آمرزش در معارف و سیره سجادی: تفاوت میان نسخه‌ها

آمرزش در معارف و سیره سجادی (نمایش مبدأ)

نسخهٔ ‏۲۴ اوت ۲۰۲۲، ساعت ۱۳:۲۹

۱۳ بایت اضافه‌شده ، ‏۲۴ اوت ۲۰۲۲

جز

وظیفهٔ شمارهٔ ۵، قسمت دوم

دیداریویکی‌متن

HeydariBot

۱۱۸٬۲۸۱

ویرایش

@@ خط ۱۱: / خط ۱۱: @@
 == آمرزش، مهم‌ترین جلوه [[رحمت خدا]] ==
 از مهم‌ترین جلوه‌های [[رحمت]] و [[لطف خداوند]] نسبت به [[بندگان]] خویش [[آمرزیدن]] آنان است. از این رو در قرآن کریم نودویک بار از خداوند متعال با صفت [[غفور]] ([[آمرزنده]])، پنج بار با صفت [[غفّار]] (بسیار آمرزنده)، و دو بار با عنوان [[غافر]] و خیرالغافرین ([[بهترین]] آمرزندگان)، یاد شده است<ref>المعجم المفهرس.</ref>‌.
-این صفت در نیایش‌های [[امام سجاد]]{{ع}} نیز دو بار به کار رفته است؛ نخست در [[نیایش سی و دوم]]: {{متن حدیث|وَ اغْفِرْ لِي، إِنَّكَ خَيْرُ الْغَافِرِينَ‏}}؛ «مرا بیامرز، به [[راستی]] تو بهترین آمرزندگانی»؛ و بار دیگر در [[نیایش چهل و هفتم]]: {{متن حدیث|إِنَّكَ... خَيْرُ الْغَافِرِينَ‏}}.آن [[حضرت]]، آمرزش را جز به [[دست خدا]] نمی‌داند و در واپسین [[نیایش]] [[صحیفه سجادیه]]، [[خدا]] را این‌چنین می‌خواند: «بار خدایا، چونان کسی که نیازمندی‌اش به [[غایت]] رسیده و نیرویش به ضعف‌گراییده و گناهانش افزون شده؛ چونان کسی که [[حاجت]] خویش را فریادرسی نمی‌یابد و ناتوانی‌اش را نیرو بخشنده‌ای و گناهانش را آمرزنده‌ای جز تو نیست، از تو می‌خواهم ای صاحب جلالت و اکرام...».
+این صفت در نیایش‌های [[امام سجاد]] {{ع}} نیز دو بار به کار رفته است؛ نخست در [[نیایش سی و دوم]]: {{متن حدیث|وَ اغْفِرْ لِي، إِنَّكَ خَيْرُ الْغَافِرِينَ‏}}؛ «مرا بیامرز، به [[راستی]] تو بهترین آمرزندگانی»؛ و بار دیگر در [[نیایش چهل و هفتم]]: {{متن حدیث|إِنَّكَ... خَيْرُ الْغَافِرِينَ‏}}.آن [[حضرت]]، آمرزش را جز به [[دست خدا]] نمی‌داند و در واپسین [[نیایش]] [[صحیفه سجادیه]]، [[خدا]] را این‌چنین می‌خواند: «بار خدایا، چونان کسی که نیازمندی‌اش به [[غایت]] رسیده و نیرویش به ضعف‌گراییده و گناهانش افزون شده؛ چونان کسی که [[حاجت]] خویش را فریادرسی نمی‌یابد و ناتوانی‌اش را نیرو بخشنده‌ای و گناهانش را آمرزنده‌ای جز تو نیست، از تو می‌خواهم ای صاحب جلالت و اکرام...».
-[[امید]] آمرزش به خدای متعال از آن روست که [[خداوند]] به تعبیر امام سجاد{{ع}}، [[اهل تقوا]] و [[اهل]] آمرزش است.
+[[امید]] آمرزش به خدای متعال از آن روست که [[خداوند]] به تعبیر امام سجاد {{ع}}، [[اهل تقوا]] و [[اهل]] آمرزش است.
 آمرزش شیرین‌ترین [[هدیه خدا]] به بندگان خویش است: {{متن حدیث|اللَّهُمَّ... أَذِقْنِي‏ حَلَاوَةَ الْمَغْفِرَةِ}}<ref>دعای ۱۶.</ref><ref>[[علی باقری‌فر|باقری‌فر، علی]]، [[دانشنامه صحیفه سجادیه (کتاب)|مقاله «آمرزش»، دانشنامه صحیفه سجادیه]]، ص ۲۸.</ref>
 == برخورداری از [[آمرزش]]، یعنی دست‌یابی به [[بهشت]] ==
-آمرزش در [[ادبیات]] [[قرآن]] و [[صحیفه سجادیه]]، مفهومی جز دستیابی به بهشت ندارد؛ چنان‌چه [[امام سجاد]]{{ع}} آنگاه که برای [[پدر]] و [[مادر]] خویش [[دعا]] می‌کند از بهشت به عنوان "محل [[مغفرت]]" یاد می‌کند: «خداوندا، آن دو را شفیع من گردان، اگر پیش از من آمرزیده‌ای، و مرا شفیع ایشان گردان، اگر پیش از ایشان آمرزیده‌ای، تا من و پدر و مادرم در سایه [[لطف]] و [[رأفت]] تو، در سرای [[کرامت]] و [[جایگاه]] مغفرت و [[رحمت]] تو (بهشت)، همنشین هم گردیم»<ref>نیایش بیست ‌و ‌چهارم.</ref><ref>علی باقری‌فر|باقری‌فر، علی، دانشنامه صحیفه سجادیه (کتاب)|مقاله «آمرزش»، دانشنامه صحیفه سجادیه، ص ۲۹.</ref>
+آمرزش در [[ادبیات]] [[قرآن]] و [[صحیفه سجادیه]]، مفهومی جز دستیابی به بهشت ندارد؛ چنان‌چه [[امام سجاد]] {{ع}} آنگاه که برای [[پدر]] و [[مادر]] خویش [[دعا]] می‌کند از بهشت به عنوان "محل [[مغفرت]]" یاد می‌کند: «خداوندا، آن دو را شفیع من گردان، اگر پیش از من آمرزیده‌ای، و مرا شفیع ایشان گردان، اگر پیش از ایشان آمرزیده‌ای، تا من و پدر و مادرم در سایه [[لطف]] و [[رأفت]] تو، در سرای [[کرامت]] و [[جایگاه]] مغفرت و [[رحمت]] تو (بهشت)، همنشین هم گردیم»<ref>نیایش بیست ‌و ‌چهارم.</ref><ref>علی باقری‌فر|باقری‌فر، علی، دانشنامه صحیفه سجادیه (کتاب)|مقاله «آمرزش»، دانشنامه صحیفه سجادیه، ص ۲۹.</ref>
 == [[اعتماد]] و [[اطمینان]] به [[آمرزش الهی]] ==
-[[خداوند]] در قرآن [[عزیز]] همه [[بندگان]] گنه‌کارش را از [[ناامیدی]] از رحمت و آمرزش خویش منع کرده است: {{متن قرآن|قُلْ يَا عِبَادِيَ الَّذِينَ أَسْرَفُوا عَلَى أَنْفُسِهِمْ لَا تَقْنَطُوا مِنْ رَحْمَةِ اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ يَغْفِرُ الذُّنُوبَ جَمِيعًا إِنَّهُ هُوَ الْغَفُورُ الرَّحِيمُ}}<ref>«بگو: ای بندگان من که با خویش گزافکاری کرده‌اید! از بخشایش خداوند ناامید نباشید که خداوند همه گناهان را می‌آمرزد؛ بی‌گمان اوست که آمرزنده بخشاینده است» سوره زمر، آیه ۵۳.</ref>، بر این پایه، [[امام زین‌العابدین]]{{ع}} در [[نیایش]] شبانگاهان خویش با [[خدا]] چنین سخن می‌گوید: "به تو ای [[پروردگار]] من - اعتماد دارم که مرا می‌آمرزی و تنها تو شایان آنی که بر تو اعتماد کنند. تو [[بخشنده‌ترین]] کسی هستی که به او روی توان کرد، تو مهربان‌ترینِ کسی هستی که از او رحمت توان خواست. پس بر من رحمت آور"<ref>نیایش سی ‌و ‌دوم.</ref>. «بار خدایا، [[حاجت]] به تو آورده‌ام... و اعتمادم به آمرزش و رحمت تو بیشتر از اعتمادم به عمل خویش است، زیرا عرصه رحمت و مغفرت تو پهناور از [[گناهان]] من است»<ref>نیایش چهل ‌و‌ هشتم.</ref>.
+[[خداوند]] در قرآن [[عزیز]] همه [[بندگان]] گنه‌کارش را از [[ناامیدی]] از رحمت و آمرزش خویش منع کرده است: {{متن قرآن|قُلْ يَا عِبَادِيَ الَّذِينَ أَسْرَفُوا عَلَى أَنْفُسِهِمْ لَا تَقْنَطُوا مِنْ رَحْمَةِ اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ يَغْفِرُ الذُّنُوبَ جَمِيعًا إِنَّهُ هُوَ الْغَفُورُ الرَّحِيمُ}}<ref>«بگو: ای بندگان من که با خویش گزافکاری کرده‌اید! از بخشایش خداوند ناامید نباشید که خداوند همه گناهان را می‌آمرزد؛ بی‌گمان اوست که آمرزنده بخشاینده است» سوره زمر، آیه ۵۳.</ref>، بر این پایه، [[امام زین‌العابدین]] {{ع}} در [[نیایش]] شبانگاهان خویش با [[خدا]] چنین سخن می‌گوید: "به تو ای [[پروردگار]] من - اعتماد دارم که مرا می‌آمرزی و تنها تو شایان آنی که بر تو اعتماد کنند. تو [[بخشنده‌ترین]] کسی هستی که به او روی توان کرد، تو مهربان‌ترینِ کسی هستی که از او رحمت توان خواست. پس بر من رحمت آور"<ref>نیایش سی ‌و ‌دوم.</ref>. «بار خدایا، [[حاجت]] به تو آورده‌ام... و اعتمادم به آمرزش و رحمت تو بیشتر از اعتمادم به عمل خویش است، زیرا عرصه رحمت و مغفرت تو پهناور از [[گناهان]] من است»<ref>نیایش چهل ‌و‌ هشتم.</ref>.
 از نظر [[امام چهارم]] خداوند [[آمرزنده]] [[گناهان بزرگ]] است: {{متن حدیث|إِنَّكَ أَنْتَ... الْغَافِرُ لِلْعَظِيمِ‏}}<ref>دعای۶.</ref>؛ او همه [[گناهان]] را می‌آمرزد: {{متن قرآن|إِنَّ اللَّهَ يَغْفِرُ الذُّنُوبَ جَمِيعًا}}<ref>«خداوند همه گناهان را می‌آمرزد» سوره زمر، آیه ۵۳.</ref><ref>دعای ۵۰.</ref>؛ چرا که او [[مهربان‌ترین]] مهربانان است: {{متن حدیث|وَ إِنْ‏ تَغْفِرْ فَأَنْتَ‏ أَرْحَمُ‏ الرَّاحِمِينَ‏}}<ref>دعای ۵۱.</ref><ref>[[علی باقری‌فر|باقری‌فر، علی]]، [[دانشنامه صحیفه سجادیه (کتاب)|مقاله «آمرزش»، دانشنامه صحیفه سجادیه]]، ص ۲۹.</ref>
 == راه‌های رسیدن به [[آمرزش الهی]] ==
-رسیدن به آمرزش الهی سخت نیست. هر [[کار خیر]] و [[نیت]] [[پاکی]] می‌تواند بستری برای [[آمرزش]] باشد. [[امام زین‌العابدین]]{{ع}} می‌گوید: بار خدایا،... تو به کَرَم خود، در برابر اندک زمانی [[عبادت]] در این دنیای فانی، پاداشی طولانی و جاویدان می‌دهی... فراتر از این، از [[بنده]] خود که از روزی تو خورده است و هم بدان توانِ طاعتش بُوَد، عوض مطالبه نکرده‌ای. برای رسیدن به آمرزش تو ابزاری به کار داشته که تو بر سرِ آن بر او تنگ نگرفته‌ای<ref>نیایش سی‌ و هفتم.</ref>.
+رسیدن به آمرزش الهی سخت نیست. هر [[کار خیر]] و [[نیت]] [[پاکی]] می‌تواند بستری برای [[آمرزش]] باشد. [[امام زین‌العابدین]] {{ع}} می‌گوید: بار خدایا،... تو به کَرَم خود، در برابر اندک زمانی [[عبادت]] در این دنیای فانی، پاداشی طولانی و جاویدان می‌دهی... فراتر از این، از [[بنده]] خود که از روزی تو خورده است و هم بدان توانِ طاعتش بُوَد، عوض مطالبه نکرده‌ای. برای رسیدن به آمرزش تو ابزاری به کار داشته که تو بر سرِ آن بر او تنگ نگرفته‌ای<ref>نیایش سی‌ و هفتم.</ref>.
 [[گریه]]، از جمله ابزارهای آمرزش الهی است: «ای خدای من! آیا تو گریه کننده‌ات را می‌آمرزی تا من در [[گریستن]] شتاب نمایم؟»<ref>نیایش شانزدهم.</ref>، چنان‌که "[[دعا]] برای [[پدر]] و [[مادر]]"، زمینه‌ساز برخورداری از آمرزش الهی است: «و مرا به سبب دعایی که در [[حق]] پدر و مادرم می‌کنم بیامرز»<ref>نیایش بیست و چهارم.</ref>.
 آمرزش، [[احسان]] [[خدا]] به [[بندگان]] خویش است: «بار خدایا،... بر من ببخش همان چیزی را که به کسی که به خاطر عفوت [[تسلیم]] تو گردیده است، می‌بخشی؛ و به من ارزانی دار آنچه بر تو گران نیست و به کسی که آرزوی آمرزش تو دارد، انعام می‌کنی»<ref>نیایش چهل ‌و هفتم.</ref><ref>علی باقری‌فر|باقری‌فر، علی، دانشنامه صحیفه سجادیه (کتاب)|مقاله «آمرزش»، دانشنامه صحیفه سجادیه، ص ۲۹.</ref>
@@ خط ۳۴: / خط ۳۴: @@
 گذشت کردن از خطاهای دیگران، خصوصاً در مواردی که باعث [[اصلاح]] [[خطاکار]] و جبران [[خطا]] باشد، خصلتی [[پسندیده]] و [[نیکو]] به شمار می‌رود. در [[فرهنگ قرآن]] دو واژه "[[عفو]]" و "[[صفح]]" برای دلالت بر این مفهوم به کار می‌رود. عفو به معنای درگذشتن از [[گناه]] و خطاست<ref>المفردات فی غریب القرآن.</ref>. [[قرآن]] می‌فرماید: {{متن قرآن|وَهُوَ الَّذِي يَقْبَلُ التَّوْبَةَ عَنْ عِبَادِهِ وَيَعْفُو عَنِ السَّيِّئَاتِ}}<ref>«و اوست که توبه را از بندگانش می‌پذیرد و از گناهان درمی‌گذرد و آنچه می‌کنید می‌داند» سوره شوری، آیه ۲۵.</ref>. واژه صفح از نظر معنایی کارکردی مشابه با عفو دارد با این تفاوت که رساتر و بالاتر از عفو است، زیرا به هنگام صفح حتی سرزنشی هم در کار نیست<ref>المفردات فی غریب القرآن.</ref>. در قرآن می‌خوانیم: {{متن قرآن|فَاصْفَحْ عَنْهُمْ وَقُلْ سَلَامٌ فَسَوْفَ يَعْلَمُونَ}}<ref>«بنابراین از آنان روی بگردان و بدرودی بگو که به زودی خواهند دانست» سوره زخرف، آیه ۸۹.</ref>. با توجه به همین تفاوت در معنا و کاربرد است که در اکثر موارد این دو واژه در قرآن کنار هم به کار رفته‌اند: {{متن قرآن|وَلْيَعْفُوا وَلْيَصْفَحُوا أَلَا تُحِبُّونَ أَنْ يَغْفِرَ اللَّهُ لَكُمْ وَاللَّهُ غَفُورٌ رَحِيمٌ}}<ref>«و باید در گذرند و چشم بپوشند، آیا دوست نمی‌دارید که خداوند شما را بیامرزد؟ و خداوند آمرزنده‌ای بخشاینده است» سوره نور، آیه ۲۲.</ref>
-در [[مکتب]] [[تربیتی]] [[اهل‌بیت]]{{عم}} درگذشتن از [[گناهان]] و [[چشم‌پوشی]] از خطاها [[جایگاه]] ویژه‌ای دارد. از [[امام]] علی‌بن [[ابی‌طالب]]{{ع}} [[روایت]] شده است: {{متن حدیث|أَوْلَى النَّاسِ بِالْعَفْوِ أَقْدَرُهُمْ‏ عَلَى‏ الْعُقُوبَةِ}}<ref>گفتار امیرالمؤمنین علی{{ع}}، ج۲، ص۹۴۵.</ref>؛ «[[شایسته‌ترین]] [[مردم]] به گذشت کردن کسی است که قدرتش بر [[کیفر]] دادن از دیگران بیشتر باشد». و نیز فرموده است: {{متن حدیث|الصَّفْحُ أَنْ يَعْفُوَ الرَّجُلُ عَمَّا يُجْنَى عَلَيْهِ وَ يَحْلُمَ‏ عَمَّا يَغِيظُهُ‏}}<ref>گفتار امیرالمؤمنین علی{{ع}}، ج۲، ص۹۴۷.</ref>؛ «چشم‌پوشی بر این است که [[انسان]] از جنایتی که درباره او شده بگذرد، و از آن‌چه او را به [[خشم]] آورد [[شکیبایی]] ورزد».
+در [[مکتب]] [[تربیتی]] [[اهل‌بیت]] {{عم}} درگذشتن از [[گناهان]] و [[چشم‌پوشی]] از خطاها [[جایگاه]] ویژه‌ای دارد. از [[امام]] علی‌بن [[ابی‌طالب]] {{ع}} [[روایت]] شده است: {{متن حدیث|أَوْلَى النَّاسِ بِالْعَفْوِ أَقْدَرُهُمْ‏ عَلَى‏ الْعُقُوبَةِ}}<ref>گفتار امیرالمؤمنین علی {{ع}}، ج۲، ص۹۴۵.</ref>؛ «[[شایسته‌ترین]] [[مردم]] به گذشت کردن کسی است که قدرتش بر [[کیفر]] دادن از دیگران بیشتر باشد». و نیز فرموده است: {{متن حدیث|الصَّفْحُ أَنْ يَعْفُوَ الرَّجُلُ عَمَّا يُجْنَى عَلَيْهِ وَ يَحْلُمَ‏ عَمَّا يَغِيظُهُ‏}}<ref>گفتار امیرالمؤمنین علی {{ع}}، ج۲، ص۹۴۷.</ref>؛ «چشم‌پوشی بر این است که [[انسان]] از جنایتی که درباره او شده بگذرد، و از آن‌چه او را به [[خشم]] آورد [[شکیبایی]] ورزد».
-عفو و [[بخشش]] در [[دعاهای امام سجاد]]{{ع}} انعکاس فراوانی دارد. از برجسته‌ترین این موارد آن است که [[خدا]] [[بخشنده]] و درگذرنده از خطاهاست: {{متن حدیث|أَنْتَ الَّذِي سَمَّيْتَ نَفْسَكَ بِالْعَفْوِ فَاعْفُ‏ عَنِّي‏}}<ref>نیایش شانزدهم.</ref>؛ «تویی که خود را بخشنده نامیده‌ای، پس [[گناهان]] من بر من ببخشای. [[عفو]] خدا نسبت به گناهان و خطاهای بندگانش از سر [[تفضل]] است و الا آنان استحقاقی برای این [[بخشودگی]] ندارند». [[امام سجاد]]{{ع}} در این باب می‌گوید: «نعمتت بی‌هیچ سابقه است و عفوت بر مقتضای [[فضل]] و [[احسان]] توست و عقوبتت بر [[آیین]] [[عدالت]] است و هر چه تقدیر کنی خیر ما در آن است»<ref>نیایش چهل‌و‌پنجم.</ref>.
+عفو و [[بخشش]] در [[دعاهای امام سجاد]] {{ع}} انعکاس فراوانی دارد. از برجسته‌ترین این موارد آن است که [[خدا]] [[بخشنده]] و درگذرنده از خطاهاست: {{متن حدیث|أَنْتَ الَّذِي سَمَّيْتَ نَفْسَكَ بِالْعَفْوِ فَاعْفُ‏ عَنِّي‏}}<ref>نیایش شانزدهم.</ref>؛ «تویی که خود را بخشنده نامیده‌ای، پس [[گناهان]] من بر من ببخشای. [[عفو]] خدا نسبت به گناهان و خطاهای بندگانش از سر [[تفضل]] است و الا آنان استحقاقی برای این [[بخشودگی]] ندارند». [[امام سجاد]] {{ع}} در این باب می‌گوید: «نعمتت بی‌هیچ سابقه است و عفوت بر مقتضای [[فضل]] و [[احسان]] توست و عقوبتت بر [[آیین]] [[عدالت]] است و هر چه تقدیر کنی خیر ما در آن است»<ref>نیایش چهل‌و‌پنجم.</ref>.
 عفو و [[بخشش خدا]] دامن‌گیر و فراگیر است: [[بنده]] تو، هر چه برکردار بود، [[بخشایش]] خود از او دریغ نداری، پس مرا ببخشای<ref>نیایش سی‌ودوم.</ref> در جایی دیگر [[امام]] با خدایش چنین [[مناجات]] می‌کند: «چه بسا [[رحمت]] تو [[گنهکاران]] را رسد، و چه بسا [[ستمکاران]] که مشمول عفو تو گردند. پس بر [[محمد و خاندان او]] [[درود]] بفرست و مرا سردسته کسانی قرار ده که از گناهانشان گذشته‌ای»<ref>نیایش سی‌ونهم.</ref>.
@@ خط ۴۴: / خط ۴۴: @@
 یکی از وسایل دسترسی به عفو خدا، به جا آوردن [[حمد]] و [[سپاس]] [[الهی]] است: «(حمد و سپاس خدای را) حمدی که ما را به [[فرمانبرداری]] و بخشایش او رساند و خشنودی‌اش را سبب گردد و [[آموزش]] او را وسیله باشد»<ref>نیایش یکم.</ref>. وسیله دیگر در این عفوطلبی وارد شدن از باب [[توبه]] است: «ای خداوند تویی که درِ [[عفو]] به روی بندگانت گشوده‌ای و آن را [[توبه]] نامیده‌ای»<ref>نیایش چهل‌و‌پنجم.</ref>.
-[[امام سجاد]]{{ع}} واژه [[صفح]] را نیز در خصوص بخشش‌خواهی و عفوطلبی به کار برده است: {{متن حدیث|وَ هَا أَنَا ذَا بَيْنَ يَدَيْكَ... مُسْتَجِيراً بِصَفْحِكَ‏، لَائِذاً بِرَحْمَتِكَ}}<ref>نیایش چهل‌و‌هفتم.</ref>؛ «ای [[خداوند]] این منم که در برابر تو ایستاده‌ام... در سایه عفو تو خزیده‌ام و به جوار [[رحمت]] تو [[پناه]] جسته‌ام».<ref>صحیفه سجادیه، ترجمه عبدالمحمد آیتی، انتشارات سروش، تهران، ۱۳۹۴، چاپ نهم؛ گفتار امیرالمؤمنین علی{{ع}}، ترجمه غررالحکم، سیدحسین شیخ‌الاسلامی، ج۲، انتشارات انصاریان، قم، ۱۳۷۹، چاپ پنجم؛ المفردات فی غریب القرآن، الراغب الاصفهانی، دفتر نشر الکتاب، ۱۴۰۴ ه‍، الطبع الثانی.</ref><ref>[[فضل‌الله خالقیان|خالقیان، فضل‌الله]]، [[دانشنامه صحیفه سجادیه (کتاب)|مقاله «گذشت»، دانشنامه صحیفه سجادیه]]، ص ۳۸۱.</ref>
+[[امام سجاد]] {{ع}} واژه [[صفح]] را نیز در خصوص بخشش‌خواهی و عفوطلبی به کار برده است: {{متن حدیث|وَ هَا أَنَا ذَا بَيْنَ يَدَيْكَ... مُسْتَجِيراً بِصَفْحِكَ‏، لَائِذاً بِرَحْمَتِكَ}}<ref>نیایش چهل‌و‌هفتم.</ref>؛ «ای [[خداوند]] این منم که در برابر تو ایستاده‌ام... در سایه عفو تو خزیده‌ام و به جوار [[رحمت]] تو [[پناه]] جسته‌ام».<ref>صحیفه سجادیه، ترجمه عبدالمحمد آیتی، انتشارات سروش، تهران، ۱۳۹۴، چاپ نهم؛ گفتار امیرالمؤمنین علی {{ع}}، ترجمه غررالحکم، سیدحسین شیخ‌الاسلامی، ج۲، انتشارات انصاریان، قم، ۱۳۷۹، چاپ پنجم؛ المفردات فی غریب القرآن، الراغب الاصفهانی، دفتر نشر الکتاب، ۱۴۰۴ ه‍، الطبع الثانی.</ref><ref>[[فضل‌الله خالقیان|خالقیان، فضل‌الله]]، [[دانشنامه صحیفه سجادیه (کتاب)|مقاله «گذشت»، دانشنامه صحیفه سجادیه]]، ص ۳۸۱.</ref>
 == منابع ==