خطبه ۳ نهج البلاغه: تفاوت میان نسخه‌ها

{{نهج البلاغه/بالا}} == مقدمه ==

* خطبۀ سوم [[نهج البلاغه]] - معروف به [[خطبۀ شقشقیه]] - که شکوه و [[انتقاد]] [[امام علی|حضرت علی]] {{ع}} از [[غصب]] [[خلافت]] است و بیان [[شایستگی]] خود بر [[خلافت]] و [[زعامت]] و [[صبر]] تلخ و جانکاه وی در آن دوران، همچون کسی که [[خار در چشم]] و [[استخوان در گلو]] دارد: {{عربی|صبرت و فی العین قذی و فی الحلق شجی}} آن [[حضرت]] در این [[خطبه]]، علاوه‌بر تصدّی ناروای [[خلافت]] از سوی [[ابوبکر]]، از شیوۀ انتقال آن به [[عمر بن خطاب]] و سپس به [[عثمان]] [[انتقاد]] می‌کند و از [[غارت]] و حیف‌ومیل [[بیت المال]] [[مسلمانان]] از سوی [[عثمان]] [[سخن]] می‌گوید. اشاره به [[پیکار]] خود با [[ناکثین]] و [[قاسطین]] و [[مارقین]] دارد و اینکه خودش به [[دلیل]] حضور حاضر و وجود [[ناصر]] که [[حجت]] را تمام می‌کند و تعهّدی که [[خدا]] از دانایان گرفته است در برابر [[ظلم]] [[ظالمان]] [[سکوت]] نکنند، بار [[خلافت]] را به دوش کشید، وگرنه [[دنیا]] در نظر او بسی بی‌ارزش است. در [[شرح‌ها]] علّت [[شهرت]] این [[خطبه]] به شقشقیّه آمده است. این [[خطبه]] از منابع مهم و صریحی است که از زبان [[امام علی|امیر المؤمنین]] {{ع}}، به نقد [[سه خلیفه]] و عملکرد [[اجتماعی]] و [[اقتصادی]] آنان و ناشایستگی‌شان برای [[خلافت]] و سزاواری خویش پرداخته است. به لحاظ لحن تند و گزندۀ [[خطبه]] و [[انتقاد]] صریح از [[خلفا]]، بعضی از [[اهل سنت]] گفته‌اند که این [[خطبه]] از سخنان آن [[حضرت]] نیست، بلکه از بافته‌های [[سید رضی]] (گردآورندۀ [[نهج البلاغه]]) است. [[ابن ابی الحدید]] و دیگران با [[دلایل]] متقن ثابت کرده‌اند که این [[خطبه]] از سخنان مولاست و از سبک و [[سیاق]] [[کلام]] [[سیّد رضی]] برنمی‌آید که چنین سخن بگوید. [[ابن ابی الحدید]]، در ردّ این ادعا، از قول ابن خشّاب [[نقل]] می‌کند که این [[خطبه]] را در کتاب‌هایی مطالعه کرده که ۲۰۰ سال قبل از [[تولد]] [[سید رضی]] نگاشته شده است و از منابع کهن‌تر از [[نهج البلاغه]] نیز آن را [[نقل]] می‌کند.<ref>شرح نهج البلاغه، ابن ابی الحدید، ج ۱ ص ۲۰۵</ref> [[علامه مجلسی]] علاوه‌بر [[نقل]] این [[خطبه]] از منابع [[شیعی]]، می‌گوید در منابع [[اهل سنت]] همچون "[[مناقب (کتاب)|مناقب]]" [[ابن جوزی]]، "[[العقد الفرید]]" [[ابن عبدربّه]]<ref>همان، ج ۴ ص ۷۱ و ج ۷ ص ۸۰. دربارۀ بحث تفضیلی از سند و محتوای آن ر. ک: کیهان فرهنگی، شمارۀ ۱۷۰، ویژۀ بزرگداشت امام علی، مقالۀ کویر خاطره</ref> و در آثار [[ابو علی جبائی]] و [[ابن خشّاب]] و در "[[المواعظ و الزواجر (کتاب)|المواعظ و الزواجر]]" [[حسن]] بن [[عبد]] [[اللّه]] هم آمده است.<ref>بحار الأنوار، ج ۲۹(فتن و محن) ص ۵۰۶</ref> نیز [[علامۀ امینی]] در [[اثبات]] صحّت انتساب آن به [[امیر مؤمنان]]، بحثی جامع دارد.<ref>الغدیر، ج ۹ ص ۳۸۰</ref>.<ref>[[جواد محدثی|محدثی، جواد]]، [[فرهنگ غدیر (کتاب)|فرهنگ غدیر]]، ص۲۴۴.</ref>

* [[خطبه]] سوم از معروف‌ترین [[خطبه‌های نهج البلاغه]] است. سبب معروفیت آن رمزگشایی [[امام علی]] {{ع}} از [[غصب خلافت]] و آشکار ساختن سیمای [[حکومت]] خلفای اول و دوم و سوم است. به‌همین سبب برخی در صدور آن از [[ناحیه]] [[امام]] ایجاد تشکیک کرده‌اند. اما با نگاهی به منابع پیش از [[شریف رضی]] و [[راویان]] این [[خطبه]] پس از او، که از [[راویان]] موثق‌اند، انتساب [[خطبه]] به [[امام]] {{ع}} مسلم می‌شود.

* با توجه به نام بردن [[امام]] از [[ناکثین]] (۳۶ق)، [[قاسطین]] (اواخر ۳۶) و [[مارقین]] (اواخر ۳۷ یا اوایل ۳۸ق)، می‌توان پنداشت که صدور آن اواخر سال ۳۸ ق باشد.

== منابع [[خطبه]] ==

* بخش‌هایی از این [[خطبه]] در منابع [[موثق]] و معتبر به [[تواتر]] [[نقل]] شده است. از جمله [[ابوجعفر]] [[محمد]] بن عبدالرحمن بن قبة الرازی ([[قرن سوم]]) در [[کتاب]] [[الانصاف فی الامامة]]، [[شیخ صدوق]] در دو [[کتاب]] [[معانی‌الاخبار]] و [[علل الشرایع]] مربوط به عصر پیش از [[شریف رضی]]، [[شیخ مفید]] در [[کتاب]] [[الارشاد]] و [[شریف]] [[مرتضی]] کتابی در شرح این [[خطبه]] نگاشته‌اند. این منابع که نام بردیم مربوط به هم‌عصران [[شریف رضی]] است. [[شیخ طوسی]] در [[کتاب]] [[الامالی]]، [[ابن ابی الحدید مدائنی معتزلی]] در [[شرح نهج البلاغه]] و [[ابن میثم بحرانی]] در شرح [[اختیار مصباح السالکین]] مربوط به عصر پس از [[شریف رضی]] نیز این [[خطبه]] را آورده‌اند.

== مطالب مهم [[خطبه]] ==

# [[فضایل امام علی]] {{ع}}؛

# تحلیل مسائل پس از [[وفات پیامبر اکرم]] {{صل}}؛

# ترسیم [[حکومت]] [[خلیفه دوم]]؛

# بیان ماجرای [[شورای شش نفره]] و افرادی که در آن [[شورا]] حضور داشتند؛

# ترسیم سیمای [[حکومت عثمان]]؛

# فتنه‌های گروه‌های [[سیاسی]] علیه [[امام]]

* [[امام]] {{ع}} در این [[خطبه]] به بیان [[بی‌نیازی]] خود از [[حکومت]] و بی‌ارزشی [[دنیا]] نزد خود و علت [[پذیرش حکومت]] می‌پردازد و می‌فرماید: [[سوگند]] به شکافنده بذر و آفریننده [[جان]]، اگر نبود حضور فشرده [[مردم]] برای [[بیعت]] و عهدی که خدای از [[عالمان]] گرفته است که بر شکمبارگیِ [[ستمگر]] و محرومیّت ستم‌دیده صحّه نگذارند، حتماً افسار [[خلافت]] را رها می‌کردم و هرگز زیر بار [[مسئولیّت]] نمی‌رفتم و همان گونه که در آغاز، [[خلافت]] را وانهادم در پایان نیز می‌هشتم؛ و می‌دیدید این [[دنیایی]] که بدان می‌نازید و [[دین]] بدان می‌بازید، در دیدگاه من از آب بینیِ ماده‌بزی بی‌ارزش‌تر است. چنین [[روایت]] کنند، آن گاه که [[خطبه]] [[امام]] بدین‌جا رسید، مردی عراقی برخاست و نامه‌ای تقدیم داشت. [[امام]] {{ع}} [[نامه]] را گرفت و به آن نظر افکند. آن گاه که از [[خواندن]] [[نامه]] فراغت یافت، [[ابن‌عباس]] گفت: ای [[امیر مؤمنان]]، خطبه‌ات را از ما دریغ مدار و از آنجا که [[قطع]] فرمودی، ادامه ده. [[امام]] فرمود: دریغا چه دور است ای پسر عبّاس ({{عربی|شِقْشِقَه هَدَرَتْ ثمَّ قَرَّتْ}}) آتش‌فشانی بود که خاموش شد. به همین [[دلیل]] این [[خطبه]] را [[خطبه شقشقیه]] نیز می‌نامند. [[ابن‌عباس]] می‌گوید: "به [[خدا]] [[سوگند]] هرگز بر [[کلامی]] این گونه افسوس نخوردم، زیرا [[امام]] {{ع}} سخنش نیمه‌ تمام ماند و به آنچه می‌خواست، نرسید."

* شقشقه گوشت سرخی است که شتر هنگام [[هیجان]] از دهان بیرون می‌آورد. هدیر نیز بانگ شتر است. از این‌رو این [[خطبه]] را [[خطبه شقشقیه]] نیز نامیده‌اند<ref>[[دانشنامه نهج البلاغه ج۱ (کتاب)|دانشنامه نهج البلاغه]]، ج۱، ص 336- 337.</ref>.

== [[خطبه شقشقیه]] ==

خطبه شقشقیه از خطابه‌های معروف [[حضرت علی]] {{ع}} در [[نهج البلاغه]] است، [[ابن جوزی]] [[حنفی]] در «تذکرة الخواص» می‌گوید: استاد ما [[ابوالقاسم]] نفیس انباری به سند خود از [[ابن عباس]]، این [[خطبه]] را نقل کرده است که:

پس از آن‌که [[مردم]] با [[امیرالمؤمنین]] {{ع}} [[بیعت]] کردند، یکی از روزها [[حضرت]] بالای [[منبر]] بود که شخصی از میان [[جمعیت]] صدا زد: {{متن حدیث|ما الذی أبطأ بک إلی الآن}}؛ «چه باعث شد که تا به حال در به دست گرفتن [[خلافت]] [[مسامحه]] کردی؟».

[[امام]] {{ع}} در پاسخ او این خطبه [[بلیغ]] و [[فصیح]] که مشتمل بر [[کشف اسرار]] و حقایقی از گذشته بود را ایراد فرمود<ref>از آن جایی که محتوای این خطبه بر خلاف میل [[مخالفان]] است بعضی از علمای [[اهل تسنن]] سر و صدا به راه انداخته و می‌گویند که این خطبه را [[سید رضی]] خود ساخته و به حضرت علی {{ع}} نسبت داده است. اما این ادعا [[کذب]] محض است، زیرا:

اولاً: سید رضی در [[وثاقت]] و [[امانت‌داری]] و [[حفظ]] کلمات امام {{ع}} و عدم [[جعل]] جزء ممتاز‌ترین [[علمای شیعه]] است و این نسبت هرگز بر دامن او نمی‌نشیند.

و نیز [[سید هبة الدین شهرستانی]] در کتاب [[ما هو نهج البلاغه]] (ص ۱۶-۲۶) می‌نویسد: عمروبن بحر [[جاحظ]] (۱۶۳ - ۲۲۵ق) در صد کلمه قصار [[امیرالمؤمنین]] {{ع}}، و [[سید]] [[عبدالعظیم حسنی]] متوفی (۲۴۷ق) مدفون در [[ری]] و از [[یاران امام رضا]] {{ع}} در کتابی که در مورد خطابه‌های امام تألیف کرده، و نیز [[ابن عبد ربه]] (۲۴۶ - ۳۲۸ق) در جزء چهارم [[عقد]] الفرید و [[شیخ مفید]] (۳۳۸-۴۱۳ق) استاد سید رضی در [[کتاب الارشاد]]، و [[ابوسعید]] منصور [[وزیر]] متوفی (۴۳۲ق) در نشر الدرر و نزهة الادیب، و [[شیخ صدوق]] متوفی (۳۸۱ق) در «[[معانی الاخبار]]» و جمع دیگری از [[علما]] و [[مورخان]]، [[خطبه شقشقیه]] را در کتاب‌های خود ذکر کرده‌اند که همه این بزرگواران قبل از سید رضی می‌زیسته و کتاب‌هایشان قبل از [[شرح نهج البلاغه]] تالیف شده است.

برای اطلاع بیشتر ر. ک به: «[[الغدیر]]، ج۷، ص۸۲».</ref>.

«سرانجام و برای [[پرهیز]] از [[جنگ]] (داخلی) [[مصلحت]] دیدم که [[شکیبایی]] و صبر پیشه کنم، که صبر و [[بردباری]] به [[عقل]] و [[خرد]] نزدیک‌تر است؛ لذا شکیبایی ورزیدم، اما [[تحمل]] چنین چیزی برایم خیلی دشوار بود، چون [[حس]] می‌کردم که همواره خاشاک در دیدگانم فرو می‌رود، و استخوانی گلو گیرم شده است زیرا با چشم خود می‌دیدم، میراثم را به تاراج می‌برند<ref>امام {{ع}} در این عبارت، خلافت را میراث الهی می‌داند که از او به غارت برده‌اند، چنانچه قرآن هم خلافت را ارث الهی خوانده است و بعضی مفسرین هم آیه: {{متن قرآن|وَوَرِثَ سُلَيْمَانُ دَاوُودَ}} [«و سلیمان از داود میراث برد» سوره نمل، آیه ۱۶] و آیه: {{متن قرآن|يَرِثُنِي وَيَرِثُ مِنْ آلِ يَعْقُوبَ}} [«(همان) که از من و از خاندان یعقوب میراث می‌برد» سوره مریم، آیه ۶] را به نبوت و حکومت تفسیر کرده‌اند. </ref>، تا این که اولی راه خود را پیمود (و از [[دنیا]] رفت) و بعد از خودش [[خلافت]] را به دومی (پسر خطاب) سپرد».

«به [[خدا]] [[سوگند]]، که مردم در دوره او (عمر) دچار [[رنج]] و [[گرفتاری]] عجیبی شده بودند و من در تمام این مدت طولانی با [[محنت]] و [[عذاب]] چاره‌ای جز [[شکیبایی]] و [[صبر]] نداشتم، سرانجام [[روزگار]] او ([[عمر بن خطاب]]) هم سپری شد<ref>عمر در ماه ذیحجه سال ۲۳ قمری در اثر ضربت فیروز (أبو لؤلؤ) غلام مغیرة بن شعبه از دنیا رفت.</ref> و قبل از مرگش [[انتخاب خلیفه]] را به گروهی محول ساخت به این [[تصور]] که من هم یکی از افراد آن گروه هستم»<ref>اشاره است به داستان جلسه‌ای که عمر تشکیل داد و نام جمعی را برد که یکی را از میان خود به عنوان خلیفه تعیین کنند و علی {{ع}} هم یکی از آن جمع بود که در دنباله همین بحث مظلومیت خواهد آمد.</ref>.

اما من باز هم کوتاه آمدم (و برای [[مصلحت اسلام]] و [[دین]]) با آنان همآهنگی نمودم و در شورا حاضر شدم، ولی یکی از اعضای شورا ([[سعد بن ابی وقاص]]) که سینه‌اش از [[کینه]] من آکنده بود<ref>سعد بن ابی وقاص به خاطر کشته شدن بستگان مشرکش در جنگ بدر به دست علی {{ع}}، کینه حضرت را در دل داشت.</ref> از من روی گرداند، و دیگری ([[عبدالرحمان بن عوف]])<ref>عبدالرحمان بن عوف داماد عثمان بود؛ یعنی شوهر (ام کلثوم عقبه بن ابی معیط) خواهر مادری عثمان.</ref>[[خویشاوندی]] با [[عثمان]] را بر [[حقیقت]] مقدم داشت و به او [[رأی]] داد و همچنین دو نفر دیگر که نام بردنشان [[زشت]] و موهن است<ref>مراد حضرت، طلحه و زبیر است که عاملان اصلی جنگ جمل بودند که به وسیله عایشه مردم را بر ضد امام در دوره خلافتش برانگیختند و کشته شدند و شاید هم اشاره به تمایل طلحه به عثمان باشد؛ زیرا بخشش‌ها و هدایایی بین آنها رد و بدل شده است.</ref>. بالاخره ([[عثمان]]) به عنوان [[خلیفه مسلمین]] [[انتخاب]] شد و به پاخاست در حالی که از فرط [[پرخوری]] چون شتر پرخور شکمش باد کرده بود و غیر از جمع‌آوری و خوردن [[بیت المال]] چیز دیگری در نظر نداشت، بستگان پدریش به همکاریش برخاستند، آنها همچون شتران گرسنه‌ای که بهاران به علفزار می‌افتند و با ولعی فراوان می‌بلعند، اینها هم [[اموال مسلمین]] را بلعیدند، تا این که ریسمان تابیده‌اشان (برای [[استحکام]] [[خلافت]]) پنبه شد، و بد رفتاریش موجب نابودیش گردید و شکم خوارگی و [[ثروت اندوزی]] برای همیشه نابودش ساخت و از [[مسند]] خلافت سرنگونش کرد، آن وقت [[مردم]] چون یال گفتار به اطرافم [[هجوم]] آوردند و مرا به قبول خلافت واداشتند و از کثرت ازدحام [[جمعیت]] چیزی نمانده بود که دو فرزندم حسن و حسین زیر دست و پا رفته و له شوند، و در اثر ازدحام و فشار مردم، پهلوهایم فشار دید که سخت مرا به [[رنج]] انداخت و لباسم از دو جانب پاره شد».

تا این جا [[امیرالمؤمنین]] {{ع}} از [[مظلومیت]] و ضایع شدن [[حقوق]] خود درگذشته سخن گفت، و از این جا سخنان [[حضرت]] درباره ظلم‌هایی است که پس از [[بیعت مردم]] با وی در حقش شده است که خود می‌فرماید: