اراده در معارف و سیره رضوی: تفاوت میان نسخه‌ها

}}

اصطلاحی [[کلامی]] و [[فلسفی]] به معنای صفتی از صفات ثبوتی [[خداوند]]. روایت‌های بسیاری از [[امام رضا]]{{ع}} در باب [[اراده]] رسیده است. «اراده» در لغت مصدری است از ماده «رود» به معنای خواستن و [[برگزیدن]]<ref>لسان العرب، ج۳، ص۱۸۸؛ تاج العروس، ج۴، ص۴۶۶؛ صحاح اللغة، ج۱، ص۴۷۸؛ المصباح المنیر، ص۲۴۵.</ref> و در اصطلاح حالت یا صفتی است در [[انسان]] و نیز صفتی از صفات ثبوتی [[حق تعالی]]. اراده، بسته به اینکه درباره چه موجودی مطرح باشد، معانی و تعاریف متفاوتی دارد. اراده در انسان قوهای است مرکب از میل شدید، نیاز و [[آرزو]] در باب چیزی که انجام دادن یا انجام ندادنش ممکن است. اما چنین تعریفی از اراده در باب خداوند درست نیست، زیرا میل و نیاز و آرزو در وی راه ندارد. از این‌رو، وقتی درباره [[اراده خداوند]] سخن می‌گوییم، مرادمان منتهای فعل اوست و نه مبدأ آن<ref>المفردات، ص۳۷۱.</ref>. از حیث معناشناختی اراده نقطه مقابل [[کراهت]] و [[جبر]] است و [[حقیقت]] کراهت قرار گرفتن شیء در محدویت‌های بیرونی و درونی است و به همان اندازه که محدودیت افزون‌تر باشد، [[اختیار]] کمتر و محدودتری وجود دارد. از این‌رو، در موجودی که هیچ محدودیتی وجود ندارد، هیچ کراهتی نیست و اراده در چنین موجودی که تنها مصداق آن [[خداوند متعال]] است، عبارت است از [[نفی]] هرگونه محدودیت در اصل وجود<ref>الکافی، ج۱، ص۱۰۹ - ۱۱۰؛ نهج البلاغة، صبحی صالح، ص۲۵۸.</ref>. این همان تفاوت مهم [[اراده الهی]] و اراده [[انسانی]] است. در [[قرآن]] این کلمه و مشتقات آن بیش از چهل بار تکرار شده‌اند<ref>{{متن قرآن|إِنَّمَا أَمْرُهُ إِذَا أَرَادَ شَيْئًا أَنْ يَقُولَ لَهُ كُنْ فَيَكُونُ}} «فرمان او جز این نیست که چون چیزی را بخواهد بدو می‌گوید: باش! بی‌درنگ خواهد بود» سوره یس، آیه ۸۲؛ {{متن قرآن|فَعَّالٌ لِمَا يُرِيدُ}} «انجام‌دهنده آنچه بخواهد» سوره بروج، آیه ۱۶؛ {{متن قرآن|قُلْ مَنْ ذَا الَّذِي يَعْصِمُكُمْ مِنَ اللَّهِ إِنْ أَرَادَ بِكُمْ سُوءًا أَوْ أَرَادَ بِكُمْ رَحْمَةً وَلَا يَجِدُونَ لَهُمْ مِنْ دُونِ اللَّهِ وَلِيًّا وَلَا نَصِيرًا}} «بگو: کیست که شما را از خداوند اگر برای شما گزند یا بخشایشی خواسته باشد نگه دارد؟ و آنان (هیچ گاه) برای خود در برابر خداوند یار و یاوری نمی‌یابند» سوره احزاب، آیه ۱۷.</ref> و بحث از آن در [[کلام اسلامی]] و در [[احادیث]] [[معصومان]]{{عم}} از همان [[صدر اسلام]] مطرح بوده است. در مسأله [[اراده]] در میان فرق و [[مذاهب اسلامی]] از دو حیث [[اختلاف]] نظر به وجود آمد. حیث نخست آن ریشه در اختلاف میان دیدگاه‌های صفاتیه و [[عدلیه]] داشت، زیرا صفاتیه [[معتقد]] بودند که اراده صفتی زائد بر ذات [[حق]] است، اما عدلیه به هیچ وجه نمی‌پذیرفتند که [[خداوند]] صفتی زائد بر ذات داشته باشد که اراده نیز در شمار آن باشد و معتقد بودند که معنای [[مرید]] بودن خداوند آن است که اراده [[قائم]] به ذات او باشد. حیث دوم ریشه در بحث [[جبر و اختیار]] داشت و اینکه [[افعال]] [[انسان]] به [[اراده خداوند]] صورت می‌پذیرد یا اراده خودش و اگر به [[اراده الهی]] صورت می‌پذیرد، اراده [[انسانی]] چه جایگاهی دارد<ref>غایة المرام فی علم الکلام، ص۵۴ – ۵۵؛ المغنی، ابن قدامه، ج۶ ص۳؛ مقالات الإسلامیین، ص۱۶۹- ۱۷۰.</ref>. در بحث از اراده دیدگاه‌های متفاوتی در چند قرن نخست مطرح شد. [[واصل بن عطا]] و پیروانش اساساً منکر وجود اراده در حق [[متعال]] بودند<ref>الکشف عن مناهج الأدلة، ص۱۸؛ الملل و النحل، شهرستانی، ج۱، ص۶۰.</ref>. برخی از دیگر [[معتزله]] چون [[ابوعلی جبائی]]، [[ابوهاشم جبائی]]، [[ابوالهذیل علاف]] و [[قاضی عبدالجبار]] به اراده حادث در [[مقام]] فعل که فاقد محل است، قائل بودند<ref>المغنی، ابن قدامه، ج۶، ص۳ – ۴؛ شرح الأصول الخمسة، ص۲۹۲ – ۲۹۳.</ref>. جماعتی از [[اهل حدیث]] و [[اشاعره]] نیز اراده را صفتی قدیم و زائد بر ذات می‌دانستند<ref>مقالات الإسلامیین، ص۱۶۹ – ۱۷۰.</ref>. در [[سخنان امام رضا]]{{ع}} در این باب مطالب بسیاری یافت می‌شود که بسیاری از آنها ناظر به اندیشه‌هایی است که به اهمّ آنها اشاره کردیم. ایشان در مناظره‌ای مفصل با [[سلیمان مروزی]]، [[متکلم]] بزرگ [[خراسان]]، مباحث متعددی را درباره [[اراده]] مطرح می‌کند<ref>عیون أخبار الرضا{{ع}}، ج۱، ص۱۷۹- ۱۹۱؛ التوحید، ص۴۴۱ – ۴۵۴.</ref>. عمده سخنان ایشان در بحث اراده مربوط به [[اراده الهی]] است و بحث از [[اراده انسان]] به صورت حاشیه‌ای و برای تبیین تفاوت [[اراده خالق]] و مخلوق مطرح شده است. [[امام]] سه اصطلاح «اراده»، «[[مشیت]]» و «[[ابداع]]» را مترادف با هم به کار می‌برد و بر آن است که تفاوتی ماهوی میان این سه وجود ندارد<ref>تحف العقول، ص۴۲۴.</ref>. البته ایشان در موضعی تفاوت ظریفی میان «اراده» و «مشیت» بیان می‌کند که قابل توجه است و در تدقیقات [[اهل]] [[حکمت]] نیز محل نظر است. ایشان اهتمام به چیزی را «مشیت» و اتمام آن چیز را «اراده» می‌نامد<ref>نزهة الناظر، حلوانی، ص۱۳۳؛ بحار الأنوار، ج۵، ص۱۲۶.</ref>.