امامت‌پدیا

آستانه حضرت معصومه: تفاوت میان نسخه‌ها

مدخل بحث

آستانه حضرت معصومه (نمایش مبدأ)

نسخهٔ ‏۲۴ اوت ۲۰۲۲، ساعت ۱۰:۲۱

۱۶ بایت اضافه‌شده ،  ‏۲۴ اوت ۲۰۲۲
جز
وظیفهٔ شمارهٔ ۵
دیداریویکی‌متن
خط ۱: خط ۱:
==آستانه حضرت معصومه==
== آستانه حضرت معصومه ==
نهادی [[اداری]] و خدماتی و غیر دولتی، دارای فعالیت‌های [[دینی]]، [[فرهنگی]]، [[اقتصادی]] و [[اجتماعی]] با [[وظیفه]] [[مدیریت]] برنامه‌ها و سرمایه‌های [[حرم]] [[حضرت]] معصومه{{س}} در چارچوب چندین معاونت، سازمان، مؤسسه و شرکت.
نهادی [[اداری]] و خدماتی و غیر دولتی، دارای فعالیت‌های [[دینی]]، [[فرهنگی]]، [[اقتصادی]] و [[اجتماعی]] با [[وظیفه]] [[مدیریت]] برنامه‌ها و سرمایه‌های [[حرم]] [[حضرت]] معصومه{{س}} در چارچوب چندین معاونت، سازمان، مؤسسه و شرکت.
[[فاطمه معصومه]]{{س}} دختر هفتمین پیشوای [[شیعیان]]، [[امام]] [[موسی بن جعفر]]{{ع}} (۱۲۸-۱۸۳ق) است. چون وی دختر بزرگ [[خانواده]] بود و [[خواهران]] دیگری به همین نام داشت، نام او را در کتاب‌های [[تاریخ]] و تراجم، [[فاطمه]] کبری نوشته‌اند<ref>الإرشاد، ج۲، ص۲۴۴.</ref>. نویسندگان متأخر [[شیعه]] او را فاطمه معصومه{{س}} می‌نامند<ref>مستدرکات علم رجال الحدیث، ج۸، ص۵۹۴؛ تراجم أعلام النساء، ج۲، ص۳۴۶.</ref> و در زبان [[مردم]] به حضرت معصومه{{س}} معروف است. [[سال]] [[تولد]] او را یکی از سال‌های ۱۷۳، ۱۷۹ و ۱۸۳ق دانسته‌اند<ref>مستدرکات علم رجال الحدیث، ج۸، ص۵۹۴.</ref>، اما این نکته [[مورد اتفاق]] است که وی پس از آنکه برادرش [[امام رضا]]{{ع}} در [[سال ۲۰۰ق]] به [[فرمان]] [[مأمون]] به [[مرو]] برده شد و در آنجا به [[ولایت‌عهدی]] رسید، به همراه دسته‌ای از [[علویان]] و [[سادات]] در [[سال ۲۰۱ق]] راهی [[سرزمین]] [[ایران]] شد تا به برادرش بپیوندد. اما چون به [[ساوه]] رسید [[بیمار]] شد و [[خادم]] خود را فرمود تا او را به [[قم]] ببرد. در قم در سرای [[موسی بن خزرج بن سعد اشعری]] فرود آمد. پس از هفده [[روز]] از [[دنیا]] رفت و [[موسی]] او را در [[زمین]] یا باغ بابلان<ref>تاریخ قم، حسن قمی، ص۵۶۵، ۵۶۶؛ گنجینه آثار قم، ج۱، ص۴۰۷.</ref>، محلی که امروزه محل بارگاه آن حضرت است، به [[خاک]] سپرد و سقفی از [[بوریا]] برای آن ساخت<ref>أعیان الشیعة، ج۸، ص۳۹۱.</ref>. از آن تاریخ به بعد [[مرقد]] وی محل [[زیارت]] [[پیروان]] [[مذهب جعفری]] شد و رفته رفته با توسعه اماکن زیارتی و فضاهای ساختمانی و افزایش [[موقوفات]] و نذورات و به دنبال آن افزایش [[خادمان]] و [[کارگزاران]]، به سازمانی بزرگ تبدیل شد که اکنون در درون خود چندین شرکت و مؤسسه را جای داده است.
[[فاطمه معصومه]]{{س}} دختر هفتمین پیشوای [[شیعیان]]، [[امام]] [[موسی بن جعفر]]{{ع}} (۱۲۸-۱۸۳ق) است. چون وی دختر بزرگ [[خانواده]] بود و [[خواهران]] دیگری به همین نام داشت، نام او را در کتاب‌های [[تاریخ]] و تراجم، [[فاطمه]] کبری نوشته‌اند<ref>الإرشاد، ج۲، ص۲۴۴.</ref>. نویسندگان متأخر [[شیعه]] او را فاطمه معصومه{{س}} می‌نامند<ref>مستدرکات علم رجال الحدیث، ج۸، ص۵۹۴؛ تراجم أعلام النساء، ج۲، ص۳۴۶.</ref> و در زبان [[مردم]] به حضرت معصومه{{س}} معروف است. [[سال]] [[تولد]] او را یکی از سال‌های ۱۷۳، ۱۷۹ و ۱۸۳ق دانسته‌اند<ref>مستدرکات علم رجال الحدیث، ج۸، ص۵۹۴.</ref>، اما این نکته [[مورد اتفاق]] است که وی پس از آنکه برادرش [[امام رضا]]{{ع}} در [[سال ۲۰۰ق]] به [[فرمان]] [[مأمون]] به [[مرو]] برده شد و در آنجا به [[ولایت‌عهدی]] رسید، به همراه دسته‌ای از [[علویان]] و [[سادات]] در [[سال ۲۰۱ق]] راهی [[سرزمین]] [[ایران]] شد تا به برادرش بپیوندد. اما چون به [[ساوه]] رسید [[بیمار]] شد و [[خادم]] خود را فرمود تا او را به [[قم]] ببرد. در قم در سرای [[موسی بن خزرج بن سعد اشعری]] فرود آمد. پس از هفده [[روز]] از [[دنیا]] رفت و [[موسی]] او را در [[زمین]] یا باغ بابلان<ref>تاریخ قم، حسن قمی، ص۵۶۵، ۵۶۶؛ گنجینه آثار قم، ج۱، ص۴۰۷.</ref>، محلی که امروزه محل بارگاه آن حضرت است، به [[خاک]] سپرد و سقفی از [[بوریا]] برای آن ساخت<ref>أعیان الشیعة، ج۸، ص۳۹۱.</ref>. از آن تاریخ به بعد [[مرقد]] وی محل [[زیارت]] [[پیروان]] [[مذهب جعفری]] شد و رفته رفته با توسعه اماکن زیارتی و فضاهای ساختمانی و افزایش [[موقوفات]] و نذورات و به دنبال آن افزایش [[خادمان]] و [[کارگزاران]]، به سازمانی بزرگ تبدیل شد که اکنون در درون خود چندین شرکت و مؤسسه را جای داده است.
خط ۵: خط ۵:
آستانه حضرت معصومه{{س}} که به روایتی منقول در [[قرن دهم]]، بیرون [[شهر قم]] قرار داشت<ref>تاریخ ألفی، ج۶، ص۴۱۶۱.</ref>، در طول [[تاریخ]] به تدریج توسعه پیدا کرد و به دلیل احترامی که [[ایرانیان]] برای آن بانو قائل بودند، [[مزار]] او را همانند مزار [[امامان]] خود، با شکوه ساخته‌اند، چنان که اکنون آستانه وی، پس از آستانه [[امام رضا]]{{ع}}، شکوهمندترین و معروف‌ترین [[زیارتگاه]] ایرانیان به شمار می‌رود<ref>آستانه حضرت فاطمه معصومه{{س}}، ص۲۹۶؛ قم دیروز و امروز، ص۷۱- ۹۱؛ قم از نگاه بیگانگان، ص۳۰.</ref>. شاردن در قرن هجدهم میلادی آن را در اوج [[زیبایی]] و به عنوان [[ملجأ]] و زیارتگاه [[مردم]] توصیف می‌کند و می‌ستاید<ref>سفرنامه شاردن، ج۲، ص۵۲۵-۵۲۶ و ۵۳۰-۵۳۱.</ref>. [[حرم]] [[حضرت]] معصومه{{س}} که از دیرباز محل برآورده شدن [[حاجات]] بود<ref>تاریخ جهان آرای عباسی، ص۵۷۴.</ref>، دارای ساختمانی [[تاریخی]]، با معماری هنرمندانه و زیبایی‌های ویژه‌ای است و با دگرگونی‌های بسیاری که در ساختمان و تزئینات آن رخ داده، باز هم مجموعه گران‌بهایی از آثار [[هنری]] و کاشی‌های معرق عصر صفوی و پس از آن را در خود دارد<ref>گنجینه آثار قم، ج۱، ص۴۵۰.</ref>. از زمانی که [[مرقد]] حضرت معصومه{{س}} در میان [[شیعیان]] به عنوان زیارتگاه شناخته شد، به فراخور هر دوره، ساختمان آن هم گسترش یافت و طبعاً به نگهبانان و خدمتگزاران نیاز افتاد. نیز از زمانی که مردم برای [[اداره امور]] مرقد، [[اموال]] و املاکی [[وقف]] کردند، اداره این امور و [[نظارت]] بر [[موقوفات]] و [[مصرف]] و درآمد آنها [[نیازمند]] تعیین کسی بود که متصدی این [[وظایف]] باشد. به همین دلیل، در اوایل امر، بزرگان [[شیعه]] کسانی را به عنوان [[وکیل]] وقف، برای نظارت بر موقوفات آستانه، تعیین می‌کردند. [[وکالت]] موقوفات به مرور [[زمان]] به تولیت [[تغییر]] یافت و متولیان که بعدها اختیارات بیشتری پیدا کردند، از سوی [[امیران]] و [[فرمانروایان]] تعیین می‌شدند. کهن‌ترین خبر درباره [[مدیریت]] بر وقف، [[روایت]] [[حسن بن محمد قمی]] است که در آن از [[احمد بن اسحاق اشعری]] به عنوان وکیل وقف یاد شده است<ref>تاریخ قم، حسن قمی، ص۵۵۹؛ تاریخ متولیان آستانه مقدسه حضرت معصومه{{س}}، ص۲۸۵.</ref>. آستانه [[حضرت]] معصومه{{س}}، تا اواخر [[قرن چهارم]]، بسیار با شکوه و مفصل بوده و [[موقوفات]] فراوانی داشته و تا آن [[زمان]]، چهل تن از [[ایرانیان]] و عرب‌های [[مهاجر]] مقیم [[قم]]، به عنوان متولیان [[وقف]]، به رتق و فتق امور می‌پرداخته‌اند<ref>تاریخ مذهبی قم، ص۲۰۹.</ref>. با این توضیح که از [[قرن دوم]] قمری به بعد، که در سراسر [[سرزمین‌های اسلامی]] برای [[سادات]] بنی‌هاشمی [[نقیب]] تعیین شد، برای سادات مناطق شیعه‌نشین [[ایران]] مانند قم، [[ری]]، کاشان، [[ساوه]] و برخی دیگر از مناطق ایران هم نقیب تعیین شد. در مواقعی برخی از نقیبان فقط نقیب یکی از شهرهای شیعه‌نشین پیش‌گفته بودند و در برخی زمان‌ها نیز برخی از [[نقبا]] به دلیل جلالت شأنی که داشتند، افزون بر [[نقابت]] [[شهر قم]]، نقابت ری و شهرهای اطراف را هم بر عهده داشتند<ref>سادات و نقبای قم، ص۱۹۴.</ref><ref>[[محمد حسین شمسایی|شمسایی، محمد حسین]]، [[آستانه حضرت معصومه - شمسایی (مقاله)|مقاله «آستانه حضرت معصومه»]]، [[دانشنامه امام رضا ج۱ (کتاب)|دانشنامه امام رضا]]، ج۱، ص ۹۸.</ref>
آستانه حضرت معصومه{{س}} که به روایتی منقول در [[قرن دهم]]، بیرون [[شهر قم]] قرار داشت<ref>تاریخ ألفی، ج۶، ص۴۱۶۱.</ref>، در طول [[تاریخ]] به تدریج توسعه پیدا کرد و به دلیل احترامی که [[ایرانیان]] برای آن بانو قائل بودند، [[مزار]] او را همانند مزار [[امامان]] خود، با شکوه ساخته‌اند، چنان که اکنون آستانه وی، پس از آستانه [[امام رضا]]{{ع}}، شکوهمندترین و معروف‌ترین [[زیارتگاه]] ایرانیان به شمار می‌رود<ref>آستانه حضرت فاطمه معصومه{{س}}، ص۲۹۶؛ قم دیروز و امروز، ص۷۱- ۹۱؛ قم از نگاه بیگانگان، ص۳۰.</ref>. شاردن در قرن هجدهم میلادی آن را در اوج [[زیبایی]] و به عنوان [[ملجأ]] و زیارتگاه [[مردم]] توصیف می‌کند و می‌ستاید<ref>سفرنامه شاردن، ج۲، ص۵۲۵-۵۲۶ و ۵۳۰-۵۳۱.</ref>. [[حرم]] [[حضرت]] معصومه{{س}} که از دیرباز محل برآورده شدن [[حاجات]] بود<ref>تاریخ جهان آرای عباسی، ص۵۷۴.</ref>، دارای ساختمانی [[تاریخی]]، با معماری هنرمندانه و زیبایی‌های ویژه‌ای است و با دگرگونی‌های بسیاری که در ساختمان و تزئینات آن رخ داده، باز هم مجموعه گران‌بهایی از آثار [[هنری]] و کاشی‌های معرق عصر صفوی و پس از آن را در خود دارد<ref>گنجینه آثار قم، ج۱، ص۴۵۰.</ref>. از زمانی که [[مرقد]] حضرت معصومه{{س}} در میان [[شیعیان]] به عنوان زیارتگاه شناخته شد، به فراخور هر دوره، ساختمان آن هم گسترش یافت و طبعاً به نگهبانان و خدمتگزاران نیاز افتاد. نیز از زمانی که مردم برای [[اداره امور]] مرقد، [[اموال]] و املاکی [[وقف]] کردند، اداره این امور و [[نظارت]] بر [[موقوفات]] و [[مصرف]] و درآمد آنها [[نیازمند]] تعیین کسی بود که متصدی این [[وظایف]] باشد. به همین دلیل، در اوایل امر، بزرگان [[شیعه]] کسانی را به عنوان [[وکیل]] وقف، برای نظارت بر موقوفات آستانه، تعیین می‌کردند. [[وکالت]] موقوفات به مرور [[زمان]] به تولیت [[تغییر]] یافت و متولیان که بعدها اختیارات بیشتری پیدا کردند، از سوی [[امیران]] و [[فرمانروایان]] تعیین می‌شدند. کهن‌ترین خبر درباره [[مدیریت]] بر وقف، [[روایت]] [[حسن بن محمد قمی]] است که در آن از [[احمد بن اسحاق اشعری]] به عنوان وکیل وقف یاد شده است<ref>تاریخ قم، حسن قمی، ص۵۵۹؛ تاریخ متولیان آستانه مقدسه حضرت معصومه{{س}}، ص۲۸۵.</ref>. آستانه [[حضرت]] معصومه{{س}}، تا اواخر [[قرن چهارم]]، بسیار با شکوه و مفصل بوده و [[موقوفات]] فراوانی داشته و تا آن [[زمان]]، چهل تن از [[ایرانیان]] و عرب‌های [[مهاجر]] مقیم [[قم]]، به عنوان متولیان [[وقف]]، به رتق و فتق امور می‌پرداخته‌اند<ref>تاریخ مذهبی قم، ص۲۰۹.</ref>. با این توضیح که از [[قرن دوم]] قمری به بعد، که در سراسر [[سرزمین‌های اسلامی]] برای [[سادات]] بنی‌هاشمی [[نقیب]] تعیین شد، برای سادات مناطق شیعه‌نشین [[ایران]] مانند قم، [[ری]]، کاشان، [[ساوه]] و برخی دیگر از مناطق ایران هم نقیب تعیین شد. در مواقعی برخی از نقیبان فقط نقیب یکی از شهرهای شیعه‌نشین پیش‌گفته بودند و در برخی زمان‌ها نیز برخی از [[نقبا]] به دلیل جلالت شأنی که داشتند، افزون بر [[نقابت]] [[شهر قم]]، نقابت ری و شهرهای اطراف را هم بر عهده داشتند<ref>سادات و نقبای قم، ص۱۹۴.</ref><ref>[[محمد حسین شمسایی|شمسایی، محمد حسین]]، [[آستانه حضرت معصومه - شمسایی (مقاله)|مقاله «آستانه حضرت معصومه»]]، [[دانشنامه امام رضا ج۱ (کتاب)|دانشنامه امام رضا]]، ج۱، ص ۹۸.</ref>


==[[مدیریت]] و تولیت آستانه حضرت معصومه{{س}}==
== [[مدیریت]] و تولیت آستانه حضرت معصومه{{س}}==
آستانه مقدسه حضرت معصومه{{س}}، در آغاز بارگاهی نداشت، تا اینکه [[زینب]] نوه [[امام جواد]]{{ع}} برای اولین بار، در نیمه دوم [[قرن سوم]] گنبد و بارگاهی بر روی آرامگاه ایشان ساخت<ref>تاریخ قم، حسن قمی، ص۵۶۶؛ أعیان الشیعة، ج۸، ص۳۹۱.</ref>. پس از آن برای اداره و [[مراقبت]] از آن خآدمی برایش تعیین می‌شد که یکی از آنان فردی به نام [[حسین بن اشکیب قمی]] [[خادم]] القبر بود<ref>تاریخ متولیان آستانه مقدسه حضرت معصومه{{س}}، ص۲۰.</ref>. هر چند از آن زمان تا پایان [[قرن پنجم]]، اطلاعات دقیقی درباره آستانه حضرت معصومه{{س}} در دست نیست، برابر برخی از داده‌های [[تاریخی]] این آستانه در [[قرن ششم]] [[اوقاف]] و متولی داشته و از شکوه و جلال برخوردار بوده است، چنان که [[عبدالجلیل قزوینی رازی]]، سرای ستی [[فاطمه]] بنت [[موسی بن جعفر]]{{ع}} را به “اوقاف و مدارس و [[فقها]] و [[ائمه]] و [[زینت]] تمام و قبول اعظم” توصیف می‌کند<ref>نقض، ص۲۱۰.</ref>. بر پایه برخی گزارش‌ها، متولی موقوفات آستانه حضرت معصومه{{س}} به صورت [[منصوص]] تعیین می‌شد، به این شکل که واقفان فردی از [[سادات رضوی]] را نام می‌بردند و یا مشخصاتی برای [[اولاد]] و [[نسل]] آنها ذکر می‌کردند و کار را به آنها واگذار می‌کردند<ref>تربت پاکان، ج۱، ص۲۰۳-۲۰۶؛ تاریخ متولیان آستانه مقدسه حضرت معصومه{{س}}، ص۱۳.</ref>. نخستین [[فرمان]] تولیت آستانه که اکنون در دست است، فرمانی است با امضای جهان‌شاه [[قره]] قویونلو، به [[تاریخ]] [[جمادی الاولی]] [[سال]] ۸۶۷ق در این فرمان سیداحمد نظام‌الدین متولی [[حرم]] [[حضرت]] معصومه{{س}} می‌شود<ref>تاریخ مذهبی قم، ص۲۱۵.</ref>. با این فرمان مشخص می‌شود [[منصب]] [[نقابت]] [[سادات]] و تولیت [[موقوفات]] آستانه مقدسه در [[قرن نهم]] قمری به سادات رضوی و [[فرزندان]] [[سید فخرالدین]]، یعنی [[سید نظام الدین سلطان احمد]]، واگذار شده است<ref>تربت پاکان، ج۱، ص۲۰۳-۲۰۶؛ تاریخ متولیان آستانه مقدسه حضرت معصومه{{س}}، ص۲۱.</ref>. پیش از سید فخرالدین هم متولیان [[اوقاف]] [[مزار]] آستانه [[فاطمه معصومه]]{{س}} با بزرگان سادات رضوی بوده است. در متن فرمان‌ها و [[احکام]] شاهان [[مغول]]، مانند تیمور، شاهرخ و همچنین ترکمانان و شاهان صفوی تصریح شده که از قدیم‌الایام، منصب نقابت و تقدم سادات و تولیت اوقاف [[روضه]] منوره و [[تربت]] [[مقدس]] امامزاده معصومه{{س}} به آبا و اجداد کرام جناب مشارالیها [[بلا]] مداخلت و [[مشارکت]] غیر، [[تفویض]] می‌شده است<ref>تربت پاکان، ج۱، ص۲۰۴.</ref>. با توجه به متن باقی مانده فرمان‌ها و احکام شاهان در واگذاری تولیت اوقاف آستانه به سادات رضوی، می‌توان گمانه زد که از ابتدای تشکیل تولیت برای اوقاف آستانه مقدسه، متولیان آن از سادات رضوی بوده‌اند<ref>تربت پاکان، ج۲، ص۲۱.</ref>، هر چند احتمال دیگر آن است که تولیت آستانه با نقابت سادات [[قم]] یکی بود، به این معنا که نقیبان سادات قم، متولی اوقاف آستانه نیز بوده‌اند<ref>تاریخ نقبای قم، ص۲۱۹، ۲۸۸.</ref>. در این صورت، برخی از آنان از [[سادات حسینی]] شجری و ارقطی از [[نوادگان]] [[عبدالله باهر]]، فرزند [[امام سجاد]]{{ع}} بودند و برخی دیگر از سادات رضوی و از نوادگان [[امام جواد]]{{ع}} از نسل [[موسی مبرقع]]<ref>تربت پاکان، ج۲، ص۲۱- ۲۲.</ref>.
آستانه مقدسه حضرت معصومه{{س}}، در آغاز بارگاهی نداشت، تا اینکه [[زینب]] نوه [[امام جواد]]{{ع}} برای اولین بار، در نیمه دوم [[قرن سوم]] گنبد و بارگاهی بر روی آرامگاه ایشان ساخت<ref>تاریخ قم، حسن قمی، ص۵۶۶؛ أعیان الشیعة، ج۸، ص۳۹۱.</ref>. پس از آن برای اداره و [[مراقبت]] از آن خآدمی برایش تعیین می‌شد که یکی از آنان فردی به نام [[حسین بن اشکیب قمی]] [[خادم]] القبر بود<ref>تاریخ متولیان آستانه مقدسه حضرت معصومه{{س}}، ص۲۰.</ref>. هر چند از آن زمان تا پایان [[قرن پنجم]]، اطلاعات دقیقی درباره آستانه حضرت معصومه{{س}} در دست نیست، برابر برخی از داده‌های [[تاریخی]] این آستانه در [[قرن ششم]] [[اوقاف]] و متولی داشته و از شکوه و جلال برخوردار بوده است، چنان که [[عبدالجلیل قزوینی رازی]]، سرای ستی [[فاطمه]] بنت [[موسی بن جعفر]]{{ع}} را به “اوقاف و مدارس و [[فقها]] و [[ائمه]] و [[زینت]] تمام و قبول اعظم” توصیف می‌کند<ref>نقض، ص۲۱۰.</ref>. بر پایه برخی گزارش‌ها، متولی موقوفات آستانه حضرت معصومه{{س}} به صورت [[منصوص]] تعیین می‌شد، به این شکل که واقفان فردی از [[سادات رضوی]] را نام می‌بردند و یا مشخصاتی برای [[اولاد]] و [[نسل]] آنها ذکر می‌کردند و کار را به آنها واگذار می‌کردند<ref>تربت پاکان، ج۱، ص۲۰۳-۲۰۶؛ تاریخ متولیان آستانه مقدسه حضرت معصومه{{س}}، ص۱۳.</ref>. نخستین [[فرمان]] تولیت آستانه که اکنون در دست است، فرمانی است با امضای جهان‌شاه [[قره]] قویونلو، به [[تاریخ]] [[جمادی الاولی]] [[سال]] ۸۶۷ق در این فرمان سیداحمد نظام‌الدین متولی [[حرم]] [[حضرت]] معصومه{{س}} می‌شود<ref>تاریخ مذهبی قم، ص۲۱۵.</ref>. با این فرمان مشخص می‌شود [[منصب]] [[نقابت]] [[سادات]] و تولیت [[موقوفات]] آستانه مقدسه در [[قرن نهم]] قمری به سادات رضوی و [[فرزندان]] [[سید فخرالدین]]، یعنی [[سید نظام الدین سلطان احمد]]، واگذار شده است<ref>تربت پاکان، ج۱، ص۲۰۳-۲۰۶؛ تاریخ متولیان آستانه مقدسه حضرت معصومه{{س}}، ص۲۱.</ref>. پیش از سید فخرالدین هم متولیان [[اوقاف]] [[مزار]] آستانه [[فاطمه معصومه]]{{س}} با بزرگان سادات رضوی بوده است. در متن فرمان‌ها و [[احکام]] شاهان [[مغول]]، مانند تیمور، شاهرخ و همچنین ترکمانان و شاهان صفوی تصریح شده که از قدیم‌الایام، منصب نقابت و تقدم سادات و تولیت اوقاف [[روضه]] منوره و [[تربت]] [[مقدس]] امامزاده معصومه{{س}} به آبا و اجداد کرام جناب مشارالیها [[بلا]] مداخلت و [[مشارکت]] غیر، [[تفویض]] می‌شده است<ref>تربت پاکان، ج۱، ص۲۰۴.</ref>. با توجه به متن باقی مانده فرمان‌ها و احکام شاهان در واگذاری تولیت اوقاف آستانه به سادات رضوی، می‌توان گمانه زد که از ابتدای تشکیل تولیت برای اوقاف آستانه مقدسه، متولیان آن از سادات رضوی بوده‌اند<ref>تربت پاکان، ج۲، ص۲۱.</ref>، هر چند احتمال دیگر آن است که تولیت آستانه با نقابت سادات [[قم]] یکی بود، به این معنا که نقیبان سادات قم، متولی اوقاف آستانه نیز بوده‌اند<ref>تاریخ نقبای قم، ص۲۱۹، ۲۸۸.</ref>. در این صورت، برخی از آنان از [[سادات حسینی]] شجری و ارقطی از [[نوادگان]] [[عبدالله باهر]]، فرزند [[امام سجاد]]{{ع}} بودند و برخی دیگر از سادات رضوی و از نوادگان [[امام جواد]]{{ع}} از نسل [[موسی مبرقع]]<ref>تربت پاکان، ج۲، ص۲۱- ۲۲.</ref>.


خط ۱۹: خط ۱۹:
در دوره [[جمهوری اسلامی]]، تا به امروز، سه تن به عنوان تولیت آستانه [[منصوب]] شده‌اند: [[احمد مولایی]] با [[حکم]] [[امام خمینی]] از ۱۳۵۷ تا ۱۳۷۱ش؛ [[علی اکبر مسعودی]]، از ۱۳۷۱ تا ۱۳۸۹ش؛ [[سید محمد سعیدی]] از سال ۱۳۸۹ش دو تن اخیر با حکم [[رهبری]] معظم به تولیت این آستانه منصوب شده‌اند<ref>تاریخ متولیان آستان مقدس حضرت معصومه{{س}}، ص۲۶۳-۲۷۶.</ref>. [[مأموریت]] و [[وظایف]] اصلی متولی این امور شش‌گانه است: حراست از بارگاه و متعلقات آستانه، بهسازی بناها و [[احداث]] بناهای جدید در صورت نیاز، ارائه خدمات لازم به [[زائران]] و مجاوران [[حرم]]، نشر [[معارف اسلامی]] و [[شیعی]]، [[خدمت]] به [[محرومان]] و [[مستمندان]]، جلوگیری از تعطیلی [[کارها]] و اتلاف و [[سوء]] استفاده‌های احتمالی. آستانه به لحاظ سازمانی به ده بخش تقسیم می‌شود که عبارت‌اند از: امور ساختمانی، امور فنی، [[مدیریت]] [[فرهنگی]]، [[روابط]] عمومی، موزه، امور [[هنری]]، مدیریت [[بهداشت]] و درمان، [[امور مالی]]، اداره [[املاک]] و موقوفات، مؤسسه فرهنگی و [[اقتصادی]] [[زائر]]. در این دوره، بسیاری از بافت‌های قدیمی و فرسوده اماکن داخل حرم، برخی صحن‌ها، رواق‌ها، ایوان‌ها و سقف‌ها بازسازی و ترمیم و تعمیر شدند، گنبد بزرگ طلا از نو طلاکاری و [[مسجد]] اعظم نیز بازسازی شد<ref>تاریخ متولیان آستان مقدس حضرت معصومه{{س}}، ص۲۷۸-۲۸۶.</ref>، تأسیسات الکتریکی و فناوری‌های نوین مخابراتی برای حرم فراهم و تقویت گردید، سامانه فاضلاب و تهویه نوسازی و واحدی به نام کامپیوتر و صوت راه‌اندازی شد، سامانه حسابداری از حالت سنتی قدیمی به رایانه‌ای تبدیل و [[مدیریت]] جداگانه‌ای به نام مدیریت [[فرهنگی]] ایجاد شد و در زیر مجموعه آن واحدهایی به نام [[خانه]] مطبوعات و مرکز دارالتحقیق به منظور تحقیقات [[علمی]]، [[احیا]] و بازسازی کتاب‌های خطی تأسیس گردید. همچنین در زیر مجموعه این مدیریت، مجله ماهانه “کوثر” بخش [[پژوهشی]] آستانه به نام [[ستارگان]] [[حرم]]، بخش [[قرآن]] و فعالیت‌های ویژه [[قرآنی]]، بخش [[تبلیغات]] و بخش نمایشگاه‌ها و همایش‌ها و مؤسسه انتشاراتی [[زائر]] راه‌اندازی شد. در این دوره، یک واحد [[اداری]] مستقل به نام [[روابط]] عمومی تأسیس شد که تنظیم [[ارتباط]] بین دوایر مختلف، انتشار نشریه “زائر”، به زبان‌های [[عربی]] و [[انگلیسی]]، برگزاری نشست‌های ویژه برای [[زائران]] خارجی، انتشار نشریه “پیام آستانه” و راه‌اندازی مرکز [[اطلاع‌رسانی]] آستانه، از کارهای آن است. در کنار آن می‌توان از تأسیس امور [[هنری]] تخصصی برای مرمت آثار مکتوب، مدیریت [[بهداشت]] و درمان برای ارائه خدمات به کارمندان و [[خادمان]] و زائران و تأمین بهداشت اماکن حرم، [[احداث]] دارالشفا و بیمارستان و نیز تأسیس مؤسسه [[اقتصادی]] زائر با [[هدف]] سامان‌دهی [[فعالیت‌های اقتصادی]] آستانه نام برد<ref>تاریخ متولیان آستان مقدس حضرت معصومه{{س}}، ص۲۸۰-۳۰۲.</ref>. همچنین با توجه به [[رسالت]] فرهنگی، یک مجتمع بزرگ فرهنگی، [[تربیتی]] تأسیس گردید تا به [[آموزش]] [[نسل جوان]] و آشنایی [[مردم]] با [[معارف اسلامی]] از طریق ابزارها و برنامه‌های جدید [[آموزشی]] و تربیتی کمک کند و فضایی [[معنوی]] و سالم برای اوقات [[فراغت]] [[جوانان]] فراهم آورد<ref>«مجتمع فرهنگی آستانه حضرت معصومه{{س}}”، مجله کوثر، ش۳۴، ص۸۳.</ref><ref>[[محمد حسین شمسایی|شمسایی، محمد حسین]]، [[آستانه حضرت معصومه - شمسایی (مقاله)|مقاله «آستانه حضرت معصومه»]]، [[دانشنامه امام رضا ج۱ (کتاب)|دانشنامه امام رضا]]، ج۱، ص ۱۰۰.</ref>.
در دوره [[جمهوری اسلامی]]، تا به امروز، سه تن به عنوان تولیت آستانه [[منصوب]] شده‌اند: [[احمد مولایی]] با [[حکم]] [[امام خمینی]] از ۱۳۵۷ تا ۱۳۷۱ش؛ [[علی اکبر مسعودی]]، از ۱۳۷۱ تا ۱۳۸۹ش؛ [[سید محمد سعیدی]] از سال ۱۳۸۹ش دو تن اخیر با حکم [[رهبری]] معظم به تولیت این آستانه منصوب شده‌اند<ref>تاریخ متولیان آستان مقدس حضرت معصومه{{س}}، ص۲۶۳-۲۷۶.</ref>. [[مأموریت]] و [[وظایف]] اصلی متولی این امور شش‌گانه است: حراست از بارگاه و متعلقات آستانه، بهسازی بناها و [[احداث]] بناهای جدید در صورت نیاز، ارائه خدمات لازم به [[زائران]] و مجاوران [[حرم]]، نشر [[معارف اسلامی]] و [[شیعی]]، [[خدمت]] به [[محرومان]] و [[مستمندان]]، جلوگیری از تعطیلی [[کارها]] و اتلاف و [[سوء]] استفاده‌های احتمالی. آستانه به لحاظ سازمانی به ده بخش تقسیم می‌شود که عبارت‌اند از: امور ساختمانی، امور فنی، [[مدیریت]] [[فرهنگی]]، [[روابط]] عمومی، موزه، امور [[هنری]]، مدیریت [[بهداشت]] و درمان، [[امور مالی]]، اداره [[املاک]] و موقوفات، مؤسسه فرهنگی و [[اقتصادی]] [[زائر]]. در این دوره، بسیاری از بافت‌های قدیمی و فرسوده اماکن داخل حرم، برخی صحن‌ها، رواق‌ها، ایوان‌ها و سقف‌ها بازسازی و ترمیم و تعمیر شدند، گنبد بزرگ طلا از نو طلاکاری و [[مسجد]] اعظم نیز بازسازی شد<ref>تاریخ متولیان آستان مقدس حضرت معصومه{{س}}، ص۲۷۸-۲۸۶.</ref>، تأسیسات الکتریکی و فناوری‌های نوین مخابراتی برای حرم فراهم و تقویت گردید، سامانه فاضلاب و تهویه نوسازی و واحدی به نام کامپیوتر و صوت راه‌اندازی شد، سامانه حسابداری از حالت سنتی قدیمی به رایانه‌ای تبدیل و [[مدیریت]] جداگانه‌ای به نام مدیریت [[فرهنگی]] ایجاد شد و در زیر مجموعه آن واحدهایی به نام [[خانه]] مطبوعات و مرکز دارالتحقیق به منظور تحقیقات [[علمی]]، [[احیا]] و بازسازی کتاب‌های خطی تأسیس گردید. همچنین در زیر مجموعه این مدیریت، مجله ماهانه “کوثر” بخش [[پژوهشی]] آستانه به نام [[ستارگان]] [[حرم]]، بخش [[قرآن]] و فعالیت‌های ویژه [[قرآنی]]، بخش [[تبلیغات]] و بخش نمایشگاه‌ها و همایش‌ها و مؤسسه انتشاراتی [[زائر]] راه‌اندازی شد. در این دوره، یک واحد [[اداری]] مستقل به نام [[روابط]] عمومی تأسیس شد که تنظیم [[ارتباط]] بین دوایر مختلف، انتشار نشریه “زائر”، به زبان‌های [[عربی]] و [[انگلیسی]]، برگزاری نشست‌های ویژه برای [[زائران]] خارجی، انتشار نشریه “پیام آستانه” و راه‌اندازی مرکز [[اطلاع‌رسانی]] آستانه، از کارهای آن است. در کنار آن می‌توان از تأسیس امور [[هنری]] تخصصی برای مرمت آثار مکتوب، مدیریت [[بهداشت]] و درمان برای ارائه خدمات به کارمندان و [[خادمان]] و زائران و تأمین بهداشت اماکن حرم، [[احداث]] دارالشفا و بیمارستان و نیز تأسیس مؤسسه [[اقتصادی]] زائر با [[هدف]] سامان‌دهی [[فعالیت‌های اقتصادی]] آستانه نام برد<ref>تاریخ متولیان آستان مقدس حضرت معصومه{{س}}، ص۲۸۰-۳۰۲.</ref>. همچنین با توجه به [[رسالت]] فرهنگی، یک مجتمع بزرگ فرهنگی، [[تربیتی]] تأسیس گردید تا به [[آموزش]] [[نسل جوان]] و آشنایی [[مردم]] با [[معارف اسلامی]] از طریق ابزارها و برنامه‌های جدید [[آموزشی]] و تربیتی کمک کند و فضایی [[معنوی]] و سالم برای اوقات [[فراغت]] [[جوانان]] فراهم آورد<ref>«مجتمع فرهنگی آستانه حضرت معصومه{{س}}”، مجله کوثر، ش۳۴، ص۸۳.</ref><ref>[[محمد حسین شمسایی|شمسایی، محمد حسین]]، [[آستانه حضرت معصومه - شمسایی (مقاله)|مقاله «آستانه حضرت معصومه»]]، [[دانشنامه امام رضا ج۱ (کتاب)|دانشنامه امام رضا]]، ج۱، ص ۱۰۰.</ref>.


==ساختمان‌ها و اماکن آستانه==
== ساختمان‌ها و اماکن آستانه ==
چنان که گفته شد، پس از [[دفن]] [[حضرت]] معصومه{{س}} در [[قم]]، بر آرامگاه او سایبانی از [[بوریا]] ساختند، تا زمانی که [[زینب]] نوه [[امام جواد]]{{ع}} و دختر [[موسی مبرقع]]، گنبدی بر آرامگاه او ساخت<ref>تاریخ قم، حسن قمی، ص۵۶۶؛ أعیان الشیعة، ج۸، ص۳۹۱.</ref>. در سال ۳۵۰ق [[ابوالحسن زید بن احمد بن بحر اصفهانی]]، [[حاکم]] قم، سردر بقعه را از جانب رودخانه، [[گسترش داد]] و در بزرگ‌تری برای آن فراهم آورد. پس از آن از سال ۴۰۵ تا ۴۱۳ق [[مظفر بن احمد بن اسماعیل]]، [[مرقد]] را با خشت‌های رنگارنگ از مربع و کوکبی آرایش داد<ref>راهنمای قم، ص۳۵.</ref>. از آن پس تا ۴۵۷ق [[آگاهی]] چندانی از [[تجدید]] بنای بقعه در دست نیست، اما در این سال‌ها [[امیر]] [[ابوالفضل]] عراقی، از [[امیران]] طغرل سلجوقی، به اشاره [[شیخ طوسی]] (۳۵۸-۴۶۰ق) [[اقدام]] به نوسازی [[حرم]] کرد. در سال ۵۲۹ق، شاه بیگم، دختر عماد بیک، که از [[زنان]] بلند [[همت]]، [[نیکو]] [[سیرت]] و [[ثروتمند]] بود، گنبد کوچک بالای سقف را برداشت و گنبدی با شکوه بنیاد نهاد. سطح بیرونی آن گنبد از کاشی و سطح درونی آن از طلا و لاجورد نقش و نگار بوده است. قاعده گنبد، کثیر الاضلاع بود و هشت گوشه داشت، به طوری که در چهار ضلع موازی آن چهار در از چوب گردو ساخته بودند که با رنگ زرد و بخور، [[براق]] شده بود. در [[حمله]] مغولان هم گویا این آستانه آسیبی ندید، زیرا ساختمان عراقی تا [[زمان]] صفویان بر جای بوده است. پس از حمله [[مغول]]، [[سلطان محمد الجایتو]] (۷۱۶ق) به [[آبادانی]] [[شهر قم]] و مشاهد آن پرداخت. کاشی‌های موجود آستانه که تصویر سواران مغول بر آن نقش شده، از آثار آن دوران است<ref>تاریخ مذهبی قم، ص۵۷۲؛ دائرة المعارف بزرگ اسلامی، ج۱، ص۳۵۹.</ref>. بعد از این گویا [[ساخت و ساز]] دیگری در این آرامگاه نشد و آستانه دارای همان گنبد و کاشی بود که شاه‌بیگم در سال ۵۲۹ق بنا نهاده بود<ref>راهنمای قم، ص۳۳.</ref>. اما در [[روزگار]] صفویان و از سال ۹۰۶ق به بعد تعمیرات بسیاری در آستانه انجام شد.
چنان که گفته شد، پس از [[دفن]] [[حضرت]] معصومه{{س}} در [[قم]]، بر آرامگاه او سایبانی از [[بوریا]] ساختند، تا زمانی که [[زینب]] نوه [[امام جواد]]{{ع}} و دختر [[موسی مبرقع]]، گنبدی بر آرامگاه او ساخت<ref>تاریخ قم، حسن قمی، ص۵۶۶؛ أعیان الشیعة، ج۸، ص۳۹۱.</ref>. در سال ۳۵۰ق [[ابوالحسن زید بن احمد بن بحر اصفهانی]]، [[حاکم]] قم، سردر بقعه را از جانب رودخانه، [[گسترش داد]] و در بزرگ‌تری برای آن فراهم آورد. پس از آن از سال ۴۰۵ تا ۴۱۳ق [[مظفر بن احمد بن اسماعیل]]، [[مرقد]] را با خشت‌های رنگارنگ از مربع و کوکبی آرایش داد<ref>راهنمای قم، ص۳۵.</ref>. از آن پس تا ۴۵۷ق [[آگاهی]] چندانی از [[تجدید]] بنای بقعه در دست نیست، اما در این سال‌ها [[امیر]] [[ابوالفضل]] عراقی، از [[امیران]] طغرل سلجوقی، به اشاره [[شیخ طوسی]] (۳۵۸-۴۶۰ق) [[اقدام]] به نوسازی [[حرم]] کرد. در سال ۵۲۹ق، شاه بیگم، دختر عماد بیک، که از [[زنان]] بلند [[همت]]، [[نیکو]] [[سیرت]] و [[ثروتمند]] بود، گنبد کوچک بالای سقف را برداشت و گنبدی با شکوه بنیاد نهاد. سطح بیرونی آن گنبد از کاشی و سطح درونی آن از طلا و لاجورد نقش و نگار بوده است. قاعده گنبد، کثیر الاضلاع بود و هشت گوشه داشت، به طوری که در چهار ضلع موازی آن چهار در از چوب گردو ساخته بودند که با رنگ زرد و بخور، [[براق]] شده بود. در [[حمله]] مغولان هم گویا این آستانه آسیبی ندید، زیرا ساختمان عراقی تا [[زمان]] صفویان بر جای بوده است. پس از حمله [[مغول]]، [[سلطان محمد الجایتو]] (۷۱۶ق) به [[آبادانی]] [[شهر قم]] و مشاهد آن پرداخت. کاشی‌های موجود آستانه که تصویر سواران مغول بر آن نقش شده، از آثار آن دوران است<ref>تاریخ مذهبی قم، ص۵۷۲؛ دائرة المعارف بزرگ اسلامی، ج۱، ص۳۵۹.</ref>. بعد از این گویا [[ساخت و ساز]] دیگری در این آرامگاه نشد و آستانه دارای همان گنبد و کاشی بود که شاه‌بیگم در سال ۵۲۹ق بنا نهاده بود<ref>راهنمای قم، ص۳۳.</ref>. اما در [[روزگار]] صفویان و از سال ۹۰۶ق به بعد تعمیرات بسیاری در آستانه انجام شد.


خط ۲۶: خط ۲۶:
[[ساخت و ساز]] و توسعه [[حرم]] در ادوار بعدی نیز دنبال شد، چنان که فتحعلی شاه قاجار بر اساس [[نذری]] [[متعهد]] شده بود اگر به [[پادشاهی]] برسد بر [[زیور]] و جلال قم بیفزاید. او پس از رسیدن به پادشاهی، به توسعه آستانه و [[استحکام]] بنای آن و نیز زیباسازی گنبد و بارگاه [[اقدام]] کرد و گنبد حرم را با خشت‌های مسین زراندود بازسازی کرد و مدرسه‌ای با درآمد موقوفه‌ای برای تحصیل یک صد [[طلبه]] در جوار حرم ساخت و نیز بیمارستان و مهمان‌خانه‌ای تأسیس نمود و می‌گویند هر ساله صد هزار تومان [[خرج]] آنجا می‌کرد<ref>ایران و قضیه ایران، ج۲، ص۱۲-۱۳.</ref>. دیگران نیز در این مسیر گام‌های بزرگی برداشتند تا به امروز که این آستانه شکوه کم‌نظیری دارد.<ref>[[محمد حسین شمسایی|شمسایی، محمد حسین]]، [[آستانه حضرت معصومه - شمسایی (مقاله)|مقاله «آستانه حضرت معصومه»]]، [[دانشنامه امام رضا ج۱ (کتاب)|دانشنامه امام رضا]]، ج۱، ص ۱۰۴.</ref>
[[ساخت و ساز]] و توسعه [[حرم]] در ادوار بعدی نیز دنبال شد، چنان که فتحعلی شاه قاجار بر اساس [[نذری]] [[متعهد]] شده بود اگر به [[پادشاهی]] برسد بر [[زیور]] و جلال قم بیفزاید. او پس از رسیدن به پادشاهی، به توسعه آستانه و [[استحکام]] بنای آن و نیز زیباسازی گنبد و بارگاه [[اقدام]] کرد و گنبد حرم را با خشت‌های مسین زراندود بازسازی کرد و مدرسه‌ای با درآمد موقوفه‌ای برای تحصیل یک صد [[طلبه]] در جوار حرم ساخت و نیز بیمارستان و مهمان‌خانه‌ای تأسیس نمود و می‌گویند هر ساله صد هزار تومان [[خرج]] آنجا می‌کرد<ref>ایران و قضیه ایران، ج۲، ص۱۲-۱۳.</ref>. دیگران نیز در این مسیر گام‌های بزرگی برداشتند تا به امروز که این آستانه شکوه کم‌نظیری دارد.<ref>[[محمد حسین شمسایی|شمسایی، محمد حسین]]، [[آستانه حضرت معصومه - شمسایی (مقاله)|مقاله «آستانه حضرت معصومه»]]، [[دانشنامه امام رضا ج۱ (کتاب)|دانشنامه امام رضا]]، ج۱، ص ۱۰۴.</ref>


==گنبد، [[ضریح]] و گلدسته‌های آستانه==
== گنبد، [[ضریح]] و گلدسته‌های آستانه ==
آرامگاه حضرت معصومه{{س}} در میانه ساختمان حرم و زیر گنبد بزرگ طلایی با خشت‌های یک شکل و اندازه کاشی از مربع مستطیل و مضلع کوکبی و نیم کوکبی ۲۰/۱ متر و طول ۹۵/۲ متر و عرض ۲۰/ ۱ متر زمینه لاجوردی، نقره‌ای، قهوه‌ای و فیروزه‌ای پوشیده شده که کاشی‌های پیرامون [[مرقد]]، خشتی لب برگردان می‌باشند و کاشی‌های بدنه مرقد، کوکبی و نیم‌کوکبی است که با خط [[کوفی]] و [[نسخ]] برجسته و ساده نوشته شده است<ref>راهنمای قم، ص۵۱؛ گنجینه آثار قم، ج۱، ص۴۱۶.</ref>. بعد از ضریح کاشی خشتی فیروزه‌ای، ضریح فولادین نقره‌کاری شده جای دارد که بلندای آن ۱۰/ ۲ متر و طول آن ۲۵/ ۵ متر و عرض آن ۸۳/ ۴ متر است که جدارهای مشبک و غیرمشبک دارد<ref>راهنمای قم، ص۵۳؛ آستانه حضرت فاطمه معصومه{{س}}، ص۲۶۳-۲۹۰.</ref>.
آرامگاه حضرت معصومه{{س}} در میانه ساختمان حرم و زیر گنبد بزرگ طلایی با خشت‌های یک شکل و اندازه کاشی از مربع مستطیل و مضلع کوکبی و نیم کوکبی ۲۰/۱ متر و طول ۹۵/۲ متر و عرض ۲۰/ ۱ متر زمینه لاجوردی، نقره‌ای، قهوه‌ای و فیروزه‌ای پوشیده شده که کاشی‌های پیرامون [[مرقد]]، خشتی لب برگردان می‌باشند و کاشی‌های بدنه مرقد، کوکبی و نیم‌کوکبی است که با خط [[کوفی]] و [[نسخ]] برجسته و ساده نوشته شده است<ref>راهنمای قم، ص۵۱؛ گنجینه آثار قم، ج۱، ص۴۱۶.</ref>. بعد از ضریح کاشی خشتی فیروزه‌ای، ضریح فولادین نقره‌کاری شده جای دارد که بلندای آن ۱۰/ ۲ متر و طول آن ۲۵/ ۵ متر و عرض آن ۸۳/ ۴ متر است که جدارهای مشبک و غیرمشبک دارد<ref>راهنمای قم، ص۵۳؛ آستانه حضرت فاطمه معصومه{{س}}، ص۲۶۳-۲۹۰.</ref>.


خط ۳۸: خط ۳۸:
گنبد پنجاه ستونی طباطبایی در جانب جنوبی [[مرقد]] و در جای [[صحن]] زنانه ساخته شده است. دهانه آن از وسط هفده متر و بلندی آن هم هفده متر است که با [[غلام]] گردش‌ها و صفه‌های اطراف محوطه آن به دهانه ۲۰/۲۴ در ۸۰ / ۲۴ متر افزایش می‌یابد و دارای رواقی است که مثلث قاعده و ساق آن پانزده متر است<ref>گنجینه آثار قم، ج۱، ص۶۲۷-۶۲۸؛ تربت پاکان، ج۱، ص۶۸-۷۱.</ref>. گنبد بالای [[تربت]]، شانزده متر از بام بلندی دارد که در سال‌های ۱۲۱۵-۱۲۱۸ ق به [[دستور]] فتحعلی شاه، با خشت‌های زرین آراسته شد و کار تذهیب آن را استاد [[محمود]] معمار [[قمی]] انجام داد. روی بام ایوان شمالی صحن [[عتیق]]، نقاره‌خانه‌ای [[زیبا]] بر فراز هشت پایه از چوب ساج مضلع دارای سرستون مقرنس و منبت به شکل هشتی چندضلعی ساخته شده که بنیان‌گذار اولیه آن [[مادر]] شاه [[سلطان]] [[حسین]] در سال ۱۱۱۵ق است<ref>تربت پاکان، ج۱، ص۵۶.</ref><ref>[[محمد حسین شمسایی|شمسایی، محمد حسین]]، [[آستانه حضرت معصومه - شمسایی (مقاله)|مقاله «آستانه حضرت معصومه»]]، [[دانشنامه امام رضا ج۱ (کتاب)|دانشنامه امام رضا]]، ج۱، ص ۱۰۶.</ref>
گنبد پنجاه ستونی طباطبایی در جانب جنوبی [[مرقد]] و در جای [[صحن]] زنانه ساخته شده است. دهانه آن از وسط هفده متر و بلندی آن هم هفده متر است که با [[غلام]] گردش‌ها و صفه‌های اطراف محوطه آن به دهانه ۲۰/۲۴ در ۸۰ / ۲۴ متر افزایش می‌یابد و دارای رواقی است که مثلث قاعده و ساق آن پانزده متر است<ref>گنجینه آثار قم، ج۱، ص۶۲۷-۶۲۸؛ تربت پاکان، ج۱، ص۶۸-۷۱.</ref>. گنبد بالای [[تربت]]، شانزده متر از بام بلندی دارد که در سال‌های ۱۲۱۵-۱۲۱۸ ق به [[دستور]] فتحعلی شاه، با خشت‌های زرین آراسته شد و کار تذهیب آن را استاد [[محمود]] معمار [[قمی]] انجام داد. روی بام ایوان شمالی صحن [[عتیق]]، نقاره‌خانه‌ای [[زیبا]] بر فراز هشت پایه از چوب ساج مضلع دارای سرستون مقرنس و منبت به شکل هشتی چندضلعی ساخته شده که بنیان‌گذار اولیه آن [[مادر]] شاه [[سلطان]] [[حسین]] در سال ۱۱۱۵ق است<ref>تربت پاکان، ج۱، ص۵۶.</ref><ref>[[محمد حسین شمسایی|شمسایی، محمد حسین]]، [[آستانه حضرت معصومه - شمسایی (مقاله)|مقاله «آستانه حضرت معصومه»]]، [[دانشنامه امام رضا ج۱ (کتاب)|دانشنامه امام رضا]]، ج۱، ص ۱۰۶.</ref>


==درها، رواق‌ها و صحن‌ها و ایوان‌های [[حرم]]==
== درها، رواق‌ها و صحن‌ها و ایوان‌های [[حرم]] ==
جنس درها معمولاً از چوب [[خالص]] است که با [[هنر]] منبت‌کاری بر آنها اشعار، [[احادیث]] و [[دعا]] نوشته شده است و بعضی سردرها نیز از جنس سنگ مرمرند<ref>ایران و قضیه ایران، ج۲، ص۱۱؛ سفرنامه از خراسان تا بختیاری، ص۸۵۷.</ref>. سطوح تخته‌های در، با لایه‌هایی از نقره و با تزئینات طلایی و قلم‌کاری و صیقلی و خاتم‌کاری نفیس ساخته شده‌اند<ref>سیاحت‌نامه شاردن، ج۳، ص۶۰.</ref>. در قسمت‌های مختلف داخلی ساختمان، طلا، نقره، سنگ مرمر، کاشی‌های قیمتی و اشیای نفیس کار گذاشته‌اند و بر سطح دیوارها و سردرها، آیه‌های [[قرآن]]، [[روایت]] و اشعار در [[مدح]] و ثنای [[حضرت]] معصومه{{س}} حک کرده‌اند<ref>قم از نگاه بیگانگان، ص۲۰.</ref>. سطح دیوارهای حرم از دیرباز با کاشی‌های معرق آراسته شده، بالای کتیبه‌های کمربندی گچ‌بری کار شده و بخش‌هایی از آن هم آیینه‌کاری شده است<ref>راهنمای قم، ص۴۵۲؛ دائرة المعارف بزرگ اسلامی، ج۱، ص۳۵۹.</ref>.
جنس درها معمولاً از چوب [[خالص]] است که با [[هنر]] منبت‌کاری بر آنها اشعار، [[احادیث]] و [[دعا]] نوشته شده است و بعضی سردرها نیز از جنس سنگ مرمرند<ref>ایران و قضیه ایران، ج۲، ص۱۱؛ سفرنامه از خراسان تا بختیاری، ص۸۵۷.</ref>. سطوح تخته‌های در، با لایه‌هایی از نقره و با تزئینات طلایی و قلم‌کاری و صیقلی و خاتم‌کاری نفیس ساخته شده‌اند<ref>سیاحت‌نامه شاردن، ج۳، ص۶۰.</ref>. در قسمت‌های مختلف داخلی ساختمان، طلا، نقره، سنگ مرمر، کاشی‌های قیمتی و اشیای نفیس کار گذاشته‌اند و بر سطح دیوارها و سردرها، آیه‌های [[قرآن]]، [[روایت]] و اشعار در [[مدح]] و ثنای [[حضرت]] معصومه{{س}} حک کرده‌اند<ref>قم از نگاه بیگانگان، ص۲۰.</ref>. سطح دیوارهای حرم از دیرباز با کاشی‌های معرق آراسته شده، بالای کتیبه‌های کمربندی گچ‌بری کار شده و بخش‌هایی از آن هم آیینه‌کاری شده است<ref>راهنمای قم، ص۴۵۲؛ دائرة المعارف بزرگ اسلامی، ج۱، ص۳۵۹.</ref>.


خط ۴۸: خط ۴۸:
[[حرم]] [[حضرت]] معصومه{{س}} در دوره [[صفویه]] دارای چهار صحن بوده که در طول یکدیگر قرار داشته‌اند و از یکی وارد دیگری می‌شده‌اند. در ورودی صحن اول در انتهای خیابانی به نام حضرتی واقع بوده است. صحن اول، همان دارالشفای امروزی است. صحن دوم که مدرسه بوده، ضمیمه صحن سوم شده و از ترکیب این دو صحن، مدرسه [[فیضیه]] به وجود آمده و صحن چهارم هم همین صحنه کهنه یا صحن [[عتیق]] (صحن طلای) کنونی است<ref>تاریخ مذهبی قم، ص۲۱۳.</ref>. آستانه سه رواق دارد: رواق آینه در جانب شرقی [[مرقد]]، رواق جنوبی و رواق غربی که در سال ۱۲۳۶ ق در جای مهمان‌خانه قبلی که شاه تهماسب صفوی به سال ۹۴۵ق ساخته شده بود، توسط میرزا احتشام‌السلطنه فرزند فتحعلی شاه ساخته شد و سه گنبد در بالای سر دارد<ref>گنجینه آثار قم، ج۱، ص۵۹۸.</ref>. یک گنبد آن به نام [[مسجد]] بالای سر مردانه، دومی مسجد بالای سر زنانه و سومی [[مقبره]] علی‌خان قاجار بود<ref>گنجینه آثار قم، ج۱، ص۵۹۹.</ref>. در واقع گرداگرد [[روضه]] منوره را رواق‌های حرم فراگرفته‌اند. در سوی جنوب، رواقی با درازا و پهنای ۷۰/ ۸ متر قرار دارد که فاصله میانه روضه منوره و مسجد موزه است. این رواق پیش‌تر به نام مقبره شاه‌صفی شناخته می‌شد<ref>گنجینه آثار قم، ج۱، ص۵۷.</ref>. در مدخل روضه منوره از سوی ایران آینه در [[شرق]] نیز رواقی است که اکنون از جنوب تا رواق جنوبی و از شمال تا کنار دارالحفاظ ادامه دارد. بدین ترتیب، این رواق گرداگرد روضه را از جنوب تا آخرین نقطه زاویه شمال شرقی فراگرفته است<ref>گنجینه آثار قم، ج۱، ص۵۹.</ref>. این رواق نیز جایگزین [[مسجد]] [[پایین پا]] و [[خزانه]] و کشیک‌خانه پیشین شده است<ref>گنجینه آثار قم، ج۱، ص۶۰.</ref>. رواق میانه با دو در، یکی در مدخل ورود به ایوان آینه و دیگری در مدخل [[روضه]] منوره، محدود می‌شود. این رواق گنبدی دوپوش دارد<ref>گنجینه آثار قم، ج۱، ص۶۰.</ref>. در جانب [[غرب]] روضه منوره نیز سراسر رواقی است که میانه [[حرم]] و مسجد [[بالاسر]] قرار دارد و از سوی دیگر به [[صحن]] [[عتیق]] و [[قبر]] شاه [[عباس]] دوم می‌پیوندند. به این ترتیب، جز در سوی ایوان طلا، گرداگرد حرم را رواق‌ها فراگرفته‌اند، زیرا بنای [[مقبره]] شاه عباس در زاویه جنوب غربی نیز اکنون در [[حکم]] رواق است<ref>گنجینه آثار قم، ج۱، ص۶۰.</ref><ref>[[محمد حسین شمسایی|شمسایی، محمد حسین]]، [[آستانه حضرت معصومه - شمسایی (مقاله)|مقاله «آستانه حضرت معصومه»]]، [[دانشنامه امام رضا ج۱ (کتاب)|دانشنامه امام رضا]]، ج۱، ص ۱۰۸.</ref>.
[[حرم]] [[حضرت]] معصومه{{س}} در دوره [[صفویه]] دارای چهار صحن بوده که در طول یکدیگر قرار داشته‌اند و از یکی وارد دیگری می‌شده‌اند. در ورودی صحن اول در انتهای خیابانی به نام حضرتی واقع بوده است. صحن اول، همان دارالشفای امروزی است. صحن دوم که مدرسه بوده، ضمیمه صحن سوم شده و از ترکیب این دو صحن، مدرسه [[فیضیه]] به وجود آمده و صحن چهارم هم همین صحنه کهنه یا صحن [[عتیق]] (صحن طلای) کنونی است<ref>تاریخ مذهبی قم، ص۲۱۳.</ref>. آستانه سه رواق دارد: رواق آینه در جانب شرقی [[مرقد]]، رواق جنوبی و رواق غربی که در سال ۱۲۳۶ ق در جای مهمان‌خانه قبلی که شاه تهماسب صفوی به سال ۹۴۵ق ساخته شده بود، توسط میرزا احتشام‌السلطنه فرزند فتحعلی شاه ساخته شد و سه گنبد در بالای سر دارد<ref>گنجینه آثار قم، ج۱، ص۵۹۸.</ref>. یک گنبد آن به نام [[مسجد]] بالای سر مردانه، دومی مسجد بالای سر زنانه و سومی [[مقبره]] علی‌خان قاجار بود<ref>گنجینه آثار قم، ج۱، ص۵۹۹.</ref>. در واقع گرداگرد [[روضه]] منوره را رواق‌های حرم فراگرفته‌اند. در سوی جنوب، رواقی با درازا و پهنای ۷۰/ ۸ متر قرار دارد که فاصله میانه روضه منوره و مسجد موزه است. این رواق پیش‌تر به نام مقبره شاه‌صفی شناخته می‌شد<ref>گنجینه آثار قم، ج۱، ص۵۷.</ref>. در مدخل روضه منوره از سوی ایران آینه در [[شرق]] نیز رواقی است که اکنون از جنوب تا رواق جنوبی و از شمال تا کنار دارالحفاظ ادامه دارد. بدین ترتیب، این رواق گرداگرد روضه را از جنوب تا آخرین نقطه زاویه شمال شرقی فراگرفته است<ref>گنجینه آثار قم، ج۱، ص۵۹.</ref>. این رواق نیز جایگزین [[مسجد]] [[پایین پا]] و [[خزانه]] و کشیک‌خانه پیشین شده است<ref>گنجینه آثار قم، ج۱، ص۶۰.</ref>. رواق میانه با دو در، یکی در مدخل ورود به ایوان آینه و دیگری در مدخل [[روضه]] منوره، محدود می‌شود. این رواق گنبدی دوپوش دارد<ref>گنجینه آثار قم، ج۱، ص۶۰.</ref>. در جانب [[غرب]] روضه منوره نیز سراسر رواقی است که میانه [[حرم]] و مسجد [[بالاسر]] قرار دارد و از سوی دیگر به [[صحن]] [[عتیق]] و [[قبر]] شاه [[عباس]] دوم می‌پیوندند. به این ترتیب، جز در سوی ایوان طلا، گرداگرد حرم را رواق‌ها فراگرفته‌اند، زیرا بنای [[مقبره]] شاه عباس در زاویه جنوب غربی نیز اکنون در [[حکم]] رواق است<ref>گنجینه آثار قم، ج۱، ص۶۰.</ref><ref>[[محمد حسین شمسایی|شمسایی، محمد حسین]]، [[آستانه حضرت معصومه - شمسایی (مقاله)|مقاله «آستانه حضرت معصومه»]]، [[دانشنامه امام رضا ج۱ (کتاب)|دانشنامه امام رضا]]، ج۱، ص ۱۰۸.</ref>.


==مدارس و [[حوزه علمیه]]==
== مدارس و [[حوزه علمیه]] ==
آستانه [[حضرت]] معصومه{{س}} از دیرباز به عنوان [[محل آموزش]] دروس [[دینی]] مورد توجه قرار گرفت. در روزگاری که این آستانه توسعه بیشتری یافت، حجره‌هایی‌ها برای تحصیل و سکونت طلاب در داخل صحن‌ها در نظر گرفته شد<ref>قم از نگاه بیگانگان، ص۳۳، ۵۶.</ref>. بر پایه گزارش‌های [[تاریخی]]، در [[قرن ششم]] قمری، [[قم]] دارای نه [[مدرسه علمیه]] بود و این مدارس دارای وسایل کافی و مدرسان و [[مفسران]] بزرگ بود و کتابخانه‌هایی آکنده از کتاب‌های فرقه‌های مختلف در آن وجود داشت. همچنین در قرن‌های پنجم و ششم قمری که سلجوقیان بر [[ایران]] [[حکومت]] می‌کردند، قم مرکز بزرگی برای [[فقها]] و [[علمای شیعه]] بود. عده‌ای برای تحصیل به این [[شهر]] می‌آمدند و مدارس دایری داشتند، به گونه‌ای که مدرسانی در حد [[فقیه]] و [[مرجع]] در آنجا می‌زیستند<ref>نقض، ص۲۱۰؛ گنجینه دانشمندان، ج۱، ص۳۷.</ref>. از اوایل [[قرن یازدهم]] قمری، مدارسی در قم پاگرفت که نام هر یک از آنها در دوره‌ای از [[تاریخ]] شناخته می‌شود. مدرسه‌هایی مانند [[فیضیه]]، [[مؤمنیه]](تحویلیه)، [[رضویه]](مأموریه)، مدرسه مادرشاه، مدرسه [[مهدی]] قلی خان، مدرسه حاج سیدصادق، مدرسه [[آیت‌الله بروجردی]]<ref>أنوار المشعشعین، ج۱، ص۲۴۰-۲۷۲، ۴۱۱، ۴۱۳؛ گنجینه آثار قم، ج۱، ص۴۱۷- ۴۱۹.</ref> و مدرسه [[آیت‌الله گلپایگانی]] از این قبیل‌اند. هزاران [[طلبه]] از [[قرن پنجم]] به بعد در این [[شهر]] پرورش یافته‌اند و هزاران عالم از آنجاسر برآورده‌اند. با توسعه تدریجی آموزش‌های [[دینی]]، [[شهر قم]] رفته رفته، به لحاظ [[علمی]] نیز مراحل [[تکامل]] خود را طی کرد و اکنون یکی از بزرگ‌ترین کانون‌های علمی [[جهان اسلام]] و [[شیعه]] به شمار می‌رود. شماری از علمای بزرگ شیعه طی قرن‌های گذشته اگر چه در [[شهرها]] و حوزه‌های دیگر پرورش یافتند، با [[مهاجرت]] به [[قم]] تا آخر [[عمر]] در آنجا ماندند و در همانجا [[زندگی]] را بدرود گفتند که از جمله آنها می‌توان میرزا [[ابوالقاسم گیلانی]]، معروف به [[میرزای قمی]] و صاحب [[قوانین]] (۱۲۳۱ق)، ملا [[محمد مهدی نراقی]]، حاج شیخ [[عبدالکریم یزدی]] (۱۳۵۵ق/۱۳۱۵ش) و [[آیت‌الله بروجردی]] را نام برد<ref>قم از نظر اجتماعی و اقتصادی، ص۹۴.</ref>.
آستانه [[حضرت]] معصومه{{س}} از دیرباز به عنوان [[محل آموزش]] دروس [[دینی]] مورد توجه قرار گرفت. در روزگاری که این آستانه توسعه بیشتری یافت، حجره‌هایی‌ها برای تحصیل و سکونت طلاب در داخل صحن‌ها در نظر گرفته شد<ref>قم از نگاه بیگانگان، ص۳۳، ۵۶.</ref>. بر پایه گزارش‌های [[تاریخی]]، در [[قرن ششم]] قمری، [[قم]] دارای نه [[مدرسه علمیه]] بود و این مدارس دارای وسایل کافی و مدرسان و [[مفسران]] بزرگ بود و کتابخانه‌هایی آکنده از کتاب‌های فرقه‌های مختلف در آن وجود داشت. همچنین در قرن‌های پنجم و ششم قمری که سلجوقیان بر [[ایران]] [[حکومت]] می‌کردند، قم مرکز بزرگی برای [[فقها]] و [[علمای شیعه]] بود. عده‌ای برای تحصیل به این [[شهر]] می‌آمدند و مدارس دایری داشتند، به گونه‌ای که مدرسانی در حد [[فقیه]] و [[مرجع]] در آنجا می‌زیستند<ref>نقض، ص۲۱۰؛ گنجینه دانشمندان، ج۱، ص۳۷.</ref>. از اوایل [[قرن یازدهم]] قمری، مدارسی در قم پاگرفت که نام هر یک از آنها در دوره‌ای از [[تاریخ]] شناخته می‌شود. مدرسه‌هایی مانند [[فیضیه]]، [[مؤمنیه]](تحویلیه)، [[رضویه]](مأموریه)، مدرسه مادرشاه، مدرسه [[مهدی]] قلی خان، مدرسه حاج سیدصادق، مدرسه [[آیت‌الله بروجردی]]<ref>أنوار المشعشعین، ج۱، ص۲۴۰-۲۷۲، ۴۱۱، ۴۱۳؛ گنجینه آثار قم، ج۱، ص۴۱۷- ۴۱۹.</ref> و مدرسه [[آیت‌الله گلپایگانی]] از این قبیل‌اند. هزاران [[طلبه]] از [[قرن پنجم]] به بعد در این [[شهر]] پرورش یافته‌اند و هزاران عالم از آنجاسر برآورده‌اند. با توسعه تدریجی آموزش‌های [[دینی]]، [[شهر قم]] رفته رفته، به لحاظ [[علمی]] نیز مراحل [[تکامل]] خود را طی کرد و اکنون یکی از بزرگ‌ترین کانون‌های علمی [[جهان اسلام]] و [[شیعه]] به شمار می‌رود. شماری از علمای بزرگ شیعه طی قرن‌های گذشته اگر چه در [[شهرها]] و حوزه‌های دیگر پرورش یافتند، با [[مهاجرت]] به [[قم]] تا آخر [[عمر]] در آنجا ماندند و در همانجا [[زندگی]] را بدرود گفتند که از جمله آنها می‌توان میرزا [[ابوالقاسم گیلانی]]، معروف به [[میرزای قمی]] و صاحب [[قوانین]] (۱۲۳۱ق)، ملا [[محمد مهدی نراقی]]، حاج شیخ [[عبدالکریم یزدی]] (۱۳۵۵ق/۱۳۱۵ش) و [[آیت‌الله بروجردی]] را نام برد<ref>قم از نظر اجتماعی و اقتصادی، ص۹۴.</ref>.


خط ۵۷: خط ۵۷:
مسجد [[امام حسن عسکری]]{{ع}} یا [[مسجد جامع]] [[عتیق]] [[قم]] که از دیگر [[مساجد]] این مجموعه است، منسوب به امام حسن عسکری{{ع}} از کهن‌ترین مساجد این [[شهر]] است<ref>تربت پاکان، ج۲، ص۱۱۵.</ref> و به سبب همین انتساب، از دیر [[زمان]] مورد توجه بسیار بوده<ref>تربت پاکان، ج۲، ص۱۱۶.</ref> و تولیت و [[امامت]] آن نیز مقامی بزرگ به شمار می‌رفته است، از این‌رو، از [[قرن نهم]] به این سو، متولیان قدیم آستانه، تولیت و [[پیشوایی]] تفویضی آن را عهده‌دار بوده‌اند<ref>تربت پاکان، ج۲، ص۱۱۸.</ref>. بنای کنونی مسجد چندان کهن نیست<ref>تربت پاکان، ج۲، ص۱۲۰.</ref><ref>[[محمد حسین شمسایی|شمسایی، محمد حسین]]، [[آستانه حضرت معصومه - شمسایی (مقاله)|مقاله «آستانه حضرت معصومه»]]، [[دانشنامه امام رضا ج۱ (کتاب)|دانشنامه امام رضا]]، ج۱، ص ۱۱۱.</ref>
مسجد [[امام حسن عسکری]]{{ع}} یا [[مسجد جامع]] [[عتیق]] [[قم]] که از دیگر [[مساجد]] این مجموعه است، منسوب به امام حسن عسکری{{ع}} از کهن‌ترین مساجد این [[شهر]] است<ref>تربت پاکان، ج۲، ص۱۱۵.</ref> و به سبب همین انتساب، از دیر [[زمان]] مورد توجه بسیار بوده<ref>تربت پاکان، ج۲، ص۱۱۶.</ref> و تولیت و [[امامت]] آن نیز مقامی بزرگ به شمار می‌رفته است، از این‌رو، از [[قرن نهم]] به این سو، متولیان قدیم آستانه، تولیت و [[پیشوایی]] تفویضی آن را عهده‌دار بوده‌اند<ref>تربت پاکان، ج۲، ص۱۱۸.</ref>. بنای کنونی مسجد چندان کهن نیست<ref>تربت پاکان، ج۲، ص۱۲۰.</ref><ref>[[محمد حسین شمسایی|شمسایی، محمد حسین]]، [[آستانه حضرت معصومه - شمسایی (مقاله)|مقاله «آستانه حضرت معصومه»]]، [[دانشنامه امام رضا ج۱ (کتاب)|دانشنامه امام رضا]]، ج۱، ص ۱۱۱.</ref>


==موزه، کتابخانه و مقابر==
== موزه، کتابخانه و مقابر ==
در آستانه موزه‌ای نیز وجود دارد که پاره‌ای از اشیای قیمتی و کتاب‌های [[هدیه]] شده به آستانه یا [[نذری]] در آن گرد آمده و مجموعه‌ای [[ارزشمند]] را تشکیل داده است. از سال ۱۳۱۴ش با [[تصمیم]] [[وزارت]] [[معارف]] وقت، برای نگهداری بهینه از [[اموال]] و اشیای نفیس و عتیقه، در بخش زنانه [[حرم]] محلی اختصاص داده شد. در این موزه، اشیای نفیسی چون مسکوکات کهن و گران‌بهای زرین و سیمین، قندیل، چلچراغ، شمعدان، قالی‌های قالیچه‌ها، کاشی‌ها، زری‌ها، قرآنها، جواهرات، تابلوها، سنگ قبرها، سجاده‌ها، رحل‌ها، تجهیزات [[جنگی]] و فلزی، درها، ساعت‌ها، اشیای بلورین، سفالینه‌ها و بسیاری اشیای نفیس دیگر نگهداری می‌شود<ref>راهنمای قم، ص۸۵-۹۵ و ۱۱۸-۱۲۷؛ “نگاهی به موزه آستانه مقدسه قم”، روزنامه ایمان، ش۱۰۳، ص۴.</ref>. جای نخستین موزه در دو عمارت متروکه جانب غربی [[صحن]] زنانه بود<ref>راهنمای قم، ص۸۰.</ref>. این موزه گنجینه‌هایی [[ارزشمند]] را در خود جای داده است<ref>«نگاهی به موزه آستانه مقدسه قم”، روزنامه ایمان، ش۱۰۳، ص۴.</ref>. در آمار رسمی سال ۱۳۷۶ش اعلام شد سالانه میانگین یکصد هزار تن از موزه آستانه بازدید می‌کنند<ref>«سالانه به طور متوسط یکصد هزار نفر از موزه آستانه مقدسه بازدید می‌کنند”، پیام آستانه، ش۷، ص۳.</ref>.
در آستانه موزه‌ای نیز وجود دارد که پاره‌ای از اشیای قیمتی و کتاب‌های [[هدیه]] شده به آستانه یا [[نذری]] در آن گرد آمده و مجموعه‌ای [[ارزشمند]] را تشکیل داده است. از سال ۱۳۱۴ش با [[تصمیم]] [[وزارت]] [[معارف]] وقت، برای نگهداری بهینه از [[اموال]] و اشیای نفیس و عتیقه، در بخش زنانه [[حرم]] محلی اختصاص داده شد. در این موزه، اشیای نفیسی چون مسکوکات کهن و گران‌بهای زرین و سیمین، قندیل، چلچراغ، شمعدان، قالی‌های قالیچه‌ها، کاشی‌ها، زری‌ها، قرآنها، جواهرات، تابلوها، سنگ قبرها، سجاده‌ها، رحل‌ها، تجهیزات [[جنگی]] و فلزی، درها، ساعت‌ها، اشیای بلورین، سفالینه‌ها و بسیاری اشیای نفیس دیگر نگهداری می‌شود<ref>راهنمای قم، ص۸۵-۹۵ و ۱۱۸-۱۲۷؛ “نگاهی به موزه آستانه مقدسه قم”، روزنامه ایمان، ش۱۰۳، ص۴.</ref>. جای نخستین موزه در دو عمارت متروکه جانب غربی [[صحن]] زنانه بود<ref>راهنمای قم، ص۸۰.</ref>. این موزه گنجینه‌هایی [[ارزشمند]] را در خود جای داده است<ref>«نگاهی به موزه آستانه مقدسه قم”، روزنامه ایمان، ش۱۰۳، ص۴.</ref>. در آمار رسمی سال ۱۳۷۶ش اعلام شد سالانه میانگین یکصد هزار تن از موزه آستانه بازدید می‌کنند<ref>«سالانه به طور متوسط یکصد هزار نفر از موزه آستانه مقدسه بازدید می‌کنند”، پیام آستانه، ش۷، ص۳.</ref>.


خط ۶۷: خط ۶۷:
با توسعه حرم، پیرامون آن نیز رو به آبادی و [[پیشرفت]] نهاد. [[دانشمندان]]، [[نیکوکاران]]، [[عابدان]] و [[عارفان]] بزرگی به این [[شهر]] [[مهاجرت]] کردند و در آنجا اقامت گزیدند و شماری نیز در همان‌جا [[زندگی]] را بدرود گفتند<ref>گنجینه دانشمندان، ج۱، ص۳۶-۳۷.</ref>. از این‌رو، تنی چند از علمای متقدم و متأخر در داخل یا پیرامون [[قبر]] و [[حرم]] [[حضرت]] معصومه{{س}} به [[خاک]] سپرده شده‌اند که برخی از آنان از [[راویان]] و [[محدثان]] بنام [[شیعه]] در قرن‌های اولیه [[تاریخ اسلام]] بوده‌اند<ref>أنوار المشعشعین، ج۱، ص۵۰۴-۵۰۵.</ref>. از متقدمان، [[زکریا بن آدم]] از [[اصحاب امام رضا]]{{ع}}، [[آدم بن اسحاق]] و [[زکریا بن آدم]] از [[اصحاب امام]] [[موسی بن جعفر]]، [[امام رضا]] و [[امام جواد]]{{ع}}، [[علی بن بابویه قمی]]؛ [[پدر]] [[شیخ صدوق]]، [[ابوجریر زکریا بن ادریس]]؛ [[محدث]] بزرگ، [[محمد بن حسن صفار]]؛ استاد شیخ صدوق، [[علی بن ابراهیم]] صاحب [[تفسیر]]، [[محمد بن خالد برقی]]، [[ابوجعفر محمد بن قولویه]]، [[قطب‌الدین راوندی]] [[فقیه]] [[قرن ششم]]، [[قاضی ابوسعید قمی]] و از قرون میانه و متأخران، [[فیض کاشانی]]، [[فیاض لاهیجی]]، ملا [[محمد طاهر قمی]]، میرزا [[حسین کاشفی لاهیجی]] صاحب تفسیر، میرزا [[ابوالقاسم شفتی گیلانی]]؛ معروف به [[میرزای قمی]]، [[میرزا جواد ملکی تبریزی]]، شیخ [[عبدالکریم حائری]]، [[سید محمد حسین طباطبایی بروجردی]]، سید محمد حسین طباطبایی صاحب [[تفسیر المیزان]]، [[عبدالرزاق لاهیجی]]، شیخ [[فضل‌الله نوری]]، [[پروین اعتصامی]] و بیشتر [[مراجع تقلید]] و [[فلاسفه]] و [[متکلمان]] مقیم [[قم]] که در دو سده سیزدهم و چهاردهم قمری در گذشته‌اند، همگی در حرم حضرت معصومه{{س}} یا قبرستان‌های پیرامون آن، به اعتبار همجواری با حرم [[دفن]] شده‌اند<ref>أنوار المشعشعین، ج۱، ص۵۵۰-۵۵۵؛ راهنمای قم، ص۹۶-۱۰۴؛ قم المقدسة عش التشیع و قیادة الأمة، ص۲۰۵؛ تربت پاکان، ج۱، ص۶۲.</ref><ref>[[محمد حسین شمسایی|شمسایی، محمد حسین]]، [[آستانه حضرت معصومه - شمسایی (مقاله)|مقاله «آستانه حضرت معصومه»]]، [[دانشنامه امام رضا ج۱ (کتاب)|دانشنامه امام رضا]]، ج۱، ص ۱۱۳.</ref>
با توسعه حرم، پیرامون آن نیز رو به آبادی و [[پیشرفت]] نهاد. [[دانشمندان]]، [[نیکوکاران]]، [[عابدان]] و [[عارفان]] بزرگی به این [[شهر]] [[مهاجرت]] کردند و در آنجا اقامت گزیدند و شماری نیز در همان‌جا [[زندگی]] را بدرود گفتند<ref>گنجینه دانشمندان، ج۱، ص۳۶-۳۷.</ref>. از این‌رو، تنی چند از علمای متقدم و متأخر در داخل یا پیرامون [[قبر]] و [[حرم]] [[حضرت]] معصومه{{س}} به [[خاک]] سپرده شده‌اند که برخی از آنان از [[راویان]] و [[محدثان]] بنام [[شیعه]] در قرن‌های اولیه [[تاریخ اسلام]] بوده‌اند<ref>أنوار المشعشعین، ج۱، ص۵۰۴-۵۰۵.</ref>. از متقدمان، [[زکریا بن آدم]] از [[اصحاب امام رضا]]{{ع}}، [[آدم بن اسحاق]] و [[زکریا بن آدم]] از [[اصحاب امام]] [[موسی بن جعفر]]، [[امام رضا]] و [[امام جواد]]{{ع}}، [[علی بن بابویه قمی]]؛ [[پدر]] [[شیخ صدوق]]، [[ابوجریر زکریا بن ادریس]]؛ [[محدث]] بزرگ، [[محمد بن حسن صفار]]؛ استاد شیخ صدوق، [[علی بن ابراهیم]] صاحب [[تفسیر]]، [[محمد بن خالد برقی]]، [[ابوجعفر محمد بن قولویه]]، [[قطب‌الدین راوندی]] [[فقیه]] [[قرن ششم]]، [[قاضی ابوسعید قمی]] و از قرون میانه و متأخران، [[فیض کاشانی]]، [[فیاض لاهیجی]]، ملا [[محمد طاهر قمی]]، میرزا [[حسین کاشفی لاهیجی]] صاحب تفسیر، میرزا [[ابوالقاسم شفتی گیلانی]]؛ معروف به [[میرزای قمی]]، [[میرزا جواد ملکی تبریزی]]، شیخ [[عبدالکریم حائری]]، [[سید محمد حسین طباطبایی بروجردی]]، سید محمد حسین طباطبایی صاحب [[تفسیر المیزان]]، [[عبدالرزاق لاهیجی]]، شیخ [[فضل‌الله نوری]]، [[پروین اعتصامی]] و بیشتر [[مراجع تقلید]] و [[فلاسفه]] و [[متکلمان]] مقیم [[قم]] که در دو سده سیزدهم و چهاردهم قمری در گذشته‌اند، همگی در حرم حضرت معصومه{{س}} یا قبرستان‌های پیرامون آن، به اعتبار همجواری با حرم [[دفن]] شده‌اند<ref>أنوار المشعشعین، ج۱، ص۵۵۰-۵۵۵؛ راهنمای قم، ص۹۶-۱۰۴؛ قم المقدسة عش التشیع و قیادة الأمة، ص۲۰۵؛ تربت پاکان، ج۱، ص۶۲.</ref><ref>[[محمد حسین شمسایی|شمسایی، محمد حسین]]، [[آستانه حضرت معصومه - شمسایی (مقاله)|مقاله «آستانه حضرت معصومه»]]، [[دانشنامه امام رضا ج۱ (کتاب)|دانشنامه امام رضا]]، ج۱، ص ۱۱۳.</ref>


==نذورات و نقش [[فرهنگی]] آستانه==
== نذورات و نقش [[فرهنگی]] آستانه ==
به دلیل آنکه [[شیعیان]]، حضرت معصومه{{س}} را صاحب [[کرامت]] و واسطه موجهی میان خود و [[خدا]] می‌دانند، از دیرباز هر یک از گروه‌های [[اجتماعی]] برای رسیدن به مقصود خویش، [[مالی]] را [[نذر]] حضرت معصومه{{س}} و آستانه‌اش می‌کردند<ref>سیاحت‌نامه شاردن، ج۳، ص۶۹؛ تاریخ مذهبی قم، ص۱۴۴.</ref>. [[موقوفات]] نیز دیگر امر مهم این آستانه است که از دیرباز قشرهای مختلفی [[وقف]] می‌کرده‌اند<ref>تاریخ قم، حسن قمی، ص۵۵۹؛ تاریخ مذهبی قم، ص۱۴۱.</ref>. حتی در [[زمان]] [[امام حسن عسکری]]{{ع}}، [[اموال]] بسیاری [[وقف]] [[حرم]] بود که [[احمد بن اسحاق اشعری]]، [[وکیل]] آن [[حضرت]] در [[قم]]، تولیت آن را بر عهده داشته است<ref>تاریخ مذهبی قم، ص۲۱۵.</ref>. باب پانزدهم کتاب [[تاریخ]] قم هم که در اواخر [[قرن چهارم]] (۳۷۸ق) نگاشته شده، درباره [[ضیاع]] و حصه‌های [[موقوفات]] است<ref>تاریخ مذهبی قم، ص۲۰۹، ۲۱۱.</ref>. در عصر [[صفویه]] این موقوفات افزایش و گسترش چشم‌گیری یافت<ref>تاریخ مذهبی قم، ص۱۴۳.</ref>. وقف و [[نذر]] برای حضرت معصومه{{س}} هنوز هم همچنان در میان [[مسلمانان]] رایج است.
به دلیل آنکه [[شیعیان]]، حضرت معصومه{{س}} را صاحب [[کرامت]] و واسطه موجهی میان خود و [[خدا]] می‌دانند، از دیرباز هر یک از گروه‌های [[اجتماعی]] برای رسیدن به مقصود خویش، [[مالی]] را [[نذر]] حضرت معصومه{{س}} و آستانه‌اش می‌کردند<ref>سیاحت‌نامه شاردن، ج۳، ص۶۹؛ تاریخ مذهبی قم، ص۱۴۴.</ref>. [[موقوفات]] نیز دیگر امر مهم این آستانه است که از دیرباز قشرهای مختلفی [[وقف]] می‌کرده‌اند<ref>تاریخ قم، حسن قمی، ص۵۵۹؛ تاریخ مذهبی قم، ص۱۴۱.</ref>. حتی در [[زمان]] [[امام حسن عسکری]]{{ع}}، [[اموال]] بسیاری [[وقف]] [[حرم]] بود که [[احمد بن اسحاق اشعری]]، [[وکیل]] آن [[حضرت]] در [[قم]]، تولیت آن را بر عهده داشته است<ref>تاریخ مذهبی قم، ص۲۱۵.</ref>. باب پانزدهم کتاب [[تاریخ]] قم هم که در اواخر [[قرن چهارم]] (۳۷۸ق) نگاشته شده، درباره [[ضیاع]] و حصه‌های [[موقوفات]] است<ref>تاریخ مذهبی قم، ص۲۰۹، ۲۱۱.</ref>. در عصر [[صفویه]] این موقوفات افزایش و گسترش چشم‌گیری یافت<ref>تاریخ مذهبی قم، ص۱۴۳.</ref>. وقف و [[نذر]] برای حضرت معصومه{{س}} هنوز هم همچنان در میان [[مسلمانان]] رایج است.


خط ۷۴: خط ۷۴:


از سنت‌های معطوف به آستانه، بست‌نشینی بود که پیشینه آن به [[قرن هفتم]] قمری و رسمیت یافتن آن به دوره شاه [[عباس]] صفوی می‌رسد. بست‌نشنیان هم بیشتر شخصیت‌های [[حکومتی]] مغضوب یا [[شکست]] خورده و ساقط شده، بدهکاران، متهمان به [[جنایت]] و معترضان و منتقدان حکومت‌های وقت بوده‌اند<ref>تاریخ مذهبی قم، ص۱۸۸، ۲۲۶؛ فلسفه بست و بست‌نشینی، ص۱۰۸، ۱۱۶، ۱۱۷، ۲۲۸؛ قم از نگاه بیگانگان، ص۱۳۴.</ref> که با قرار گرفتن در [[حریم]] حرم از [[تعدی]] مأموران در [[امان]] می‌ماندند.
از سنت‌های معطوف به آستانه، بست‌نشینی بود که پیشینه آن به [[قرن هفتم]] قمری و رسمیت یافتن آن به دوره شاه [[عباس]] صفوی می‌رسد. بست‌نشنیان هم بیشتر شخصیت‌های [[حکومتی]] مغضوب یا [[شکست]] خورده و ساقط شده، بدهکاران، متهمان به [[جنایت]] و معترضان و منتقدان حکومت‌های وقت بوده‌اند<ref>تاریخ مذهبی قم، ص۱۸۸، ۲۲۶؛ فلسفه بست و بست‌نشینی، ص۱۰۸، ۱۱۶، ۱۱۷، ۲۲۸؛ قم از نگاه بیگانگان، ص۱۳۴.</ref> که با قرار گرفتن در [[حریم]] حرم از [[تعدی]] مأموران در [[امان]] می‌ماندند.
بی‌تردید توجه [[شیعیان]] به آستانه حضرت معصومه{{س}}، موجب اشتهار و آبادی [[شهر قم]] شد و بر [[عظمت]] آن افزوده شد<ref>مردم و دیدنی‌های ایران، ص۱۵۸؛ گنجینه آثار قم، ج۱، ص۳۷۸.</ref> و رفته رفته به لحاظ [[تمدن]] شهری، مراحل [[تکامل]] خود را کامل کرد<ref>تاریخ مذهبی قم، ص۱۰۴.</ref>. از قرن‌ها پیش تا به امروز، بخش بزرگی از [[زندگی]] مردم [[شهر]]، از [[مهاجران]]، بازاریان، مسافرخانه داران، رانندگان، پیشه‌وران، بازرگانان و صنعت‌گران، وابسته به آستانه حضرت معصومه{{س}} است<ref>قم شهر زیارتی و مرکز منطقه، ص۳۱۱.</ref><ref>منابع: الإرشاد فی معرفة حجج الله علی العباد، محمد بن محمد معروف به شیخ مفید (۴۱۳ق)، تحقیق: مؤسسة آل البیت علا لإحیاء التراث، بیروت، دار المفید، اول، ۱۴۱۳ق؛ أعیان الشیعة، سید محسن بن عبدالکریم امین عاملی (۱۳۷۱ق)، تحقیق: سیدحسن امین، بیروت، دارالتعارف، بی تا، انقراض سلسله صفویه، لارنس لاکهارت معاصر)، ترجمه: اسماعیل دولتشاهی، تهران، انتشارات علمی و فرهنگی، سوم، ۱۳۸۳ش؛ أنوار المشعشعین فی ذکر شرافة قم و القمیین، محمد علی بن حسین نائینی قمی (۱۳۳۴ق)، به کوشش: محمدرضا انصاری، قم، کتابخانه آیت الله مرعشی نجفی، ۱۳۸۱ ش؛ ایران و قضیه ایران، جورج ناتانیل کرزن (۱۹۲۵م)، ترجمه: غلامعلی وحید مازندرانی، تهران، انتشارات علمی و فرهنگی، پنجم، ۱۳۸۰ش؛ آستانه حضرت فاطمه معصومه علی، صادق سجادی (معاصر)، به کوشش: علی اکبر زمانی نژاد، قم، زائر، ۱۳۸۴ش؛ بحار الأنوار الجامعة لدرر أخبار الأئمة الأطهار عطا، محمدباقر بن محمدتقی معروف به علامه مجلسی (۱۱۱۰ق)، تحقیق: جمعی از محققان، بیروت، دار إحیاء التراث العربی، ۱۴۰۳ق؛ تاریخ ألفی، احمد بن نصر الله تتوی (۹۹۶ق) - آصف خان قزوینی (۱۰۲۱ق)، تحقیق: غلامرضا طباطبایی مجد، تهران، انتشارات علمی و فرهنگی، ۱۳۸۲ش؛ تاریخ جهان آرای عباسی، محمدطاهر بن محمد حسین وحید قزوینی (۱۱۱۲ق)، تحقیق: سیدسعید میر محمد صادق، تهران، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، اول، ۱۳۸۳ش؛ تاریخ قم، حسن بن محمد قمی (۴۰۶ق)، ترجمه: تاج الدین حسن قمی، تحقیق: محمد رضا انصاری قمی، قم، کتابخانه آیت الله مرعشی نجفی، ۱۳۸۵ش؛ تاریخ متولیان آستانه مقدسه حضرت معصومه، حمید رضایی (معاصر)، قم، زائر، ۱۳۸۴ش؛ تاریخ مذهبی قم، علی اصغر بن ابوالحسن فقیهی (۱۴۳۰ق)، قم، زائر، ۱۳۷۸ش؛ تاریخ نقبای قم، حمید رضایی (معاصر)، قم، زائر، ۱۳۸۴ش؛ تراجم أعلام النساء، محمد حسین بن سلیمان اعلمی حائری (۱۳۹۳ق)، بیروت، مؤسسة الأعلمی، ۱۴۰۷ق؛ تربت پاکان، سید حسین مدرسی طباطبایی (معاصر)، تهران، انجمن آثار ملی، ۱۳۵۵ش؛ خلاصة التواریخ، احمد بن شرف الدین حسینی قمی (قرن ۱۱)، به کوشش: احسان اشراقی، تهران، دانشگاه تهران،۱۳۵۹ش؛ دائرة المعارف بزرگ اسلامی، زیر نظر: کاظم بجنوردی (معاصر)، تهران، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، ۱۳۷۱ش؛ ذیل تاریخ عالم آرای عباسی، اسکندر بیک ترکمان (۱۰۴۳ق)- محمد یوسف مؤرخ (قرن ۱۱ق). تصحیح: احمد سهیلی خوانساری، تهران، کتابفروشی اسلامیه، اول، ۱۳۱۷ ش؛ راهنمای قم، سید علی اکبر بن سید رضی الدین برقعی قمی (۱۴۰۷ق)، قم، دفتر آستانه قم ۱۳۱۷ش؛ سادات و نقبای قم و نقش آنان در گسترش تشیع، محمدرضا هدایت پناه (معاصر)، قم، زائر، ۱۳۸۴ش؛ سالانه به طور متوسط یکصد هزار نفر از موزه آستانه مقدسه بازدید می‌کنند”، پیام آستانه، شماره هفتم، ۱۳۷۹ش؛ سفرنامه پولاک ایران و ایرانیان)، ادوارد یاکوب پولاک (۱۸۹۱م)، ترجمه: کیکاوس جهانداری، تهران، خوارزمی، ۱۳۶۱ش؛ سفرنامه از خراسان تا بختیاری، هانری رنه دالمانی (۱۹۵۰م)، تهران، طاووس، ۱۳۷۸ش؛ سفرنامه اورسل، ارنست او رسول (۱۸۵۸م)، ترجمه: علی اصغر سعیدی، تهران، زوار، ۱۳۵۳ش؛ سفرنامه سدیدالسلطنه (التدقیق فی سیر الطریق)، محمدعلی خان مینابی (۱۳۲۰ش)، به کوشش: احمد اقتداری، تهران، انتشارات به نشر، ۱۳۶۲ش؛ سفرنامه شاردن، ژان شاردن (۱۷۱۳م)، ترجمه: اقبال یغمایی، تهران، توس، اول، ۱۳۷۲ش؛ سفرنامه قم (از زنجان تاقم)، سید احمد بن عنایت الله شبیری زنجانی (۱۳۹۳ق)، به کوشش: سید جواد شبیری زنجانی، قم، زائر، ۱۳۸۴ش؛ سیاحت نامه شاردن، ژان شاردن (۱۷۱۳م)، ترجمه: محمد عباسی، تهران، دایرة المعارف تمدن ایران، ۱۳۷۰ش؛ سیمای قم، عبدالواحد وفایی (معاصر)، تهران، سازمان تبلیغات اسلامی، ۱۳۷۳ش؛ سیمای میراث فرهنگی استان قم، مهر الزمان نوبان معاصر)، تهران، سازمان میراث فرهنگی کشور، ۱۳۸۱ش؛ عیون أخبار الرضا علی، محمد بن علی معروف به شیخ صدوق (۳۸۱ق)، تحقیق: سید مهدی لاجوردی، تهران، نشر جهان، اول، ۱۳۷۸ق، فلسفه بست و بست نشینی، غلامعلی عباسی فردویی (معاصر)، قم، زائر ۱۳۸۴ش؛ قم از نظر اجتماعی و اقتصادی، سید حسین ابن الرضا برقعی (معاصر)، قم، مؤلف، ۱۳۶۵ ش؛ قم از نگاه بیگانگان، محمد جواد صاحبی (معاصر)، قم، زائر، ۱۳۸۴ش؛ قم المقدسة عش التشیع و قیادة الأمة، فضل محمد سودانی (معاصر)، قم، زائر، ۱۳۸۴ش؛ قم دیروز و امروز، رسول خامه یار معاصر)، قم، رهپویان، ۱۳۸۴ش؛ قم شهر زیارتی و مرکز منطقه، مارسل بازن (معاصر)، ترجمه: ابوالحسن سروقد مقدم، به کوشش: علی اکبر زمانی نژاد، قم، زائر، ۱۳۸۴ ش؛ گنجینه آثار قم، عباس بن محمد فیض قمی (۱۳۹۵ق)، قم، مهر استوار، اول، ۱۳۵۰ش؛ گنجینه دانشمندان، محمد شریف بن علیجان رازی (۱۴۱۶ق)، تهران، کتابفروشی اسلامیه، ۱۳۵۲ش؛ “مجتمع فرهنگی آستانه حضرت معصومه عال”، مجله کوثر، شماره ۳۴، ۱۳۷۸ش؛ مردم و دیدنی‌های ایران (سفرنامه کارلا سرنا)، کارلا سرنا (۱۸۸۴م)، ترجمه: غلامرضا سمیعی، تهران، نشر نو، ۱۳۶۳ش؛ مستدرکات علم رجال الحدیث، علی بن محمد نمازی شاهرودی (۱۴۰۵ق)، تهران، شفق - حیدری، اول، ۱۴۱۵ق؛ نقض (بعض مثالب النواصب فی نقض بعض فضائح الروافض)، عبدالجلیل بن ابی الحسین قزوینی رازی (قرن ۶ق)، تصحیح: سید جلال الدین حسینی ارموی، قم، دار الحدیث، ۱۳۹۱ش؛ “نگاهی به موزه آستانه مقدسه قم”، معصومه با بکی - رقیه آقاجانی (معاصر)، روزنامه ایمان، شماره ۱۰۳، ۱۳۷۹ش؛ نگرشی به زیارتنامه حضرت معصومه نا، محسن رفیعی - معصومه شریفی (معاصر)، قم، زائر، ۱۳۸۴ش.</ref><ref>[[محمد حسین شمسایی|شمسایی، محمد حسین]]، [[آستانه حضرت معصومه - شمسایی (مقاله)|مقاله «آستانه حضرت معصومه»]]، [[دانشنامه امام رضا ج۱ (کتاب)|دانشنامه امام رضا]]، ج۱، ص ۱۱۶.</ref>
بی‌تردید توجه [[شیعیان]] به آستانه حضرت معصومه{{س}}، موجب اشتهار و آبادی [[شهر قم]] شد و بر [[عظمت]] آن افزوده شد<ref>مردم و دیدنی‌های ایران، ص۱۵۸؛ گنجینه آثار قم، ج۱، ص۳۷۸.</ref> و رفته رفته به لحاظ [[تمدن]] شهری، مراحل [[تکامل]] خود را کامل کرد<ref>تاریخ مذهبی قم، ص۱۰۴.</ref>. از قرن‌ها پیش تا به امروز، بخش بزرگی از [[زندگی]] مردم [[شهر]]، از [[مهاجران]]، بازاریان، مسافرخانه داران، رانندگان، پیشه‌وران، بازرگانان و صنعت‌گران، وابسته به آستانه حضرت معصومه{{س}} است<ref>قم شهر زیارتی و مرکز منطقه، ص۳۱۱.</ref><ref>منابع: الإرشاد فی معرفة حجج الله علی العباد، محمد بن محمد معروف به شیخ مفید (۴۱۳ق)، تحقیق: مؤسسة آل البیت علا لإحیاء التراث، بیروت، دار المفید، اول، ۱۴۱۳ق؛ أعیان الشیعة، سید محسن بن عبدالکریم امین عاملی (۱۳۷۱ق)، تحقیق: سیدحسن امین، بیروت، دارالتعارف، بی تا، انقراض سلسله صفویه، لارنس لاکهارت معاصر)، ترجمه: اسماعیل دولتشاهی، تهران، انتشارات علمی و فرهنگی، سوم، ۱۳۸۳ش؛ أنوار المشعشعین فی ذکر شرافة قم و القمیین، محمد علی بن حسین نائینی قمی (۱۳۳۴ق)، به کوشش: محمدرضا انصاری، قم، کتابخانه آیت الله مرعشی نجفی، ۱۳۸۱ ش؛ ایران و قضیه ایران، جورج ناتانیل کرزن (۱۹۲۵م)، ترجمه: غلامعلی وحید مازندرانی، تهران، انتشارات علمی و فرهنگی، پنجم، ۱۳۸۰ش؛ آستانه حضرت فاطمه معصومه علی، صادق سجادی (معاصر)، به کوشش: علی اکبر زمانی نژاد، قم، زائر، ۱۳۸۴ش؛ بحار الأنوار الجامعة لدرر أخبار الأئمة الأطهار عطا، محمدباقر بن محمدتقی معروف به علامه مجلسی (۱۱۱۰ق)، تحقیق: جمعی از محققان، بیروت، دار إحیاء التراث العربی، ۱۴۰۳ق؛ تاریخ ألفی، احمد بن نصر الله تتوی (۹۹۶ق) - آصف خان قزوینی (۱۰۲۱ق)، تحقیق: غلامرضا طباطبایی مجد، تهران، انتشارات علمی و فرهنگی، ۱۳۸۲ش؛ تاریخ جهان آرای عباسی، محمدطاهر بن محمد حسین وحید قزوینی (۱۱۱۲ق)، تحقیق: سیدسعید میر محمد صادق، تهران، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، اول، ۱۳۸۳ش؛ تاریخ قم، حسن بن محمد قمی (۴۰۶ق)، ترجمه: تاج الدین حسن قمی، تحقیق: محمد رضا انصاری قمی، قم، کتابخانه آیت الله مرعشی نجفی، ۱۳۸۵ش؛ تاریخ متولیان آستانه مقدسه حضرت معصومه، حمید رضایی (معاصر)، قم، زائر، ۱۳۸۴ش؛ تاریخ مذهبی قم، علی اصغر بن ابوالحسن فقیهی (۱۴۳۰ق)، قم، زائر، ۱۳۷۸ش؛ تاریخ نقبای قم، حمید رضایی (معاصر)، قم، زائر، ۱۳۸۴ش؛ تراجم أعلام النساء، محمد حسین بن سلیمان اعلمی حائری (۱۳۹۳ق)، بیروت، مؤسسة الأعلمی، ۱۴۰۷ق؛ تربت پاکان، سید حسین مدرسی طباطبایی (معاصر)، تهران، انجمن آثار ملی، ۱۳۵۵ش؛ خلاصة التواریخ، احمد بن شرف الدین حسینی قمی (قرن ۱۱)، به کوشش: احسان اشراقی، تهران، دانشگاه تهران، ۱۳۵۹ش؛ دائرة المعارف بزرگ اسلامی، زیر نظر: کاظم بجنوردی (معاصر)، تهران، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، ۱۳۷۱ش؛ ذیل تاریخ عالم آرای عباسی، اسکندر بیک ترکمان (۱۰۴۳ق)- محمد یوسف مؤرخ (قرن ۱۱ق). تصحیح: احمد سهیلی خوانساری، تهران، کتابفروشی اسلامیه، اول، ۱۳۱۷ ش؛ راهنمای قم، سید علی اکبر بن سید رضی الدین برقعی قمی (۱۴۰۷ق)، قم، دفتر آستانه قم ۱۳۱۷ش؛ سادات و نقبای قم و نقش آنان در گسترش تشیع، محمدرضا هدایت پناه (معاصر)، قم، زائر، ۱۳۸۴ش؛ سالانه به طور متوسط یکصد هزار نفر از موزه آستانه مقدسه بازدید می‌کنند”، پیام آستانه، شماره هفتم، ۱۳۷۹ش؛ سفرنامه پولاک ایران و ایرانیان)، ادوارد یاکوب پولاک (۱۸۹۱م)، ترجمه: کیکاوس جهانداری، تهران، خوارزمی، ۱۳۶۱ش؛ سفرنامه از خراسان تا بختیاری، هانری رنه دالمانی (۱۹۵۰م)، تهران، طاووس، ۱۳۷۸ش؛ سفرنامه اورسل، ارنست او رسول (۱۸۵۸م)، ترجمه: علی اصغر سعیدی، تهران، زوار، ۱۳۵۳ش؛ سفرنامه سدیدالسلطنه (التدقیق فی سیر الطریق)، محمدعلی خان مینابی (۱۳۲۰ش)، به کوشش: احمد اقتداری، تهران، انتشارات به نشر، ۱۳۶۲ش؛ سفرنامه شاردن، ژان شاردن (۱۷۱۳م)، ترجمه: اقبال یغمایی، تهران، توس، اول، ۱۳۷۲ش؛ سفرنامه قم (از زنجان تاقم)، سید احمد بن عنایت الله شبیری زنجانی (۱۳۹۳ق)، به کوشش: سید جواد شبیری زنجانی، قم، زائر، ۱۳۸۴ش؛ سیاحت نامه شاردن، ژان شاردن (۱۷۱۳م)، ترجمه: محمد عباسی، تهران، دایرة المعارف تمدن ایران، ۱۳۷۰ش؛ سیمای قم، عبدالواحد وفایی (معاصر)، تهران، سازمان تبلیغات اسلامی، ۱۳۷۳ش؛ سیمای میراث فرهنگی استان قم، مهر الزمان نوبان معاصر)، تهران، سازمان میراث فرهنگی کشور، ۱۳۸۱ش؛ عیون أخبار الرضا علی، محمد بن علی معروف به شیخ صدوق (۳۸۱ق)، تحقیق: سید مهدی لاجوردی، تهران، نشر جهان، اول، ۱۳۷۸ق، فلسفه بست و بست نشینی، غلامعلی عباسی فردویی (معاصر)، قم، زائر ۱۳۸۴ش؛ قم از نظر اجتماعی و اقتصادی، سید حسین ابن الرضا برقعی (معاصر)، قم، مؤلف، ۱۳۶۵ ش؛ قم از نگاه بیگانگان، محمد جواد صاحبی (معاصر)، قم، زائر، ۱۳۸۴ش؛ قم المقدسة عش التشیع و قیادة الأمة، فضل محمد سودانی (معاصر)، قم، زائر، ۱۳۸۴ش؛ قم دیروز و امروز، رسول خامه یار معاصر)، قم، رهپویان، ۱۳۸۴ش؛ قم شهر زیارتی و مرکز منطقه، مارسل بازن (معاصر)، ترجمه: ابوالحسن سروقد مقدم، به کوشش: علی اکبر زمانی نژاد، قم، زائر، ۱۳۸۴ ش؛ گنجینه آثار قم، عباس بن محمد فیض قمی (۱۳۹۵ق)، قم، مهر استوار، اول، ۱۳۵۰ش؛ گنجینه دانشمندان، محمد شریف بن علیجان رازی (۱۴۱۶ق)، تهران، کتابفروشی اسلامیه، ۱۳۵۲ش؛ “مجتمع فرهنگی آستانه حضرت معصومه عال”، مجله کوثر، شماره ۳۴، ۱۳۷۸ش؛ مردم و دیدنی‌های ایران (سفرنامه کارلا سرنا)، کارلا سرنا (۱۸۸۴م)، ترجمه: غلامرضا سمیعی، تهران، نشر نو، ۱۳۶۳ش؛ مستدرکات علم رجال الحدیث، علی بن محمد نمازی شاهرودی (۱۴۰۵ق)، تهران، شفق - حیدری، اول، ۱۴۱۵ق؛ نقض (بعض مثالب النواصب فی نقض بعض فضائح الروافض)، عبدالجلیل بن ابی الحسین قزوینی رازی (قرن ۶ق)، تصحیح: سید جلال الدین حسینی ارموی، قم، دار الحدیث، ۱۳۹۱ش؛ “نگاهی به موزه آستانه مقدسه قم”، معصومه با بکی - رقیه آقاجانی (معاصر)، روزنامه ایمان، شماره ۱۰۳، ۱۳۷۹ش؛ نگرشی به زیارتنامه حضرت معصومه نا، محسن رفیعی - معصومه شریفی (معاصر)، قم، زائر، ۱۳۸۴ش.</ref><ref>[[محمد حسین شمسایی|شمسایی، محمد حسین]]، [[آستانه حضرت معصومه - شمسایی (مقاله)|مقاله «آستانه حضرت معصومه»]]، [[دانشنامه امام رضا ج۱ (کتاب)|دانشنامه امام رضا]]، ج۱، ص ۱۱۶.</ref>
== منابع ==
== منابع ==
{{منابع}}
{{منابع}}
HeydariBot
۱۱۸٬۲۸۱

ویرایش

برگرفته از «https://fa.imamatpedia.com/wiki/ویژه:تفاوت_گوشی_همراه/1089776»