امام عسکری در معارف مهدویت: تفاوت میان نسخه‌ها

[[ابو محمد]] [[حسن بن علی]] معروف به '''[[امام حسن عسکری]]''' {{ع}}، پیشوای یازدهم [[مسلمانان]] است که در ربیع الثانی سال ۲۳۲ق در [[مدینه]] [[چشم]] به [[جهان]] گشود. پدر آن حضرت، [[حضرت هادی]] {{ع}} و مادرش [[حدیثه]] نام داشت. معروف‌ترین [[لقب]] ایشان [[عسکری]] است، به [[دلیل]] اقامت طولانی مدت در محله [[عسکر]] [[سامرا]].

آن حضرت ۱۳ سال در مدینه بود، ده سال هم در سامرا کنار پدر [[زندگی]] کرد. شش سال نیز پس از [[شهادت]] پدر، [[امامت]] [[شیعه]] را بر عهده داشت که در این دوران با شش این دوران با شش خلیفه عباسی معاصر بوده است. [[امام]] در دوران امامت فعالیت‌های مختلفی از جمله: کوشش علمی در [[دفاع]] از [[اسلام]] و ردّ [[شبهات]]؛ گسترش حلقۀ ارتباطی با [[شیعیان]] از طریق نمایندگان‏؛ معرفی حضرت مهدی {{ع}} به عنوان [[جانشین]] و آماده‌‏سازی شیعیان برای دوران غیبت [[امام دوازدهم]] {{ع}} داشتند.

== مقدمه ==

[[امام حسن عسکری]] {{ع}} [[فرزند]] [[امام علی النقی]] {{ع}}، [[پدر]] بزرگوار [[امام مهدی|حضرت مهدی]] {{ع}} و یازدهمین پیشوای [[شیعیان]] است. آن حضرت در ماه [[ربیع الاول]] یا [[ربیع الثانی]] سال ۲۳۱ یا ۲۳۲ ق در [[مدینه]]، چشم به [[جهان]] گشود. مادرش بانویی پارسا و [[شایسته]] به نام "[[حدیثه]]"{{س}} بود که برخی از او به نام "[[سوسن]]" یاد کرده‏‌اند<ref>ر. ک: محمد بن یعقوب کلینی، الکافی، ج ۱، ص ۵۰۳.</ref>.

از آنجا که پیشوای یازدهم به [[دستور]] [[خلیفه عباسی]] در "[[سامرا]]"، در محله "[[عسکر]]" سکونت اجباری داشت، "[[عسکری]]" نامیده می‏‌شود<ref>شیخ صدوق، علل الشرایع، ج ۱، باب ۱۷۶، ص ۲۳۰.</ref>. از مشهورترین لقب‌‏های آن حضرت، "[[نقی]]"، "زکی"، "[[فاضل]]"، "[[امین]]" و کنیه‏‌اش "[[ابو محمد]]" است. او ۲۲ ساله بود که پدرش به [[شهادت]] رسید. مدّت امامتش شش سال و عمرش ۲۸ سال بود. امام عسکری {{ع}} در سال ۲۶۰ ق در حالی که یگانه پسر او در [[جایگاه]] آخرین [[حجّت الهی]] در سن پنج سالگی قرار داشت، به [[شهادت]] رسید و در خانه خود در [[سامرا]]، کنار [[مرقد]] پدرش به [[خاک]] سپرده شد<ref>[[شیخ طوسی]]، التهذیب، ج ۶، ص ۹۲؛ مهدی پیشوایی، سیره پیشوایان {{عم}}، ص ۶۱۵.</ref>.  

روایاتی از [[رسول اکرم]] {{صل}} و [[اهل بیت]] {{عم}} بر [[امامت]] دوازده [[امام]] وارد شده و در آنها به روشنی به نام ایشان ـ از جمله [[امام حسن بن علی عسکری]] {{ع}} ـ اشاره شده است. اضافه بر آنکه در [[روایات]] [[نقل]] شده از پدر بزرگوارش، به [[امامت]] آن حضرت تصریح شده است.

[[جابر بن عبد اللّه انصاری]]، با اشاره به لوحی که در دستان [[مبارک]] [[حضرت زهرا]] {{س}} مشاهده کرده بود، به [[امامت]] و نام امام عسکری {{ع}} تصریح کرده است<ref>[[شیخ صدوق]]، [[کمال الدین و تمام النعمة (کتاب)|کمال الدین و تمام النعمة]]، ج۱، باب ۲۸، ح ۱.</ref>.

مشهور بین [[شیعه]] آن است که امام عسکری {{ع}} فرزندی جز [[امام مهدی]] {{ع}} از خود به یادگار نگذاشت<ref>شیخ مفید، الارشاد، ص ۳۴۶.</ref>. آن حضرت، با همه فشارها و پی‏جویی‌‏های پیوسته [[حکومت عباسی]]، یک سلسله فعالیت‌های [[سیاسی]]، [[اجتماعی]] و [[علمی]]، در راستای [[حفظ اسلام]] و [[مبارزه]] با افکار ضد [[اسلامی]] انجام می‌‏داد. گوشه‏ای از این فعالیت‏ها که پیوند بیشتری با موضوع [[مهدویت]] دارد، به شرح زیر است<ref>[[خدامراد سلیمیان|سلیمیان، خدامراد]]، [[فرهنگ‌نامه مهدویت (کتاب)|فرهنگ‌نامه مهدویت]]، ص۶۴-۷۰ و [[درسنامه مهدویت (کتاب)|درسنامه مهدویت]]، ج۱، ص۱۵۳، ۱۵۴.</ref>.

=== نخست: کوشش [[علمی]] در [[دفاع]] از [[اسلام]] و ردّ شبهات ===  

امام عسکری {{ع}} به [[دلیل]] شرایط نامساعد و تنگناهای شدید [[حکومت عباسی]]، در گسترش [[دانش]] بی‏کران خود در همه [[جامعه]] [[پیروزی]] چندانی به دست نیاورد؛ اما شاگردانی [[تربیت]] کرد که هرکدام در گسترش [[معارف اسلام]] و رفع [[شبهات]] [[دشمنان]]، نقش مؤثر و ارزنده‏ای داشتند. [[شیخ طوسی]]، شمار [[شاگردان]] آن حضرت را افزون بر یکصد نفر ثبت کرده است<ref>[[شیخ طوسی]]، رجال الطوسی، ص ۴۲۷ به بعد.</ref>. میان آنان چهره‌‏ها و شخصیت‏های برجسته و وارسته‏ای مانند [[احمد بن اسحاق اشعری قمی]]، [[ابو هاشم داود بن قاسم جعفری]]، [[ابو عمرو عثمان بن سعید عمری]]، [[علی بن جعفر]] و [[محمد بن حسن صفّار]] به چشم‏ می‌‏خورند<ref>[[خدامراد سلیمیان|سلیمیان، خدامراد]]، [[فرهنگ‌نامه مهدویت (کتاب)|فرهنگ‌نامه مهدویت]]، ص۶۴-۷۰ و [[درسنامه مهدویت (کتاب)|درسنامه مهدویت]]، ج۱، ص۱۵۳، ۱۵۴.</ref>.

=== دوم: گسترش حلقه ارتباطی با [[شیعیان]] از طریق نمایندگان‏===

در پی تلاش‏های فراوان [[امامان]] پیشین، در زمان امام عسکری {{ع}} [[تشیع]] در مناطق و شهرهای مختلف، گسترده شده و [[شیعیان]] در گستره وسیعی [[زندگی]] می‏کردند. گستردگی و پراکندگی مراکز [[شیعی]]، وجود سازمان ارتباطی منظمی را ایجاب می‏کرد، تا پیوند [[شیعیان]] را با حوزه [[امامت]] و نیز ارتباط آنان را با همدیگر برقرار سازد و از این رهگذر، آنان را از نظر [[دینی]] و [[سیاسی]]، [[رهبری]] و سازماندهی کند. این نیاز از زمان [[امام نهم]] {{ع}} احساس می‏شد و چنان‏که در روش آن حضرت و [[امام دهم]] {{ع}} آمده، شبکه ارتباطی [[وکالت]] و [[نصب]] [[نمایندگان]] در مناطق گوناگون، از آن زمان وجود داشته است. این برنامه زمان امام عسکری {{ع}} نیز پی‏گیری شد. بنابر یافته‏‌ها و شواهد تاریخی، آن حضرت نمایندگانی از میان شخصیت‏های برجسته [[شیعه]]، در مناطق فراوان [[نصب]] کرده و با آنان در ارتباط بود و از این راه، [[شیعیان]] را در همه مناطق زیرِ نگاه داشت. یکی از [[نمایندگان]] [[امام]] "[[احمد بن اسحاق بن عبد اللّه قمی اشعری]]"، از [[یاران]] ویژه [[امام]] و از شخصیت‏‌های بزرگ [[شیعی]] در [[قم]] بود. برخی از [[دانشمندان علم رجال]]، از او به عنوان رابط بین قمی‏ها و [[امام]] و از جمله [[اصحاب]] خاصّ آن حضرت یاد کرده‌‏اند<ref>نجاشی، فهرست اسماء مصنفی الشیعة، ص ۶۶؛ شیخ طوسی، الفهرست، ص ۲۳.</ref>. اما [[دانشمندان]] دیگر او را [[وکیل]] و [[نماینده]] [[امام]] دانسته‏‌اند<ref>محمد جواد طبسی، حیاة الامام العسکری، ص ۳۳۳.</ref>. در رأس وکیل‌‏های [[امام]]، "[[محمد بن عثمان عمری]]" قرار داشت و وکیل‏‌های دیگر، به وسیله او با [[امام]] در ارتباط بودند. آنان نوعا [[اموال]] و وجوهات جمع‌آوری شده را به وی تحویل می‏دادند و او آنها را به [[امام]] {{ع}} می‌‏رساند. افزون بر شبکه ارتباطی [[وکالت]]، [[امام]] از طریق فرستادن پیک، با [[شیعیان]] و [[پیروان]] خود ارتباط برقرار می‌‏ساخت و مشکلات آنان را برطرف می‏کرد. [[امام]]، گذشته از پیک‏ها، از طریق نامه‏نگاری نیز با [[شیعیان]] ارتباط داشت و آنان را در موقعیت‌‏های حساس [[راهنمایی]] می‏‌کرد. نامه‌‏ای که [[امام]] به "[[ابن بابویه]]" نوشته، نمونه‌‏ای از این نامه‌‏ها است. [[امام]] دو نامه‏ نیز به [[شیعیان]] [[قم]] و آبه "آوه" نوشته که متن آنها در کتاب‏ها گرد آمده است<ref>حسن بن علی بن شعبه، تحف العقول، ص ۴۸۶.</ref>.

بر اساس روایتی، امام عسکری {{ع}} بامداد روز هشتم [[ربیع]] الأول سال ۲۶۰ ق اندکی پیش از [[رحلت]]، نامه‌‏های فراوانی به [[مردم]] [[مداین]] نوشت<ref>[[خدامراد سلیمیان|سلیمیان، خدامراد]]، [[فرهنگ‌نامه مهدویت (کتاب)|فرهنگ‌نامه مهدویت]]، ص۶۴-۷۰ و [[درسنامه مهدویت (کتاب)|درسنامه مهدویت]]، ج۱، ص۱۵۳، ۱۵۴.</ref>.

=== سوم: فعالیت‏‌های [[سیاسی]] سرّی‏===

امام عسکری {{ع}} با وجود همه محدودیت‏ها و کنترل‌‏های دستگاه [[خلافت]]، یک زنجیره فعالیت‏‌های [[سیاسی]] سرّی را [[رهبری]] می‏کرد که با [[گزینش]] شیوه‌‏های پنهان‏کاری، از چشم جاسوسان دربار، به دور می‌‏ماند. برای نمونه، [[عثمان بن سعید عمری]] ـ از نزدیک‏ترین و صمیمی‏ترین [[یاران]] [[امام]] {{ع}} ـ در پوشش روغن‌‏فروشی فعالیت می‏کرد. [[شیعیان]] و [[پیروان]] آن حضرت، [[اموال]] و وجوه خود را به او می‏رساندند و او آنها را در ظرف‏های روغن قرار داده، به حضور [[امام]] {{ع}} می‌رساند<ref>[[شیخ طوسی]]، کتاب الغیبة، ص ۲۱۴.</ref><ref>[[خدامراد سلیمیان|سلیمیان، خدامراد]]، [[درسنامه مهدویت (کتاب)|درسنامه مهدویت]]، ج۱، ص۱۵۶.</ref>

=== چهارم: [[پشتیبانی]] [[مالی]] از شیعیان‏===

یکی دیگر از موضع‌‏گیری‏های امام عسکری {{ع}}، [[حمایت]] [[مالی]] از شیعیان ـ به ویژه از [[یاران خاص]] و نزدیک آن حضرت ـ بود. این کار سبب شد آنان زیر فشار [[مالی]]، جذب دستگاه [[حکومت عباسی]] نشوند<ref> شیخ مفید، الارشاد، ص ۳۴۳؛ ابن شهر اشوب، مناقب آل أبی طالب، ج ۴، ص ۴۳۹؛ مسعودی، اثبات الوصیة، ص ۲۴۲؛ سید محسن امین، اعیان الشیعة، ص ۴۰؛ طبرسی، اعلام الوری، ص ۳۷۲؛ محمد بن یعقوب کلینی، الکافی، ج ۱، ص ۵۰۸.</ref><ref>[[خدامراد سلیمیان|سلیمیان، خدامراد]]، [[فرهنگ‌نامه مهدویت (کتاب)|فرهنگ‌نامه مهدویت]]، ص۶۴-۷۰ و [[درسنامه مهدویت (کتاب)|درسنامه مهدویت]]، ج۱، ص۱۵۳، ۱۵۴.</ref>

=== پنجم: آگاهی‌‏بخشی [[سیاسی]] به چهره‌‏های برجسته [[شیعه‏]]===

از دیگر فعالیت‏های [[سیاسی]] امام عسکری {{ع}}، تقویت و توجیه [[سیاسی]] [[رجال]] مهم [[شیعه]]، برابر فشارها و سختی‏های [[مبارزات]] [[سیاسی]]، برای [[حمایت]] از آرمان‏های بلند [[تشیع]] بود. از آنجا که شخصیت‏های بزرگ [[شیعه]] در فشار بیشتری بودند، [[امام]] به تناسب مورد، آنان را [[راهنمایی]] می‏کرد و [[روحیه]] آنان را بالا می‏برد. همچنین می‏کوشید [[صبر]] و [[آگاهی]] آنان در برابر فشارها، تنگناها و تنگدستی‏ها فزونی یابد، تا بتوانند [[مسؤولیت]] بزرگ [[اجتماعی]] و [[سیاسی]] و [[وظایف دینی]] خود را به خوبی انجام دهند<ref>[[خدامراد سلیمیان|سلیمیان، خدامراد]]، [[درسنامه مهدویت (کتاب)|درسنامه مهدویت]]، ج۱، ص۱۵۷.</ref>.

=== ششم: بهره‏‌گیری از [[دانش غیبی]] برای [[ارشاد]] دیگران‏===

[[امامان]] {{عم}}، در پرتو ارتباط با [[پروردگار]] [[جهان]]، از [[دانش غیبی]] برخوردار بودند و در مواردی که اساس [[حقانیت]] [[اسلام]] یا [[مصالح]] بلند مرتبه [[امت اسلامی]]، در خطر قرار می‏گرفت، از این [[آگاهی]] به صورت "ابزار [[هدایت]]" استفاده می‏‌کردند. پیش‏گویی‌‏ها و گزارش‏های غیبی آنان، بخش مهمّی از [[زندگی]] ایشان را در بر می‏‌گیرد؛ با مطالعه در [[زندگی]] امام عسکری {{ع}}، چنین به نظر می‌‏رسد که آن حضرت، بیش از [[امامان]] دیگر، [[دانش غیبی]] خود را آشکار می‌‏ساخته است<ref>محمد جواد طبسی، حیاة الامام العسکری علیه السّلام، ص ۱۲۱.</ref>. پس از انتقال [[امام هادی]] {{ع}} به [[سامرا]]، آن حضرت تحت [[مراقبت]] و کنترل شدید بود؛ ازاین‌‏رو امکان معرفی فرزندش [[امام حسن]] {{ع}} به عموم [[شیعیان]]، در [[جایگاه امام]] بعدی وجود نداشت. به طور اصولی این کار، [[زندگی]] او را از [[ناحیه]] [[حکومت]] وقت، در معرض خطر جدّی قرار می‏داد. به همین سبب کار معرفی امام عسکری {{ع}} به [[شیعیان]] و [[گواه]] گرفتن آنان در این باب، در ماه‌‏های پایانی [[عمر]] [[امام هادی]] {{ع}} صورت گرفت؛ به گونه‏‌ای که هنگام [[رحلت]] آن حضرت، گروهی از [[شیعیان]] از [[امامت]] امام عسکری {{ع}}، [[آگاهی]] نداشتند<ref>مسعودی، اثبات الوصیة، ص ۲۳۴.</ref>. امام عسکری {{ع}} برای زدودن زنگار شک‏ها و تردیدها و نیز برای حفظ [[یاران]] خود از خطر یا [[هدایت]] [[گمراهان]]، ناگزیر می‏شد پرده‏‌های [[حجاب]] را کنار زده، از آن سوی [[جهان]] ظاهر خبر دهد<ref>[[خدامراد سلیمیان|سلیمیان، خدامراد]]، [[فرهنگ‌نامه مهدویت (کتاب)|فرهنگ‌نامه مهدویت]]، ص۶۴-۷۰ و [[درسنامه مهدویت (کتاب)|درسنامه مهدویت]]، ج۱، ص۱۵۳، ۱۵۴.</ref>.

=== هفتم: معرفی [[امام مهدی|حضرت مهدی]] {{ع}} به عنوان جانشین‏===

یکی از مسؤولیت‏‌های بزرگ امام عسکری {{ع}}، معرّفی [[امام مهدی|حضرت مهدی]] {{ع}} به [[جانشینی]] خود بود. این امر، زمانی سخت‏‌تر می‏شد که آن حضرت می‌بایست بنا به دلایلی، [[فرزند]] خود را در پرده "[[پنهان‌‏زیستی]]" نگه دارد، تا از گزند بدخواهان در [[امان]] بماند. با این حال در موارد فراوانی، به معرفی [[جانشین]] خود به افراد مورد [[اطمینان]] پرداخته است. تعابیری که [[امام یازدهم]] برای معرفی [[امام مهدی|حضرت مهدی]] {{ع}} به کار برده، بدین قرار است:{{متن حدیث|هَذَا صَاحِبُكُمْ‏ بَعْدِي‏}}<ref>این، بعد از من صاحب شما است؛ شیخ مفید، الارشاد، ج ۲، ص ۳۴۸.</ref>؛ {{متن حدیث|إِنَ‏ ابْنِي‏ هُوَ الْقَائِمُ‏ مِنْ‏ بَعْدِي‏}}<ref>همانا فرزندم، قائم بعد از من است؛ [[شیخ صدوق]]، [[کمال الدین و تمام النعمة (کتاب)|کمال الدین و تمام النعمة]]، ج۲، ص ۵۲۴، ح ۴.</ref>؛ {{متن حدیث|هَذَا إِمَامُكُمْ‏ مِنْ‏ بَعْدِي‏ وَ خَلِيفَتِي‏ عَلَيْكُم‏‏}}<ref>این پیشوای شما پس از من و جانشین من بر شما است؛ [[شیخ صدوق]]، [[کمال الدین و تمام النعمة (کتاب)|کمال الدین و تمام النعمة]]، ج۲، ص ۴۳۵، ح ۲.</ref>؛ {{متن حدیث|ابنی محمد هو الامام الحجة بعدی‏‏}}<ref>فرزندم محمد، همان امام و حجت پس از من است؛ [[شیخ صدوق]]، [[کمال الدین و تمام النعمة (کتاب)|کمال الدین و تمام النعمة]]، ج۲، ص ۴۰۹، ح ۹</ref> و مواردی از این دست که در کتاب‌‏ها بدان اشاره شده است<ref>[[خدامراد سلیمیان|سلیمیان، خدامراد]]، [[فرهنگ‌نامه مهدویت (کتاب)|فرهنگ‌نامه مهدویت]]، ص۶۴-۷۰ و [[درسنامه مهدویت (کتاب)|درسنامه مهدویت]]، ج۱، ص۱۵۳، ۱۵۴.</ref>.

=== هشتم: آماده‌‏سازی [[شیعیان]] برای دوران [[غیبت]] [[امام مهدی|امام دوازدهم]] {{ع}} ===

از آنجا که پنهان شدن [[پیشوا]] و [[رهبر]] هر جمعیت، یک حادثه [[غیر طبیعی]] و نامأنوس است و [[باور]] کردن آن و نیز [[تحمل]] مشکلات ناشی از آن، برای [[مردم]] دشوار است، [[پیامبر اسلام]] {{صل}} و [[امامان]] پیشین {{عم}}، به تدریج [[مردم]] را با این موضوع آشنا ساخته، افکار را برای پذیرش آن آماده می‌‏کردند.

این [[تلاش]]، در عصر [[امام هادی]] {{ع}} و امام عسکری {{ع}}، به صورت جدی‌‏تری به چشم می‌‏خورد؛ چنان‏که [[امام هادی]] {{ع}} بعضی از [[کارها]] را به وسیله [[نمایندگان]] انجام می‏داد و خود کمتر با افراد تماس می‏‌گرفت. این امر در زمان امام عسکری {{ع}}، جلوه بیشتری یافت؛ زیرا با وجود تأکید بر [[تولد]] [[امام مهدی|حضرت مهدی]] {{ع}}، او را فقط به [[شیعیان]] خاص و بسیار نزدیک نشان می‏داد. از سوی دیگر، تماس مستقیم [[شیعیان]] با خود آن حضرت نیز روز به ‏روز محدودتر و کمتر می‏شد؛ به گونه‏ای که حتی در [[شهر]] [[سامرا]] از طریق [[نامه]] یا به وسیله [[نمایندگان]] خویش، به [[مردم]] پاسخ می‌داد. بدین‏ ترتیب، آنان را برای پذیرش اوضاع و شرایط [[عصر غیبت]] و ارتباط غیر مستقیم با [[امام]] آماده می‌‏ساخت. این همان روشی است که [[امام دوازدهم]] {{ع}} در [[زمان غیبت صغرا]] در پیش گرفت و به تدریج [[شیعیان]] را برای [[دوران غیبت کبرا]] آماده ساخت<ref>با استفاده از: مهدی پیشوایی، سیره پیشوایان علیهم السّلام، ص ۶۱۵- ۶۶۲.</ref>.

حوادث ناگوار پس از [[شهادت امام عسکری]] {{ع}}: سوگمندانه پس از امام عسکری {{ع}}، پدیده‌‏های ناگواری رخ داد که برخی بدین قرار است:

# بازجویی [[حاکمان ستمگر]] از خانه آن حضرت، برای دستیابی به [[امام مهدی|حضرت مهدی]] {{ع}}<ref>ر. ک: محمد بن یعقوب کلینی، الکافی، ج ۱، ص ۵۰۵؛ شیخ صدوق، کمال الدین و تمام النعمه، ج ۱، ص ۴۳.</ref>؛  

# برخورد [[جعفر]] [[کذّاب]] با [[مادر امام عسکری]] {{ع}} بر سر [[میراث]]؛

# [[ترور]]، حبس، تهدید و اذیت و [[آزار]] [[شیعیان]]؛ [[شیخ مفید]]، تهدیدات بر ضد [[شیعه]] پس از [[شهادت امام عسکری]] {{ع}}، را یکی از تلخ‌‏ترین فرازهای [[تاریخ]] [[تشیع]] یاد کرده است<ref>شیخ مفید، الارشاد، ص ۳۲۵؛ محمد باقر مجلسی، بحار الانوار، ج ۵۰، ص ۳۳۴.</ref>؛

# [[اختلاف]] و چنددستگی بین [[شیعیان]]. یکی از حادثه‌‏های کمرشکن پس از [[شهادت امام عسکری]] {{ع}}، تفرقه‌‏ای بود که در میان برخی از [[شیعیان]] پدید آمد و آ‏ها را از [[یکپارچگی]] خارج کرد. البته این تفرق پیش از آن، از سوی امام عسکری {{ع}} پیش‏بینی شده بود. [[ابو غانم]] می‌‏گوید: از امام عسکری {{ع}} شنیدم که می‌‏فرمود: "در سال ۲۶۰ پیروانم [[فرقه]] فرقه می‌‏شوند". آ‏گاه در ادامه [[ابو غانم]] می‌‏گوید: در آن سال امام عسکری {{ع}} [[رحلت]] فرمود و [[پیروان]] و یارانش متفرق شدند. دسته‌‏ای خود را منتسب به جعفر ـ پسر [[امام]] دهم ـ کردند، گروهی سرگردان شدند، عده‏ای به [[شک]] افتادند، دسته‌‏ای در حالت سرگردانی ایستادند و جمعی دیگر به [[توفیق]] خدای سبحانه و تعالی بر [[دین]] خود ثابت ماندند<ref>[[شیخ صدوق]]، [[کمال الدین و تمام النعمة (کتاب)|کمال الدین و تمام النعمة]]، ج۲، ص ۴۰۸، ح ۶.</ref><ref>[[خدامراد سلیمیان|سلیمیان، خدامراد]]، [[فرهنگ‌نامه مهدویت (کتاب)|فرهنگ‌نامه مهدویت]]، ص۶۴-۷۰ و [[درسنامه مهدویت (کتاب)|درسنامه مهدویت]]، ج۱، ص۱۵۸، ۱۶۰.</ref>

== پرسش مستقیم ==

== [[:رده:آثار امام عسکری|منبع‌شناسی جامع امام عسکری]] ==