سوره انسان در علوم قرآنی: تفاوت میان نسخه‌ها

'''سوره انسان''' که با نام‌های [[سوره هل اتی]]، [[سوره دهر]] نیز شناخته می‌شود درپی [[نذر]] [[امام علی]] و [[حضرت فاطمه]]{{عم}} برای شفای دو فرزند [[بیمار]] خود نازل شد که هنگام [[افطار]] در سه [[روز]] پیاپی، [[مسکین]] و [[یتیم]] و [[اسیر]] به در خانۀ آنان آمد و ایشان افطار خود را به آنان [[ایثار]] کردند. این واقعه نهایت [[ایمان]]، ایثار و [[اخلاص]] [[امام علی|علی]]{{ع}} را می‌رساند.

براساس [[روایات]] پرشماری که در [[منابع شیعه]]<ref>مجمع‌البیان، ج۱۰، ص۶۱۳؛ البرهان، ج۸، ص۱۷۷، ۱۸۵.</ref> و [[سنی]]<ref>تفسیر مقاتل، ج ۴، ص۵۲۵؛ المحرر الوجیز، ج ۱۶، ص۱۸۲؛ التفسیر الکبیر، ج ۳۰، ص۲۴۳ ـ ۲۴۴.</ref> آمده این [[سوره]] در [[شأن]] [[اهل بیت]]{{ع}} نازل شده است. [[علامه امینی]] در [[الغدیر]] ۳۴ نفر از [[دانشمندان اهل سنت]]، از جمله [[اسکافی]]، [[ترمذی]]، [[طبری]]، [[ابن‌ عبد ربّه]]، [[ابن‌ مردویه]]، [[ثعلبی]]، [[واحدی]]، [[زمخشری]] و [[خوارزمی]] را نام برده که این [[شأن نزول]] را گزارش کرده‌اند<ref>الغدیر، ج ۳، ص۱۰۷ ـ ۱۱۱.</ref>. [[علی]]{{ع}} نیز در چند مورد به [[آیات]] این سوره بر [[فضیلت]] خود [[احتجاج]] کرده است<ref>الاحتجاج، ج ۱، ص۱۶۴ ـ ۱۶۵؛ المیزان، ج ۲۰، ص۱۳۴.</ref>، از همین‌رو [[سوره هل اتی]] همواره از [[فضایل اهل بیت]]{{ع}} به شمار آمده است.

در شأن‌ نزول مشهور این سوره از [[ابن‌عباس]] آمده است: [[امام حسن|حسن]] و [[امام حسین|حسین]]{{ع}} [[بیمار]] شدند. [[پیامبر]]{{صل}} به همراه جمعی به [[عیادت]] آنان آمدند و به علی{{ع}} پیشنهاد کردند تا برای شفای [[فرزندان]] خود [[نذری]] بکند. [[علی]]{{ع}} و [[فاطمه]]{{ع}} و کنیزشان (فضّه) [[نذر]] کردند که اگر آنها [[شفا]] یابند سه [[روز]] [[روزه]] بگیرند. [[حسنین]]{{ع}} از [[بیماری]] شفا یافتند. [و آنان روزه گرفتند در حالی که] چیزی در [[خانه]] آنان نبود. علی{{ع}} از [[شمعون]] خیبری سه صاع جو به [[قرض]] گرفت. فاطمه{{ع}} یک صاع آن را آرد کرد و ۵ قرص نان پخت. هنگام [[افطار]] سائلی بر در خانه آمد و گفت: [[سلام]] بر شما ای [[خاندان محمد]]{{صل}}، بی‌توانی [[مسلمان]] هستم، غذایی به من دهید، [[خداوند]] به شما از غذاهای بهشتی عطا کند. آنان [[مسکین]] را بر خود مقدم داشتند و در آن شب جز آب ننوشیدند. روز دوم را همچنان روزه گرفتند و به هنگام افطار [[یتیمی]] بر در خانه آمد و غذای خود را به وی دادند.

در سومین روز نیز به هنگام افطار اسیری بر در خانه آمد و آنان سهم غذای خود را به او بخشیدند. صبح هنگام علی{{ع}} [[دست]] [[حسنین]]{{ع}} را گرفته، به نزد [[پیامبر]] آورد. پیامبر{{صل}} آنها را [[مشاهده]] کرد که از شدت [[گرسنگی]] می‌لرزیدند. فرمود: مشاهده چنین حالی در شما برای من بسیار دشوار است. سپس برخاست و به [[همراهی]] آنان وارد [[خانه فاطمه]] {{س}} شد و دخترش را دید که در [[محراب]] ایستاده، در حالی که از شدت گرسنگی شکم او به پشت چسبیده و چشم‌هایش به گودی نشسته است پیامبر{{صل}} ناراحت شد. در همین هنگام [[جبرئیل]] فرود آمد و گفت: ای محمد این [[سوره]] را بگیر. [[خداوند]] با چنین خاندانی به تو تهنیت می‌گوید، آنگاه [[سوره هل اتی]] را بر او خواند<ref>الکشاف، ج ۴، ص۶۷۰؛ مجمع البیان، ج ۱۰، ص۶۱۱ ـ ۶۱۴؛ روح المعانی، مج ۱۶، ج ۲۹، ص۲۶۹ ـ ۲۷۰.</ref>. روشن است که این [[شأن نزول]] ([[نذر]] برای شفای حسنین{{ع}}) با [[مدنی]] بودن این سوره سازگار است؛ زیرا ولادت [[امام حسن]] و [[امام حسین]]{{ع}} در [[مدینه]] بوده است<ref>تاریخ طبری، ج۲، ص۲۱۳؛ ترجمة الامام‌الحسین علیه ‌السلام، ص۲۳۰؛ العدد القویه، ص۲۸.</ref>.

براساس همین [[روایات]]، [[شیعه]] بر [[نزول]] همه این سوره یا حداقل بخش نخست آن تا [[آیه]] {{متن قرآن|إِنَّ هَذَا كَانَ لَكُمْ جَزَاءً وَكَانَ سَعْيُكُمْ مَشْكُورًا}}<ref>«بی‌گمان این پاداش شماست و تلاشتان را سپاس می‌نهند» سوره انسان، آیه ۲۲.</ref> در مدینه اتفاق دارد<ref>تفسیر قمی، ج۲، ص۳۹۰؛ التبیان، ج ۱۰، ص۲۱۱؛ المیزان، ج ۲۰، ص۱۲۱.</ref>، چنان‌که مشهور [[اهل‌سنت]] نیز آن را مدنی دانسته‌اند<ref>کشف‌الاسرار، ج۱۰، ص۳۱۶؛ تفسیر قرطبی، ج ۱۹، ص۷۷.</ref>؛ ولی برخی از آنان با مکی دانستن این سوره درصدد [[انکار]] شأن نزول فوق بر آمده‌اند<ref>بصائر ذوی التمییز، ج ۱، ص۴۹۳؛ فی ظلال‌القرآن، ج ۶، ص۳۷۷۷.</ref>. [[آلوسی]] با تردید در مکی بودن سوره می‌نویسد: احتمال نزول [[آیات]] درباره [[اهل بیت]]{{ع}} وجود دارد و نقل این [[روایت]] به وسیله [[ابن جوزی]] و عدم انکار آن تأییدی بر این معناست<ref>روح المعانی، مج ۱۶، ج ۲۹، ص۲۷۱.</ref>.

برخی از [[مفسران اهل سنت]] با استناد به سیاق آیات، مکّی بودن [[سوره]] را ترجیح داده‌اند. آنان در تبیین این [[سیاق]] گفته‌اند: این سوره از یک سو به تفصیل [[نعمت‌های بهشتی]] را به تصویر کشیده و عذاب‌های غلیظ [[قیامت]] را شرح می‌دهد و [[پیامبر اکرم]]{{صل}} را به [[شکیبایی]] در برابر [[حکم]] [[پروردگار]] خود فرا می‌خواند و او را از [[اطاعت]] هر [[گناهکار]] و کفوری باز می‌دارد و از او می‌خواهد تا [[ثابت‌ قدم]] بوده و با [[مشرکان]] [[مداهنه]] و [[سازش]] نکند. از سوی دیگر این‌گونه [[دستورات]] در مکه به هنگام دشواری‌ها و آزارهای مشرکان نازل می‌شده؛ نظیر اوامری که در [[سوره قلم]]، [[سوره مزمل]] و [[سوره مدثر]] نازل شده است<ref>فی ظلال القرآن، ج ۶، ص۳۷۷۷.</ref>؛ لکن استفاده مکّی بودن سوره از این سیاق بعید است؛ زیرا تفصیل [[نعمت‌ها]] و عذاب‌های شدید، ویژه سوره‌های مکی نیست؛ از جمله [[سوره الرحمن]] و [[سوره حج]] با اینکه مدنی است در هر دو نعمت‌های بهشتی و عذاب‌های غلیظ [[دوزخ]] به تفصیل آمده است و بخش دوم سوره {{متن قرآن|إِنَّا نَحْنُ نَزَّلْنَا عَلَيْكَ الْقُرْآنَ تَنزِيلا فَاصْبِرْ لِحُكْمِ رَبِّكَ وَلا تُطِعْ مِنْهُمْ آثِمًا أَوْ كَفُورًا وَاذْكُرِ اسْمَ رَبِّكَ بُكْرَةً وَأَصِيلا وَمِنَ اللَّيْلِ فَاسْجُدْ لَهُ وَسَبِّحْهُ لَيْلا طَوِيلا إِنَّ هَؤُلاء يُحِبُّونَ الْعَاجِلَةَ وَيَذَرُونَ وَرَاءهُمْ يَوْمًا ثَقِيلا نَحْنُ خَلَقْنَاهُمْ وَشَدَدْنَا أَسْرَهُمْ وَإِذَا شِئْنَا بَدَّلْنَا أَمْثَالَهُمْ تَبْدِيلا إِنَّ هَذِهِ تَذْكِرَةٌ فَمَن شَاء اتَّخَذَ إِلَى رَبِّهِ سَبِيلا وَمَا تَشَاؤُونَ إِلاَّ أَن يَشَاء اللَّهُ إِنَّ اللَّهَ كَانَ عَلِيمًا حَكِيمًا يُدْخِلُ مَن يَشَاء فِي رَحْمَتِهِ وَالظَّالِمِينَ أَعَدَّ لَهُمْ عَذَابًا أَلِيمًا }}<ref>«به راستی ما این قرآن را بر تو خرده خرده فرو فرستاده‌ایم. پس برای فرمان پروردگارت شکیبا باش و از هیچ گناهکار یا ناسپاس آنان فرمان نبر. و نام پروردگارت را پگاه و دیرگاه عصر یاد کن! و پاسی از شب را برای او سجده بگزار و او را در بلندای شب به پاکی بستای. بی‌گمان اینان این جهان شتابان را دوست دارند و روزی سنگین را که در پیش روی خویش دارند وا می‌نهند. ما آنان را آفریدیم و آفرینش آنان را استوار کردیم و هرگاه بخواهیم همانندهایشان را به جای آنان می‌آوریم. بی‌گمان این یک پند است پس هر که خواهد، راهی به سوی پروردگارش در پیش گیرد. و جز آنچه خواست خداوند است، مخواهید که خداوند دانایی فرزانه است. هر که را بخواهد در بخشایش خویش درمی‌آورد و برای ستمگران عذابی دردناک آماده کرده است» سوره انسان، آیه ۲۳-۳۱.</ref> که در آن [[فرمان]] [[بردباری]] و خودداری از [[پیروی]] «آثم» و «کفور» و سازش با آنان و امر به [[پایداری]] آمده است خود سیاقی مستقل دارد و احتمال مکی بودن آن بخش می‌رود و بر فرض پذیرش [[نزول]] یکباره این سوره، باز امر به [[صبر]] به سوره‌های مکی اختصاص ندارد، چنان‌که همین‌گونه دستورات در [[سوره کهف]] که آن را مدنی برشمرده‌اند نیز آمده است. از سوی دیگر [[رنج]] و آزاری که [[رسول خدا]]{{صل}} در [[مدینه]] از [[منافقان]] و [[بیماردلان]] دید کمتر از [[اذیت مشرکان]] [[مکه]] نبود<ref>المیزان، ج ۲۰، ص۱۳۵ ـ ۱۳۶.</ref>.<ref>[[علی خراسانی|خراسانی، علی]]، [[سوره انسان - خراسانی (مقاله)| مقاله «سوره انسان»]]، [[دائرة المعارف قرآن کریم ج۴ (کتاب)| دائرة المعارف قرآن کریم ج۴]].</ref>

#آیات: {{متن قرآن|هَلْ أَتَى عَلَى الْإِنْسَانِ حِينٌ مِنَ الدَّهْرِ لَمْ يَكُنْ شَيْئًا مَذْكُورًا}}<ref>«آیا بر آدمی پاره‌ای از روزگار گذشت که چیزی سزیده یادکرد نبود؟» سوره انسان، آیه ۱.</ref>، {{متن قرآن|إِنَّا خَلَقْنَا الْإِنْسَانَ مِنْ نُطْفَةٍ أَمْشَاجٍ نَبْتَلِيهِ فَجَعَلْنَاهُ سَمِيعًا بَصِيرًا}}<ref>«ما انسان را از نطفه‌ای برآمیخته آفریدیم، او را می‌آزماییم از این رو شنوا و بینایش گردانیده‌ایم» سوره انسان، آیه ۲.</ref>، نبودن انسان و سپس [[آفریده]] شدن و آزمایش او از سوی [[خداوند]]؛

#آیات: {{متن قرآن| إِنَّا هَدَيْنَاهُ السَّبِيلَ إِمَّا شَاكِرًا وَإِمَّا كَفُورًا إِنَّا أَعْتَدْنَا لِلْكَافِرِينَ سَلاسِلا وَأَغْلالا وَسَعِيرًا إِنَّ الأَبْرَارَ يَشْرَبُونَ مِن كَأْسٍ كَانَ مِزَاجُهَا كَافُورًا عَيْنًا يَشْرَبُ بِهَا عِبَادُ اللَّهِ يُفَجِّرُونَهَا تَفْجِيرًا }}<ref>«ما به او راه را نشان داده‌ایم خواه سپاسگزار باشد یا ناسپاس. بی‌گمان ما برای کافران، زنجیرها و بندها و آتشی سوزان را آماده کرده‌ایم. نیکان از پیاله‌ای می‌نوشند که آمیخته به بوی خوش است. از چشمه‌ای که بندگان خداوند از آن می‌آشامند آن را به خواست خود روان می‌سازند» سوره انسان، آیه ۳-۶.</ref>، نشان دادن راه، تقسیم شدن [[انسان‌ها]] به [[کافران]] و نکوکاران و عقاب و پاداش آنها؛

#آیات: {{متن قرآن| يُوفُونَ بِالنَّذْرِ وَيَخَافُونَ يَوْمًا كَانَ شَرُّهُ مُسْتَطِيرًا وَيُطْعِمُونَ الطَّعَامَ عَلَى حُبِّهِ مِسْكِينًا وَيَتِيمًا وَأَسِيرًا إِنَّمَا نُطْعِمُكُمْ لِوَجْهِ اللَّهِ لا نُرِيدُ مِنكُمْ جَزَاء وَلا شُكُورًا إِنَّا نَخَافُ مِن رَّبِّنَا يَوْمًا عَبُوسًا قَمْطَرِيرًا }}<ref>«به پیمان خود وفا می‌کنند و از روزی می‌هراسند که شرّ آن همه‌گیر است. و خوراک را با دوست داشتنش به بینوا و یتیم و اسیر می‌دهند. (با خود می‌گویند:) شما را تنها برای خشنودی خداوند خوراک می‌دهیم، نه پاداشی از شما خواهانیم و نه سپاسی. بی‌گمان ما از پروردگارمان، روزی که تیره و بسیار سخت است می‌هراسیم» سوره انسان، آیه ۷-۱۰.</ref>، مشخصات ابرار: وفای به [[نذر]]، [[ترس]] از عقاب، [[اطعام]] [[درماندگان]] به خاطر [[دوستی]] و [[رضای الهی]] و [[خداترسی]]؛

#آیات: {{متن قرآن| يُوفُونَ بِالنَّذْرِ وَيَخَافُونَ يَوْمًا كَانَ شَرُّهُ مُسْتَطِيرًا وَيُطْعِمُونَ الطَّعَامَ عَلَى حُبِّهِ مِسْكِينًا وَيَتِيمًا وَأَسِيرًا إِنَّمَا نُطْعِمُكُمْ لِوَجْهِ اللَّهِ لا نُرِيدُ مِنكُمْ جَزَاء وَلا شُكُورًا إِنَّا نَخَافُ مِن رَّبِّنَا يَوْمًا عَبُوسًا قَمْطَرِيرًا }}<ref>«به پیمان خود وفا می‌کنند و از روزی می‌هراسند که شرّ آن همه‌گیر است. و خوراک را با دوست داشتنش به بینوا و یتیم و اسیر می‌دهند. (با خود می‌گویند:) شما را تنها برای خشنودی خداوند خوراک می‌دهیم، نه پاداشی از شما خواهانیم و نه سپاسی.بی‌گمان ما از پروردگارمان، روزی که تیره و بسیار سخت است می‌هراسیم» سوره انسان، آیه ۷-۱۰.</ref>، [[پاداش]] نیکوکاران و برشمردن [[نعمت‌های بهشتی]] مخصوص آنها؛

#آیات: {{متن قرآن|إِنَّا نَحْنُ نَزَّلْنَا عَلَيْكَ الْقُرْآنَ تَنزِيلا فَاصْبِرْ لِحُكْمِ رَبِّكَ وَلا تُطِعْ مِنْهُمْ آثِمًا أَوْ كَفُورًا وَاذْكُرِ اسْمَ رَبِّكَ بُكْرَةً وَأَصِيلا وَمِنَ اللَّيْلِ فَاسْجُدْ لَهُ وَسَبِّحْهُ لَيْلا طَوِيلا ا}}<ref>«به راستی ما این قرآن را بر تو خرده خرده فرو فرستاده‌ایم. پس برای فرمان پروردگارت شکیبا باش و از هیچ گناهکار یا ناسپاس آنان فرمان نبر. و نام پروردگارت را پگاه و دیرگاه عصر یاد کن! و پاسی از شب را برای او سجده بگزار و او را در بلندای شب به پاکی بستای» سوره انسان، آیه ۲۳-۲۶.</ref>، نازل شدن قرآن بر [[نبی]] اکرم‌{{صل}}، [[اطاعت]] [[اوامر و نواهی الهی]]، ذکر و تهجد؛

#آیه: {{متن قرآن|إِنَّ هَؤُلَاءِ يُحِبُّونَ الْعَاجِلَةَ وَيَذَرُونَ وَرَاءَهُمْ يَوْمًا ثَقِيلًا}}<ref>«بی‌گمان اینان این جهان شتابان را دوست دارند و روزی سنگین را که در پیش روی خویش دارند وا می‌نهند» سوره انسان، آیه ۲۷.</ref>، {{متن قرآن|نَحْنُ خَلَقْنَاهُمْ وَشَدَدْنَا أَسْرَهُمْ وَإِذَا شِئْنَا بَدَّلْنَا أَمْثَالَهُمْ تَبْدِيلًا}}<ref>«ما آنان را آفریدیم و آفرینش آنان را استوار کردیم و هرگاه بخواهیم همانندهایشان را به جای آنان می‌آوریم» سوره انسان، آیه ۲۸.</ref>، [[دنیا دوستی]] کافران و [[غفلت]] از [[آخرت]]، فناپذیری [[دنیا]]؛

#آیات: {{متن قرآن|إِنَّ هَذِهِ تَذْكِرَةٌ فَمَنْ شَاءَ اتَّخَذَ إِلَى رَبِّهِ سَبِيلًا}}<ref>«بی‌گمان این یک پند است و هر که خواهد راهی به سوی پروردگارش در پیش گیرد» سوره مزمل، آیه ۱۹.</ref>، {{متن قرآن|وَمَا تَشَاءُونَ إِلَّا أَنْ يَشَاءَ اللَّهُ إِنَّ اللَّهَ كَانَ عَلِيمًا حَكِيمًا}}<ref>«و جز آنچه خواست خداوند است، مخواهید که خداوند دانایی فرزانه است» سوره انسان، آیه ۳۰.</ref>، {{متن قرآن|يُدْخِلُ مَنْ يَشَاءُ فِي رَحْمَتِهِ وَالظَّالِمِينَ أَعَدَّ لَهُمْ عَذَابًا أَلِيمًا}}<ref>«هر که را بخواهد در بخشایش خویش درمی‌آورد و برای ستمگران عذابی دردناک آماده کرده است» سوره انسان، آیه ۳۱.</ref>، [[آیات قرآن]] [[تذکر]] به انسان است، [[گزینش]] راه و پیامد گزینش [[رحمت]] و [[عذاب]]؛

در بلوک سوم (آیات ۲۳-۳۱) خداوند فروفرستادن [[قرآن]] را صراحتاً از سوی خود بر [[نبی اکرم]]{{صل}} با به کار بردن کلمه انا، نحن، علیک و جمله اسمیه تأکید شدید فرموده است. سپس یادآوری می‌کند که چون این کتاب از سوی [[خدا]] فرستاده شده است و [[خداوند حکیم]] است و امر باطلی در [[قرآن]] نیست و همه [[آیات]] آن [[حق]] و [[حقیقت]] است باید از آن به طور کامل [[اطاعت]] نمایید و در این راه [[پایداری]] ورزید و هیچ‌گاه از بدکاران و [[کافران]]، [[تبعیت]] نکنید. با [[توسل]] به ذکر و [[تهجد]] از [[فحشاء]] و منکر دوری گزینید. سپس تأکید می‌کند که این [[فاسقان]] و کافران، این دنیای [[نقد]] اما فانی و زودگذر را [[دوست]] دارند.

بخش ۳ با بخش ۶ نیز رابطه پاراللی محتوایی دارد. بخش ۳ [[صفات]]ابرار را بیان می‌کند و در بخش ۶، خداوند [[دعوت]] به [[پایداری]] در راه [[حق]] و ذکر و [[تهجد]] می‌کند. با توجه به این که [[مفسران]] متفق‌اند که [[آیات]] ۷ تا ۱۰ در [[شأن علی]]، فاطمه و [[حسنین]]{{عم}} است آیات ۲۴ و ۲۵ نیز احوالات [[معنوی]] آنها که نمونه‌های اعلای ابرار هستند را به خصوص و ابرار دیگر را، به طور کلی بیان کرده است.

[[مفسران]] گفته‌اند که مقصود از ابراری که در آیات {{متن قرآن|وَيُطْعِمُونَ الطَّعَامَ عَلَى حُبِّهِ مِسْكِينًا وَيَتِيمًا وَأَسِيرًا}}<ref>«و خوراک را با دوست داشتنش به بینوا و یتیم و اسیر می‌دهند» سوره انسان، آیه ۸.</ref>، {{متن قرآن|إِنَّمَا نُطْعِمُكُمْ لِوَجْهِ اللَّهِ لَا نُرِيدُ مِنْكُمْ جَزَاءً وَلَا شُكُورًا}}<ref>«(با خود می‌گویند:) شما را تنها برای خشنودی خداوند خوراک می‌دهیم، نه پاداشی از شما خواهانیم و نه سپاسی» سوره انسان، آیه ۹.</ref> سوره بدان‌ها اشاره شده است [[حضرت علی]] و فاطمه و [[حسنین]]{{عم}} است. [[ابن عربی]] وفای به [[نذر]] را، [[عهد]] بین انسان و خداوند در [[روز]] الست، [[یتیم]] را [[محروم]] از [[تربیت]] [[روحی]] از سوی [[روح القدس]] و [[اسیر]] را [[محبوس]] در قیود صفات نفس و... [[تأویل]] کرده است<ref>[[سید سلمان صفوی|صفوی، سید سلمان]]، [[سوره انسان (مقاله)|مقاله «سوره انسان»]]، [[دانشنامه معاصر قرآن کریم (کتاب)|دانشنامه معاصر قرآن کریم]]، ص۶۹۲ ـ ۶۹۴.</ref>.

در بخش نخست [[آیات]] {{متن قرآن|هَلْ أَتَى عَلَى الإِنسَانِ حِينٌ مِّنَ الدَّهْرِ لَمْ يَكُن شَيْئًا مَّذْكُورًا إِنَّا خَلَقْنَا الإِنسَانَ مِن نُّطْفَةٍ أَمْشَاجٍ نَّبْتَلِيهِ فَجَعَلْنَاهُ سَمِيعًا بَصِيرًا إِنَّا هَدَيْنَاهُ السَّبِيلَ إِمَّا شَاكِرًا وَإِمَّا كَفُورًا إِنَّا أَعْتَدْنَا لِلْكَافِرِينَ سَلاسِلا وَأَغْلالا وَسَعِيرًا إِنَّ الأَبْرَارَ يَشْرَبُونَ مِن كَأْسٍ كَانَ مِزَاجُهَا كَافُورًا عَيْنًا يَشْرَبُ بِهَا عِبَادُ اللَّهِ يُفَجِّرُونَهَا تَفْجِيرًا يُوفُونَ بِالنَّذْرِ وَيَخَافُونَ يَوْمًا كَانَ شَرُّهُ مُسْتَطِيرًا وَيُطْعِمُونَ الطَّعَامَ عَلَى حُبِّهِ مِسْكِينًا وَيَتِيمًا وَأَسِيرًا إِنَّمَا نُطْعِمُكُمْ لِوَجْهِ اللَّهِ لا نُرِيدُ مِنكُمْ جَزَاء وَلا شُكُورًا إِنَّا نَخَافُ مِن رَّبِّنَا يَوْمًا عَبُوسًا قَمْطَرِيرًا فَوَقَاهُمُ اللَّهُ شَرَّ ذَلِكَ الْيَوْمِ وَلَقَّاهُمْ نَضْرَةً وَسُرُورًا وَجَزَاهُم بِمَا صَبَرُوا جَنَّةً وَحَرِيرًا مُتَّكِئِينَ فِيهَا عَلَى الأَرَائِكِ لا يَرَوْنَ فِيهَا شَمْسًا وَلا زَمْهَرِيرًا وَدَانِيَةً عَلَيْهِمْ ظِلالُهَا وَذُلِّلَتْ قُطُوفُهَا تَذْلِيلا وَيُطَافُ عَلَيْهِم بِآنِيَةٍ مِّن فِضَّةٍ وَأَكْوَابٍ كَانَتْ قَوَارِيرَا قَوَارِيرَ مِن فِضَّةٍ قَدَّرُوهَا تَقْدِيرًا وَيُسْقَوْنَ فِيهَا كَأْسًا كَانَ مِزَاجُهَا زَنجَبِيلا عَيْنًا فِيهَا تُسَمَّى سَلْسَبِيلا وَيَطُوفُ عَلَيْهِمْ وِلْدَانٌ مُّخَلَّدُونَ إِذَا رَأَيْتَهُمْ حَسِبْتَهُمْ لُؤْلُؤًا مَّنثُورًا وَإِذَا رَأَيْتَ ثَمَّ رَأَيْتَ نَعِيمًا وَمُلْكًا كَبِيرًا عَالِيَهُمْ ثِيَابُ سُندُسٍ خُضْرٌ وَإِسْتَبْرَقٌ وَحُلُّوا أَسَاوِرَ مِن فِضَّةٍ وَسَقَاهُمْ رَبُّهُمْ شَرَابًا طَهُورًا إِنَّ هَذَا كَانَ لَكُمْ جَزَاء وَكَانَ سَعْيُكُم مَّشْكُورًا}}<ref>«آیا بر آدمی پاره‌ای از روزگار گذشت که چیزی سزیده یادکرد نبود؟ ما انسان را از نطفه‌ای برآمیخته آفریدیم، او را می‌آزماییم از این رو شنوا و بینایش گردانیده‌ایم. ما به او راه را نشان داده‌ایم خواه سپاسگزار باشد یا ناسپاس. بی‌گمان ما برای کافران، زنجیرها و بندها و آتشی سوزان را آماده کرده‌ایم. نیکان از پیاله‌ای می‌نوشند که آمیخته به بوی خوش است. از چشمه‌ای که بندگان خداوند از آن می‌آشامند آن را به خواست خود روان می‌سازند. به پیمان خود وفا می‌کنند و از روزی می‌هراسند که شرّ آن همه‌گیر است. و خوراک را با دوست داشتنش به بینوا و یتیم و اسیر می‌دهند. (با خود می‌گویند:) شما را تنها برای خشنودی خداوند خوراک می‌دهیم، نه پاداشی از شما خواهانیم و نه سپاسی. بی‌گمان ما از پروردگارمان، روزی که تیره و بسیار سخت است می‌هراسیم. پس خدا آنان را از شرّ آن روز نگاه می‌دارد و به آنان شادابی و شادمانی می‌نمایاند. و به آنان برای شکیبی که ورزیده‌اند بهشت و (پوشاک) پرنیان پاداش می‌دهد. در آن، بر تخت‌ها پشت می‌دهند، در آن نه (گرمای) خورشیدی می‌بینند و نه سرمایی. و سایه‌سارهای آن، نزدیک آنها و میوه‌های آن بسیار در دسترس است. و گرد آنان آوندهایی سیمین و جام‌هایی بلورین می‌چرخانند. بلورهایی سیمگون که آنها را (ساقیان) به اندازه پیموده‌اند. و در آنجا به آنان پیاله‌ای می‌نوشانند که آمیخته آن زنجبیل است. از چشمه‌ای که آنجاست به نام سلسبیل. و خدمتگزارانی هماره جوان گرد آنان می‌گردند که چون بنگریشان، می‌پنداری که مرواریدهایی پراکنده‌اند. و چون بدان جا بنگری نعمت و پادشاهی بیکرانی می‌بینی. بر تن آنان جامه‌هایی سبز از دیبای نازک و دیبای ستبر است و به دستبندهایی سیمین آراسته‌اند و پروردگارشان به آنان شرابی پاک می‌نوشاند. بی‌گمان این پاداش شماست و تلاشتان را سپاس می‌نهند» سوره انسان، آیه ۱-۲۲.</ref> به [[آفرینش انسان]] از نطفه می‌پردازد. سپس می‌فرماید: [[خداوند]] [[انسان]] را به راهی که تنها راه اوست [[هدایت]] کرد و در برابر این هدایت یا آن را شاکرانه می‌پذیرد یا کفورانه نمی‌پذیرد، آنگاه به عذاب‌های گوناگون کسانی که در برابر [[هدایت الهی]] [[ایستادگی]] کرده، [[کفر]] می‌ورزند اشاره می‌کند. سپس در ضمن ۱۸ [[آیه]] به ویژگی‌های [[ابرار]] و نعمت‌هایی که بدانها در [[قیامت]] ارزانی خواهد شد می‌پردازد. به گفته [[علامه طباطبایی]] غرض این سوره نیز بیان نعمت‌های گوناگونی است که به ابرار داده می‌شود<ref>المیزان، ج ۲۰، ص۱۲۰.</ref>. براساس این آیات ابرار از جامی می‌نوشند که آمیزه‌ای از [[کافور]] (خوش رایحه و آرامبخش) دارد. چشمه‌ای که [[بندگان خدا]] از آن می‌نوشند و به هرکجا که بخواهند جاریش می‌سازند<ref>الکشاف، ج ۴، ص۶۶۸.</ref>. در ادامه، اوصاف ابرار را این‌گونه بیان می‌کند:

#به [[نذر]] خویش [[وفا]] می‌کنند.

#از روزی که [[عذاب]] و گزند آن دامن‌گستر است می‌هراسند.

#با اینکه به غذای خود نیازمندند آن‌را به [[بینوا]] و [[یتیم]] و [[اسیر]] می‌بخشند.

#این کار را تنها برای [[خشنودی خدا]] می‌کنند و توقع [[پاداش]] و [[سپاس]] از کسی ندارند.

#از روزی [[عبوس]] و سهمگین هراسناک‌اند و خداوند در برابر این همه [[استقامت]] و [[ایثار]] به ابرار [[بهشت]] و لباس‌ها و فرش‌هایی از پرنیان می‌دهد. این در حالی است که بر تخت‌های آراسته تکیه زده و [[آفتاب]] و سرما در آنجا نمی‌بینند و در سایه‌های درختان به [[راحتی]] از میوه‌های رام آنها بهره می‌برند. در بهشت ظروف سیمین و جام‌های بلورین در اندازه‌های مناسب پیرامون ابرار گردانده می‌شود. آنان از جام‌هایی [[سیراب]] می‌شوند که لبریز از شراب طهور آمیخته با زنجبیل است و از چشمه‌ای بهشتی به نام «سلسبیل» برگرفته شده؛ همچنین پسرانی [[جاودانی]] چون مرواریدهای پراکنده برای [[خدمت]] گرداگرد آنان می‌گردند و هرچه در [[بهشت]] بنگری [[نعمت‌های فراوان]] است و [[پادشاهی]] بزرگ. بر اندام [[بهشتیان]] لباس‌هایی از پرنیان نازک سبزفام و از دیبای ستبر است و با دستبندهای سیمین [[زیور]] شده‌اند و [[خداوند]] به آنان باده‌ای [[پاک]] می‌نوشاند و این بهشت پرنعمت [[پاداش اعمال]] بهشتیان است و [[کوشش]] آنان نزد [[پروردگار]] مشکور و مقبول افتاده است.

به گفته برخی [[مفسران]] از لطایف این [[سوره]] این است که [[خدای سبحان]] برای رعایت [[حرمت]] [[بتول]] و [[نور]] چشم [[رسول]]، [[حضرت فاطمه]]{{ع}} در شمار [[نعمت‌های بهشتی]] از «[[حورالعین]]» [[سخن]] نگفته و به ذکر خدمتکاران [[جوان]] و جاویدان بسنده کرده است<ref>روح‌المعانی، مج ۱۶، ج ۲۹، ص۲۷۱.</ref>، با اینکه حورالعین از مهم‌ترین نعمت‌هایی است که در سایر موارد در شمار نعمت‌های بهشتی بیان می‌شود<ref>المیزان، ج ۲۰، ص۱۳۱.</ref>. از آنجا که [[پاداش]] [[ابرار]] بر اثر [[صبر]] در راه خداست

در بخش دوم [[آیات]] {{متن قرآن|إِنَّا نَحْنُ نَزَّلْنَا عَلَيْكَ الْقُرْآنَ تَنزِيلا فَاصْبِرْ لِحُكْمِ رَبِّكَ وَلا تُطِعْ مِنْهُمْ آثِمًا أَوْ كَفُورًا وَاذْكُرِ اسْمَ رَبِّكَ بُكْرَةً وَأَصِيلا وَمِنَ اللَّيْلِ فَاسْجُدْ لَهُ وَسَبِّحْهُ لَيْلا طَوِيلا إِنَّ هَؤُلاء يُحِبُّونَ الْعَاجِلَةَ وَيَذَرُونَ وَرَاءهُمْ يَوْمًا ثَقِيلا نَحْنُ خَلَقْنَاهُمْ وَشَدَدْنَا أَسْرَهُمْ وَإِذَا شِئْنَا بَدَّلْنَا أَمْثَالَهُمْ تَبْدِيلا إِنَّ هَذِهِ تَذْكِرَةٌ فَمَن شَاء اتَّخَذَ إِلَى رَبِّهِ سَبِيلا وَمَا تَشَاؤُونَ إِلاَّ أَن يَشَاء اللَّهُ إِنَّ اللَّهَ كَانَ عَلِيمًا حَكِيمًا يُدْخِلُ مَن يَشَاء فِي رَحْمَتِهِ وَالظَّالِمِينَ أَعَدَّ لَهُمْ عَذَابًا أَلِيمًا }}<ref>«به راستی ما این قرآن را بر تو خرده خرده فرو فرستاده‌ایم. پس برای فرمان پروردگارت شکیبا باش و از هیچ گناهکار یا ناسپاس آنان فرمان نبر. و نام پروردگارت را پگاه و دیرگاه عصر یاد کن! و پاسی از شب را برای او سجده بگزار و او را در بلندای شب به پاکی بستای. بی‌گمان اینان این جهان شتابان را دوست دارند و روزی سنگین را که در پیش روی خویش دارند وا می‌نهند. ما آنان را آفریدیم و آفرینش آنان را استوار کردیم و هرگاه بخواهیم همانندهایشان را به جای آنان می‌آوریم. بی‌گمان این یک پند است پس هر که خواهد، راهی به سوی پروردگارش در پیش گیرد. و جز آنچه خواست خداوند است، مخواهید که خداوند دانایی فرزانه است. هر که را بخواهد در بخشایش خویش درمی‌آورد و برای ستمگران عذابی دردناک آماده کرده است» سوره انسان، آیه ۲۳-۳۱.</ref> روی سخن را به [[پیامبر اکرم]] {{صل}} نموده و او را به [[شکیبایی]] [[دعوت]] کرده، می‌فرماید: [[قرآن]] از سوی خداوند فرود آمده و مایه [[تذکر]] [[بشر]] است، آنگاه ۵ دستور مهم به پیامبر اکرم می‌دهد:

#در [[تبلیغ]] و اجرای [[حکم]] پروردگار [[شکیبا]] باشد.

#از هوا و هوس‌های [[گناهکاران]] و [[کافران]] [[پیروی]] نکند.

#برای فراهم آوردن نیروی لازم برای [[تحمل]] [[مشکلات]] بزرگ پروردگار خود را بامدادان و شامگاهان یاد کند.

#بخشی از شب را در پیشگاه [[خدا]] به [[سجده]] افتد.

#شب‌های دراز، خدا را به [[پاکی]] ستاید.

درباره [[فضیلت]] [[قرائت]] [[سوره انسان]] و [[خواص]] آن روایاتی رسیده است<ref>الصافی، ج ۵، ص۲۶۶؛ مستدرک الوسائل، ج ۴، ص۲۱۰؛ البصائر، ج ۵۱، ص۵.</ref>. براساس روایتی از [[امام‌ باقر]]{{ع}} هرکس [[سوره هل اتی]] را در هر بامداد [[پنجشنبه]] بخواند [[خداوند]] حوریانی فراوان به همسری او درمی‌آورد و با [[پیامبر]]{{صل}} [[محشور]] می‌شود<ref>ثواب‌الاعمال، ص۲۶۰؛ مجمع‌البیان، ج۱۰، ص۴۰۲.</ref>؛ همچنین براساس روایاتی [[تلاوت]] این [[سوره]] موجب تقویت نفس می‌شود<ref>البصائر، ج ۵۱، ص۴.</ref>.<ref>[[علی خراسانی|خراسانی، علی]]، [[سوره انسان - خراسانی (مقاله)| مقاله «سوره انسان»]]، [[دائرة المعارف قرآن کریم ج۴ (کتاب)| دائرة المعارف قرآن کریم ج۴]].</ref>