرین و [[دمشق]] رفتند و در مناطق جنوبی تا [[عین التمر]] و [[جبل]] لاهة [[منزل]] کردند.<ref> رمزیه الاطرقجی، تغلب و دورها فی التاریخ، ج۹، ص۱۵۶.</ref> «بکری» محدوده سرزمینی تغلب را بین خفان و عذیب در نزدیکی مرز [[شام]] دانسته که جز شواهد شعری دلیلی دیگر بر آن اقامه نشده است: « لیهن تراثی تغلب بنتة [[وائل]] اذا نزلوا بین العذیب و خفان»<ref> بکری، معجم ما استعجم، ج۳، ص۵۰۵.</ref>  

او [[افتخار]] می‌‌کرد به قومش بنی تغلب و قائل است به این که کشتی‌های قومش دریا را در می‌‌نوردند و در آن [[غوطه]] می‌‌خورند. ([[دائرة المعارف]] الاسلامیه، ج۱۱، ص۴۶۳)</ref> آنان [[رشد]] [[جمعیت]] سریعی داشتند چندان که تبریزی در شرح خود بر معلقه [[عمرو بن کلثوم]] درباره این [[قوم]] چنین آورده که « اگر [[اسلام]] اندکی دیرتر می‌‌آمد بنی تغلب [[مردم]] را بلعیده بودند». که این تعبیر کنایه از قوت و سرعت انتشار [[تغلب]] است.<ref> تبریزی، شرح القصائد العشر، ص۱۰۸؛ رمزیه الاطرقجی،تغلب و دورها فی التاریخ، ج۹، ص۱۷۳-۱۷۴.</ref> بنی تغلب از بسیاری جهات، با دیگر [[قبایل عرب]] متفاوت گشتند و [[آداب]] خاص خود را که به [[رسوم]] و [[سنن]] [[مسیحیان]] نزدیک‌تر بود، یافتند؛ مثلاً گوشت خوک می‌خوردند که در [[دوران جاهلیت]] [[اعراب]] [[بدوی]] نیز از آن [[کراهت]] داشتند.<ref> جواد علی، المفصل فی تاریخ العرب قبل الاسلام، ج ۷، ص۱۲۴. این تفاوت‌ها موجب شد تا اعراب دیگر، بنی تغلب را مستعرب بخوانند، نه به دلیل نژاد و نسب، بلکه به سبب سکونت آنها در سرزمین‌های نزدیک به روم شرقی و اختلاطی که به ناگزیر با رومیان یافتند، چنان‌که تأثیری که آنان از رومیان پذیرفتند به خوبی در فرهنگ و لهجۀ ایشان پیداست. (نک‍: جوادعلی، المفصل فی تاریخ العرب قبل الاسلام، ج ۶، ص۵۹۹-۶۰۰).</ref> این تفاوت‌ها گاه باعث می‌شد شیوخ [[مسیحی]] تغلبی مورد [[تمسخر]] افراد [[قبایل]] دیگر، به‌ویژه [[دشمنان]] و حریفان [[جنگی]] خود قرار گیرند<ref> نک ‍: بلاذری، انساب الاشراف، ج۷، ص۶۱؛ مرکز دائره المعارف بزرگ اسلامی، مقاله بنی تغلب، محمد نوری.</ref> و گاه از سوی دیگر [[اعراب]] رانده شوند؛ چندان که از [[ابن عباس]] نقل شده که ذبیحه نصارای [[بنی تغلب]] را نباید خورد و با زنانشان نباید [[ازدواج]] کرد؛ آنان نه از مایند و نه از [[اهل کتاب]].<ref> بلاذری، فتوح البلدان، ص۱۸۲.</ref> از جمله عادات [[زشت]] آنان [[شرب خمر]] بود که آن را بر اساس روایتی از [[امام علی]]{{ع}}، از [[نصاری]] گرفته بودند.<ref> زمخشری، تفسیر سوره مائده، آیه ۷.</ref> نقل است که شاعر معروفشان [[عمرو بن کلثوم]] آن قدر شراب [[خالص]] نوشید تا مرد. <ref> ابن اثیر، الکامل، ج ۱، ص۵۰۶.</ref> گفته شده که تغلبیان در [[صدر اسلام]]، برای [[حفظ]] عادات و [[رسوم جاهلی]] و استمرار شراب‌خواری خود به [[مسیحیت]] گرویدند و از این رو جزو اهل کتاب شمرده نمی‌شدند. <ref> ر. ک. دانشنامه جهان اسلام، ج. ۱ ص. ۳۶۶۲، ستار عودی.</ref>