صحابه: تفاوت میان نسخه‌ها

'''صحابه'''، به اشخاصی گفته می‌‌شود که همراه و ملازم [[حضرت محمد]] {{صل}} بوده‌اند. طبق [[آیات]] و [[روایات]] وضعیت تمام صحابه یکی نبوده و برخی از صحابه مورد [[ستایش]] و برخی دیگر مورد [[نکوهش]] [[خداوند متعال]] و [[پیامبر]] {{صل}} قرار گرفته‌اند. [[اهل سنت]] با استناد به آیات و روایات مورد ستایش صحابه، [[حکم]] به [[عدالت]] جمیع صحابه داده است، در حالی که [[شیعه]] به [[دلیل]] وجود دو دسته از آیات و روایات در مورد صحابه، حکم آنان را مانند باقی [[مردم]] می‌‌دانند که عدالت آنها باید مورد بررسی قرار بگیرد.

== معناشناسی ==

=== معنای لغوی ===

صحابه در لغت به معنای ملازم و همراه است، چه آن ملازم [[انسان]]، حیوان و یا مکان و [[زمان]] باشد و فرقی نمی‌کند این [[مصاحبت]] و [[همراهی]] با [[جسم]] و تن (که اصل در همراهی همین است) باشد و یا با [[عنایت]] و توجه؛ [[ولی]] در عرف به کسی که همراهی‌اش با دیگری بسیار است گفته می‌‌شود<ref>{{عربی|صحب: الصَّاحِبُ الملازم... ، و لا یقال فی العرف إلّا لمن کثرت ملازمته... ، و الْمُصَاحَبَةُ و الِاصْطِحَابُ أبلغ من الاجتماع، لأجل أنّ المصاحبة تقتضی طول لبثه}}؛ مفردات راغب، ماده صحب و لسان العرب، ابن منظور، ج۷، ص۲۸۶؛ تاج العروس، زبیدی، ج۱، ص۳۲.</ref>.<ref>ر. ک: [[سید علی حسینی میلانی|حسینی میلانی، سید علی]]، [[عدالت صحابه (کتاب)|عدالت صحابه]]، ص۲۷.</ref>

=== معنای اصطلاحی ===

==== دیدگاه شیعه ====

شیعه [[معتقد]] است لفظ "[[صحابی]]" اصصلاح [[شرعی]] نیست (این اصطلاح در لسان [[شارع]] نیامده)، بلکه [[شأن]] و مرتبه اش، مثل دیگر واژه‌های [[عربی]] است. "صاحب" در لغت ملازم و معاشر معنا می‌‌شود و این لفظ جز درباره کسی که ملازمتش زیاد باشد به [[کار]] نمی‌رود و چون "صحبت" همواره میان دو نفر مطرح است، از این رو همواره صاحب و جمع آن یعنی "[[اصحاب]]" به صورت مضاف به کار می‌‌روند<ref>ر. ک: باقر شیخانی، علی، عدالت صحابه از دیدگاه شیعه، ص۲۹.</ref>.

صحابی در [[عصر]] [[رسول الله]] {{صل}} نیز در همان معنای لغوی به کار می‌‌رفت و گفته می‌‌شد: {{عربی|صاحب رسول الله}} یا {{عربی|اصحاب رسول الله}} که همواره این واژه‌ها به [[رسول الله]] یا چیز دیگر اضافه می‌‌شد، به عنوان مثال به افرادی که در [[مسجد رسول خدا]] {{صل}} ساکن بودند، "[[اصحاب]] الصفة" گفته می‌‌شد. البته پس از [[رسول خدا]] {{صل}}، [[صحابی]] بدون مضاف الیه نیز بکار می‌‌رفت که مرادشان، [[اصحاب رسول الله]] {{صل}} بود و به صورت نامی برای آنان درآمد، بنابراین لفظ‌های "صحابه" و "صحابی" از اصطلاعات متشرعه و [[مسلمانان]] بوده و اصطلاح [[شرعی]] نیست<ref>عسکری، سید مرتضی، معالم المدرستین، ج۱، ص۱۳۴.</ref>.

بعد از گسترش یافتن مفهوم اصطلاحی "صحابه" و به‌کارگیری فراوان آن در کتب [[تاریخی]]، [[حدیثی]] و [[فقهی]] برخی از [[علمای شیعه]] به تبیین مفهوم اصطلاحی آن پرداخته و گفته اند: "صحابی کسی است که در حال [[ایمان]]، [[پیامبر]] {{صل}} را [[دیدار]] کرده و [[مسلمان]] از [[دنیا]] رفته است، اگرچه در این میان [[مرتد]] شده باشد"<ref>شهید ثانی، شیخ زین الدین، الرعایة فی علم الدرایة، ص۳۳۹.</ref>.

همچنین در تعریف دیگری آمده است: "صحابی کسی است که در حال ایمان با پیامبر {{صل}} هم‌نشین شده و با ایمان مرده باشد"<ref>سید حسن صدر، نهایة الدرایة، ص۳۴۱.</ref>.<ref>ر. ک: باقر شیخانی، علی، عدالت صحابه از دیدگاه شیعه، ص۲۹ـ۳۰.</ref>

==== دیدگاه [[اهل سنت]] ====

دیدگاه اهل سنت در مورد معنای صحابه یکی نبوده و اختلافاتی در این خصوص میان بزرگان اهل سنت وجود دارد. برخی صحابه را شخصی می‌‌دانند که رسول خدا {{صل}} را دیده یا ملازم و همراه رسول خدا بوده است؛ برخی قید شنیدن [[حدیث]] از آن [[حضرت]] را اضافه کرده‌اند و برخی شرط [[نقل]] حدیثی از رسول خدا {{صل}} را اضافه نموده‌اند.

ابی [[صلاح]] شهرزوری<ref>عثمان بن صلاح الدین عبدالرحمن شهرزوری فقیه شافعی مؤلف کتاب علوم الحدیث در علم درایه است که به مقدمه ابن صلاح نیز معروف است و مورد توجه عالمان علم درایه بوده و شروح متعددی نیز بر این کتاب نوشته شده است. وی در سال ۶۴۳ در دمشق درگذشت.</ref> می‌‌گوید بیشتر [[اهل حدیث]]، هر [[مسلمانی]] را که رسول خدا {{صل}} را دیده است صحابی می‌‌دانند. همچنین [[بخاری]] در صحیح، کسی را که با پیامبر {{صل}} [[همراهی]] کرده یا در حال [[اسلام]]، او را دیده است، [[صحابی]] معرفی می‌‌کند<ref>بخاری، صحیح بخاری، ج۵، ص۲.</ref>.<ref>شهرزوری، ابن صلاح، علوم الحدیث، ص۲۹۲.</ref>

ابوالمظفر [[سمعانی]] [[مروزی]] بر این [[عقیده]] است که [[اهل حدیث]]، به کسی صحابه می‌‌گویند که [[حدیث]] و یا جمله ای از [[پیامبر]] {{صل}} [[نقل]] کرده باشد. برخی نیز مفهوم صحابه را گسترش می‌‌دهند و می‌‌گویند حتی اگر کسی یک بار هم پیامبر {{صل}} را دیده باشد از صحابه محسوب می‌‌شود<ref>شهرزوری، ابن صلاح، علوم الحدیث، ص۲۹۲.</ref>.  

به گفته [[ابن حجر عسقلانی]]، صحیح‌ترین تعریف برای «صحابی»، آن است که پیامبر {{صل}} را در حال [[ایمان]] [[دیدار]] کند و [[مسلمان]] از [[دنیا]] برود. از این رو کسانی که [[حضرت]] را در [[زمان]] کوتاه یا طولانی همراهی کرده‌اند حال از او [[روایت]] نموده‌اند یا نه، با ایشان به [[جنگ]] رفته‌اند یا نه، او را دیده‌اند و یا به جهت [[کوری]] ندیده‌اند، همگی از صحابه هستند<ref>عسقلانی، ابن حجر، الاصابة فی تمییز الصحابه، ج۱، ص۱۵۸.</ref>.

[[جلال الدین سیوطی]]<ref>جلال الدین عبدالرحمان سیوطی (۸۴۹-۹۱۱ هـ. ق) عالم شافعی قرن نهم و دهم است. سیوطی در اواخر دوران شکوفایی علمی در مصر یعنی از زمان سقوط خلافت عباسی تا اوایل قرن دهم می‌‌زیست. وی از اکابر علمای عامه است و تألیفات پرشماری در زمینه‌های مختلف دارد. وی نویسنده تفسیر مهم الدر المنثور فی التفسیر بالمأثور و نیز جامع‌ترین کتاب درباره علوم قرآنی با نام الإتقان فی علوم القرآن است.</ref> نیز به نقل از [[سعید بن مسیب]]<ref>سعید بن مسیب از بزرگان تابعین است که مورد پذیرش شیعه و سنی می‌‌باشد، وی از محبان امیرالمؤمنین {{ع}} و یکی از فقهای هفت گانه مدینه محسوب می‌‌شود.</ref> می‌‌گوید: "صحابی کسی است که یک یا دو سال، با [[رسول خدا]] {{صل}} همراه بوده و با او در یک یا دو [[غزوه]] شرکت داشته است"<ref>سیوطی، جلال الدین، تدریب الراوی، ج۲، ص۱۸۸.</ref>.<ref>ر. ک: [[سید ضیاءالدین علیانسب|علیانسب، سید ضیاءالدین]]، [[صحابه در قرآن (کتاب)|صحابه در قرآن]]، ص۲۴ تا۳۰.</ref>

== صحابه در [[قرآن]] ==

=== [[ستایش]] صحابه ===

# ستایش سابقانِ در [[قبول اسلام]]: {{متن قرآن|وَالسَّابِقُونَ الْأَوَّلُونَ مِنَ الْمُهَاجِرِينَ وَالْأَنْصَارِ وَالَّذِينَ اتَّبَعُوهُمْ بِإِحْسَانٍ رَضِيَ اللَّهُ عَنْهُمْ وَرَضُوا عَنْهُ وَأَعَدَّ لَهُمْ جَنَّاتٍ تَجْرِي تَحْتَهَا الْأَنْهَارُ خَالِدِينَ فِيهَا أَبَدًا ذَلِكَ الْفَوْزُ الْعَظِيمُ}}<ref>«و خداوند از نخستین پیش‌آهنگان مهاجران و انصار و کسانی که به نیکی از آنان پیروی کرده‌اند خشنود است و آنها نیز از وی خشنودند و او برای آنان بوستان‌هایی فراهم آورده که جویبارها در بن آنها روان است، هماره در آن جاودانند، رستگاری سترگ، این است» سوره توبه، آیه ۱۰۰.</ref>.

# ستایش [[مجاهدان]] و [[مهاجران]] و یاری‌کنندگان آنان: {{متن قرآن|إِنَّ الَّذِينَ آمَنُوا وَهَاجَرُوا وَجَاهَدُوا بِأَمْوَالِهِمْ وَأَنْفُسِهِمْ فِي سَبِيلِ اللَّهِ وَالَّذِينَ آوَوْا وَنَصَرُوا أُولَئِكَ بَعْضُهُمْ أَوْلِيَاءُ بَعْضٍ}}<ref>«کسانی که ایمان آورده و هجرت گزیده‌اند و در راه خداوند با مال و جانشان جهاد کرده‌اند و کسانی که (به آنان) پناه داده و یاری رسانده‌اند دوستان یکدیگرند» سوره انفال، آیه ۷۲.</ref> و {{متن قرآن|وَالَّذِينَ آمَنُوا وَهَاجَرُوا وَجَاهَدُوا فِي سَبِيلِ اللَّهِ وَالَّذِينَ آوَوْا وَنَصَرُوا أُولَئِكَ هُمُ الْمُؤْمِنُونَ حَقًّا لَهُمْ مَغْفِرَةٌ وَرِزْقٌ كَرِيمٌ وَالَّذِينَ آمَنُوا مِنْ بَعْدُ وَهَاجَرُوا وَجَاهَدُوا مَعَكُمْ فَأُولَئِكَ مِنْكُمْ وَأُولُو الْأَرْحَامِ بَعْضُهُمْ أَوْلَى بِبَعْضٍ فِي كِتَابِ اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ بِكُلِّ شَيْءٍ عَلِيمٌ}}<ref>«و کسانی که ایمان آورده و هجرت گزیده و در راه خداوند جهاد کرده‌اند و کسانی که (به آنان) پناه داده و یاری رسانده‌اند به راستی مؤمن‌اند؛ آنان آمرزش و روزی ارجمندی دارند. و کسانی که پس از آن ایمان آورده و هجرت گزیده و همراه شما جهاد کرده‌اند از شمایند و در کتاب خداوند خویشاوندان (در ارث‌بری) نسبت به همدیگر (از دیگران) سزاوارترند؛ بی‌گمان خداوند به هر چیزی داناست» سوره انفال، آیه ۷۴ ـ ۷۵.</ref>

# همچنین [[خداوند]] در [[وصف]] ایشان این [[آیه]] را فرو فرستاد: {{متن قرآن|وَمَغَانِمَ كَثِيرَةً يَأْخُذُونَهَا وَكَانَ اللَّهُ عَزِيزًا حَكِيمًا}}<ref>«و نیز به غنیمت های فراوانی که به دست خواهند آورد؛ و خداوند، پیروزمندی فرزانه است» سوره فتح، آیه ۱۹.</ref>.

#{{متن قرآن|مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللَّهِ وَالَّذِينَ مَعَهُ أَشِدَّاءُ عَلَى الْكُفَّارِ رُحَمَاءُ بَيْنَهُمْ}}<ref>«محمد، پیامبر خداوند است و آنان که با وی‌اند، بر کافران سختگیر، میان خویش مهربانند» سوره فتح، آیه ۲۹.</ref>.<ref>ر. ک: [[دایرة المعارف صحابه پیامبر اعظم ج۱ (کتاب)|دایرة المعارف صحابه پیامبر اعظم ج۱‌]]، ج۱، ص۷۵-۷۹.</ref>

=== [[نکوهش]] صحابه ===

# کسانی که دل‌های [[بیمار]] دارند: {{متن قرآن|وَمَا جَعَلْنَا أَصْحَابَ النَّارِ إِلَّا مَلَائِكَةً وَمَا جَعَلْنَا عِدَّتَهُمْ إِلَّا فِتْنَةً لِلَّذِينَ كَفَرُوا لِيَسْتَيْقِنَ الَّذِينَ أُوتُوا الْكِتَابَ وَيَزْدَادَ الَّذِينَ آمَنُوا إِيمَانًا وَلَا يَرْتَابَ الَّذِينَ أُوتُوا الْكِتَابَ وَالْمُؤْمِنُونَ وَلِيَقُولَ الَّذِينَ فِي قُلُوبِهِمْ مَرَضٌ وَالْكَافِرُونَ مَاذَا أَرَادَ اللَّهُ بِهَذَا مَثَلًا كَذَلِكَ يُضِلُّ اللَّهُ مَنْ يَشَاءُ وَيَهْدِي مَنْ يَشَاءُ وَمَا يَعْلَمُ جُنُودَ رَبِّكَ إِلَّا هُوَ وَمَا هِيَ إِلَّا ذِكْرَى لِلْبَشَرِ}}<ref>«و دوزخبانان را جز از فرشتگان نگماردیم و شمار آنان را جز آزمونی برای کافران قرار ندادیم تا اهل کتاب، یقین پیدا کنند و مؤمنان بر ایمان خود بیفزایند و اهل کتاب و مؤمنان، دچار تردید نشوند و سرانجام بیماردلان و کافران بگویند که خداوند از این مثل چه می‌خواهد؟ بدین‌گونه خداوند هر که را بخواهد در گمراهی وا می‌نهد و هر که را بخواهد راهنمایی می‌کند و سپاه پروردگارت را کسی جز او نمی‌داند و این جز یادآوری برای آدمیان، نیست» سوره مدثر، آیه ۳۱.</ref>.<ref>"چون با توجه به معنای این آیه مردم مکه در آغاز دعوت پیامبر به چهار گروه اهل کتاب، مؤمنان، بیماردلان و کفار تقسیم شده‌اند. مفسران در تفسیر این آیه و اینکه خداوند متعال گروه بیماردلان را در مقابل سه گروه دیگر قرار داده متحیر گشته و احتمالاتی داده‌اند". برای توضیح بیشتر، ر. ک: تفسیر ابن کثیر، ابن کثیر، ج۴، ص۴۷۴؛ احکام القرآن، جصاص، ج۱، ص۶۵۱؛ تفسیر مفاتیح الغیب، فخر رازی، ج۳۰، ص۲۰۷؛ تفسیر جلالین، سیوطی، ص۷۷۷؛ المیزان، علامه طباطبایی، ج۲۰، ص۹۸.</ref>

# افراد فتنه‌جو و [[آزاردهنده]] [[رسول خدا]] {{صل}}: {{متن قرآن|إِنَّمَا يَسْتَأْذِنُكَ الَّذِينَ لَا يُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَالْيَوْمِ الْآخِرِ وَارْتَابَتْ قُلُوبُهُمْ فَهُمْ فِي رَيْبِهِمْ يَتَرَدَّدُونَ وَلَوْ أَرَادُوا الْخُرُوجَ لَأَعَدُّوا لَهُ عُدَّةً وَلَكِنْ كَرِهَ اللَّهُ انْبِعَاثَهُمْ فَثَبَّطَهُمْ وَقِيلَ اقْعُدُوا مَعَ الْقَاعِدِينَ لَوْ خَرَجُوا فِيكُمْ مَا زَادُوكُمْ إِلَّا خَبَالًا وَلَأَوْضَعُوا خِلَالَكُمْ يَبْغُونَكُمُ الْفِتْنَةَ وَفِيكُمْ سَمَّاعُونَ لَهُمْ وَاللَّهُ عَلِيمٌ بِالظَّالِمِينَ}}<ref>«تنها کسانی از تو اجازه (ی معاف بودن از جهاد) می‌خواهند که به خداوند و روز بازپسین ایمان ندارند و دل به شک سپرده‌اند و در تردید خود سرگردانند. اگر (به راستی) می‌خواستند رهسپار گردند ساز و برگی برای آن فراهم می‌آوردند ولی خداوند روانه شدن آنان را خوش نداشت پس آنان را به درنگ کردن واداشت و (به آنها) گفته شد: با (خانه) نشستگان همنشین باشید! اگر در میان شما روانه می‌شدند جز شرّ به شما نمی‌افزودند و در میان شما برای ایجاد آشوب رخنه می‌کردند و آنان میان شما جاسوسانی دارند و خداوند به (حال) ستمگران داناست.» سوره توبه، آیه ۴۵ ـ ۴۷.</ref>. [[خداوند]] در [[آیه]] دیگری می‌فرماید: {{متن قرآن|إِنَّ الَّذِينَ يُؤْذُونَ اللَّهَ وَرَسُولَهُ لَعَنَهُمُ اللَّهُ فِي الدُّنْيَا وَالْآخِرَةِ وَأَعَدَّ لَهُمْ عَذَابًا مُهِينًا}}<ref>«خداوند آنان را که خداوند و فرستاده او را می‌آزارند در این جهان و جهان بازپسین لعنت می‌کند و برای آنها عذابی خوارساز آماده کرده است» سوره احزاب، آیه ۵۷.</ref>.

# افرادی که در برابر [[حق]] ایستادند: {{متن قرآن|ثُمَّ أَنْزَلَ عَلَيْكُمْ مِنْ بَعْدِ الْغَمِّ أَمَنَةً نُعَاسًا يَغْشَى طَائِفَةً مِنْكُمْ وَطَائِفَةٌ قَدْ أَهَمَّتْهُمْ أَنْفُسُهُمْ يَظُنُّونَ بِاللَّهِ غَيْرَ الْحَقِّ ظَنَّ الْجَاهِلِيَّةِ يَقُولُونَ هَلْ لَنَا مِنَ الْأَمْرِ مِنْ شَيْءٍ قُلْ إِنَّ الْأَمْرَ كُلَّهُ لِلَّهِ يُخْفُونَ فِي أَنْفُسِهِمْ مَا لَا يُبْدُونَ لَكَ يَقُولُونَ لَوْ كَانَ لَنَا مِنَ الْأَمْرِ شَيْءٌ مَا قُتِلْنَا هَاهُنَا قُلْ لَوْ كُنْتُمْ فِي بُيُوتِكُمْ لَبَرَزَ الَّذِينَ كُتِبَ عَلَيْهِمُ الْقَتْلُ إِلَى مَضَاجِعِهِمْ وَلِيَبْتَلِيَ اللَّهُ مَا فِي صُدُورِكُمْ وَلِيُمَحِّصَ مَا فِي قُلُوبِكُمْ وَاللَّهُ عَلِيمٌ بِذَاتِ الصُّدُورِ}}<ref>«آنگاه، (خداوند) پس از آن اندوه با خوابی سبک آرامشی بر شما فرو فرستاد که گروهی از شما را فرا گرفت و گروهی (دیگر) که در اندیشه جان خود بودند با پنداری جاهلی به خداوند گمان نادرست بردند؛ می‌گفتند: آیا ما در این کار (از خود) اختیاری داریم؟ بگو: بی‌گمان یکسره کار با خداوند است، (آنان) در خویش چیزی نهان می‌دارند که بر تو آشکار نمی‌کنند، می‌گویند: اگر ما در این کار اختیاری داشتیم اینجا کشته نمی‌شدیم، بگو: اگر در خانه‌هایتان (نیز) می‌بودید، آنان که کشته شدن بر آنها مقرر شده بود به سوی کشتارگاه‌های خویش بیرون می‌آمدند، و (چنین شد) تا خداوند آنچه در اندرون خود دارید بیازماید و آنچه در دل‌هایتان دارید بپالاید و خداوند به اندیشه‌ها داناست» سوره آل عمران، آیه ۱۵۴.</ref>.<ref>تفسیر ابن کثیر، ابن کثیر، ج۱، ص۴۲۷.</ref>

# در [[سوره حجرات]] نیز آمده است: {{متن قرآن|يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِنْ جَاءَكُمْ فَاسِقٌ بِنَبَإٍ فَتَبَيَّنُوا أَنْ تُصِيبُوا قَوْمًا بِجَهَالَةٍ فَتُصْبِحُوا عَلَى مَا فَعَلْتُمْ نَادِمِينَ}}<ref>«ای مؤمنان! اگر بزهکاری برایتان خبری آورد بررسی کنید مبادا نادانسته به گروهی زیان رسانید، آنگاه از آنچه کرده‌اید پشیمان گردید» سوره حجرات، آیه ۶.</ref>. همچنین [[خداوند]] در [[آیه]] دیگری درباره فرد مورد نظر در آیه قبل می‌‌فرماید: {{متن قرآن|أَفَمَنْ كَانَ مُؤْمِنًا كَمَنْ كَانَ فَاسِقًا لَا يَسْتَوُونَ}}<ref>«آیا آنکه مؤمن است همگون کسی است که نافرمان است؟ (هرگز) برابر نیستند» سوره سجده، آیه ۱۸.</ref>. [[شأن نزول آیه]] "[[ولید بن عقبه]]" از [[اصحاب پیامبر]] بوده است که در عین داشتن دو [[فضیلت]] [[صحابی]] بودن و [[هجرت]] کردن به [[مدینه]]، نتوانست اعتبار خود را [[حفظ]] کند و با [[دروغ‌گویی]] درباره [[قبیله]] [[بنی مصطلق]]، خداوند از وی به عنوان [[فاسق]] یاد کرد. ملاحظه می‌شود با اینکه او [[پیامبر]] {{صل}} را دید و سخنانی را نیز از [[حضرت]] [[نقل]] کرد [[ولی]] [[فرمان]] بردار [[فرستاده خدا]] نبود؛ از این رو نمی‌توان همه [[اصحاب]] را که بیش از یکصد هزار تن بودند، [[عادل]] و [[پارسا]] دانست.

#{{متن قرآن|يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لَا تَتَّخِذُوا آبَاءَكُمْ وَإِخْوَانَكُمْ أَوْلِيَاءَ إِنِ اسْتَحَبُّوا الْكُفْرَ عَلَى الْإِيمَانِ وَمَنْ يَتَوَلَّهُمْ مِنْكُمْ فَأُولَئِكَ هُمُ الظَّالِمُونَ قُلْ إِنْ كَانَ آبَاؤُكُمْ وَأَبْنَاؤُكُمْ وَإِخْوَانُكُمْ وَأَزْوَاجُكُمْ وَعَشِيرَتُكُمْ وَأَمْوَالٌ اقْتَرَفْتُمُوهَا وَتِجَارَةٌ تَخْشَوْنَ كَسَادَهَا وَمَسَاكِنُ تَرْضَوْنَهَا أَحَبَّ إِلَيْكُمْ مِنَ اللَّهِ وَرَسُولِهِ وَجِهَادٍ فِي سَبِيلِهِ فَتَرَبَّصُوا حَتَّى يَأْتِيَ اللَّهُ بِأَمْرِهِ وَاللَّهُ لَا يَهْدِي الْقَوْمَ الْفَاسِقِينَ لَقَدْ نَصَرَكُمُ اللَّهُ فِي مَوَاطِنَ كَثِيرَةٍ وَيَوْمَ حُنَيْنٍ إِذْ أَعْجَبَتْكُمْ كَثْرَتُكُمْ فَلَمْ تُغْنِ عَنْكُمْ شَيْئًا وَضَاقَتْ عَلَيْكُمُ الْأَرْضُ بِمَا رَحُبَتْ ثُمَّ وَلَّيْتُمْ مُدْبِرِينَ}}<ref>«ای مؤمنان! پدران و برادرانتان را دوست مگیرید اگر کفر را بر ایمان برگزینند و کسانی از شما که آنها را دوست بگیرند ستمگرند. بگو اگر پدرانتان و فرزندانتان و برادرانتان و همسرانتان و دودمانتان و دارایی‌هایی که به دست آورده‌اید و تجارتی که از کساد آن بیم دارید و خانه‌هایی که می‌پسندید از خداوند و پیامبرش و جهاد در راه او نزد شما دوست‌داشتنی‌تر است پس چشم به راه باشید تا خداوند امر (عذاب) خود را (در ميان) آورد و خداوند گروه نافرمانان را راهنمايى نمى‏‌كند. بی‌گمان خداوند در نبردهایی بسیار و در روز (جنگ) «حنین» شما را یاری کرده است؛ هنگامی که فزونیتان شما را به غرور واداشت اما هیچ سودی برای شما نداشت و زمین با گستردگیش بر شما تنگ شد سپس با پشت کردن (به دشمن) واپس گریختید.» سوره توبه، آیه ۲۳ ـ ۲۵.</ref>.

#{{متن قرآن|يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا مَا لَكُمْ إِذَا قِيلَ لَكُمُ انْفِرُوا فِي سَبِيلِ اللَّهِ اثَّاقَلْتُمْ إِلَى الْأَرْضِ أَرَضِيتُمْ بِالْحَيَاةِ الدُّنْيَا مِنَ الْآخِرَةِ فَمَا مَتَاعُ الْحَيَاةِ الدُّنْيَا فِي الْآخِرَةِ إِلَّا قَلِيلٌ إِلَّا تَنْفِرُوا يُعَذِّبْكُمْ عَذَابًا أَلِيمًا وَيَسْتَبْدِلْ قَوْمًا غَيْرَكُمْ وَلَا تَضُرُّوهُ شَيْئًا وَاللَّهُ عَلَى كُلِّ شَيْءٍ قَدِيرٌ}}<ref>«ای مؤمنان! چگونه‌اید که چون به شما گفته شود در راه خداوند رهسپار (جنگ) گردید، گرانخیزی می‌ورزید؟ آیا به جای جهان واپسین به زندگانی این جهان خرسند شده‌اید؟ در حالی که کالای زندگی این جهان در برابر جهان واپسین جز اندکی نیست. اگر رهسپار نگردید (خداوند) شما را به عذابی دردناک دچار می‌کند و قومی دیگر را به جای شما می‌آورد و شما هیچ زیانی به او نمی‌توانید رساند و خداوند بر هر کاری تواناست.» سوره توبه، آیه ۳۸ ـ ۳۹.</ref>.

#{{متن قرآن|وَإِذَا رَأَوْا تِجَارَةً أَوْ لَهْوًا انْفَضُّوا إِلَيْهَا وَتَرَكُوكَ قَائِمًا قُلْ مَا عِنْدَ اللَّهِ خَيْرٌ مِنَ اللَّهْوِ وَمِنَ التِّجَارَةِ}}<ref>«و چون داد و ستد یا سرگرمی‌یی ببینند، بدان سو شتاب می‌آورند و تو را ایستاده رها می‌کنند؛ بگو: آنچه نزد خداوند است از سرگرمی و داد و ستد، نکوتر است» سوره جمعه، آیه ۱۱.</ref>.

#{{متن قرآن|إِنَّ الَّذِينَ جَاءُوا بِالْإِفْكِ عُصْبَةٌ مِنْكُمْ}}<ref>«کسانی که [به یکی از همسران پیامبر] آن دروغ را (وارد) آوردند» سوره نور، آیه ۱۱.</ref>. این [[آیه]]، گروهی از صحابه را که به یکی از [[همسران پیامبر]] {{صل}} [[تهمت]] [[زنا]] زدند، [[دروغ‌گو]] معرفی می‌کند. [[ابن اثیر]] می‌گوید: مِسطح، از صحابه، که در [[جنگ بدر]] بود، از کسانی بود که تهمت زنا به [[عایشه]] زد و به خاطر آن از [[پیامبر]] {{صل}} تازیانه خورد.

# [[قرآن کریم]] درباره کسانی که در [[جنگ احد]] به [[دستور پیامبر]] {{صل}} [[رفتار]] نکرده و سنگر خویش را در گردنه [[کوه]] [[احد]] رها کردند و در نتیجه، [[شکست]] زیانباری به [[مسلمانان]] رسید، می‌فرماید: {{متن قرآن|مِنْكُمْ مَنْ يُرِيدُ الدُّنْيَا وَمِنْكُمْ مَنْ يُرِيدُ الْآخِرَةَ}}<ref>«برخی از شما این جهان را و برخی جهان واپسین را می‌خواستید» سوره آل عمران، آیه ۱۵۲.</ref>.

# همچنین آیه {{متن قرآن|وَمِمَّنْ حَوْلَكُمْ مِنَ الْأَعْرَابِ مُنَافِقُونَ وَمِنْ أَهْلِ الْمَدِينَةِ مَرَدُوا عَلَى النِّفَاقِ لَا تَعْلَمُهُمْ نَحْنُ نَعْلَمُهُمْ سَنُعَذِّبُهُمْ مَرَّتَيْنِ ثُمَّ يُرَدُّونَ إِلَى عَذَابٍ عَظِيمٍ}}<ref>«و از پیرامونیان شما از تازیان بیابان‌نشین و از اهل مدینه منافقانی هستند که به دورویی خو کرده‌اند؛ تو آنان را نمی‌شناسی ما آنها را می‌شناسیم؛ به زودی آنان را دوبار عذاب خواهیم کرد سپس به سوی عذابی سترگ برده می‌شوند» سوره توبه، آیه ۱۰۱.</ref>، به [[صراحت]] برخی اطرافیان [[پیامبر اسلام]] {{صل}} از [[اعراب]] و اهالی [[مدینه]] را [[منافق]] معرفی می‌‌کند.

بنابراین طبق [[آیات الهی]] حال همۀ صحابه یکسان نبوده و برخی مورد [[ستایش]] و برخی دیگر مورد [[نکوهش]] آیات الهی قرار گرفته‌اند و ملاک این ستایش یا نکوهش، عمل کردن یا ترک شروطی است که در [[آیات قرآن کریم]] [[ذکر]] شده اند<ref>ر. ک: [[دایرة المعارف صحابه پیامبر اعظم ج۱ (کتاب)|دایرة المعارف صحابه پیامبر اعظم ج۱‌]]، ج۱، ص۸۲-۹۸.</ref>.

== صحابه در [[روایات]] ==

=== [[ستایش]] صحابه ===

==== [[نقد]] کلی [[روایات]] ====

# ثابت کردن "[[عدالت]] همه صحابه" به وسیله احادیثِ خود صحابه باتوجه به بطلان "دور" در [[منطق]] امری محال است؛ زیرا موجب تناقض می‌شود؛ یعنی "عدالت همه صحابه" پیش از پذیرش این روایات، [[ثابت]] نیست و [[اثبات]] عدالت همه صحابه به وسیله همان صحابه که عدالت آنان ثابت، نیست، دور است و دور، [[باطل]] و محال است.

# هیچ یک از این روایات، بر "عدالت همه صحابه" [[دلالت]] ندارد بلکه این روایات بر دشنام ندادن به اصحاب دلالت دارد و علت [[دستور پیامبر]] بر [[پرهیز]] از دشنام گویی، نیز این بوده است که برخی اصحاب به یکدیگر دشنام می‌دادند و [[حضرت]] از دشنام دادن جلوگیری کردند.

# [[پیامبر اکرم]] {{صل}} نفرمود به آنها دشنام ندهید، چون اصحاب من [[عادل]] هستند؛ بلکه پرهیز دادن از دشنام گویی تنها [[دستوری]] [[اخلاقی]] و [[فقهی]] است؛ بنابراین دلالت بر عادل بودن فردی ندارد<ref>ر. ک: [[دایرة المعارف صحابه پیامبر اعظم ج۱ (کتاب)|دایرة المعارف صحابه پیامبر اعظم ج۱‌]]، ج۱، ص۱۰۳ ـ ۱۱۵.</ref>.

=== [[نکوهش]] صحابه در [[روایات]] ===

# ابونضر می‌گوید: سخنی از [[رسول خدا]] {{صل}} به من رسیده که پیامبر {{صل}} درباره [[شهدای جنگ احد]] فرمود: "من درباره آنان [[شهادت]] می‌دهم". [[ابوبکر]] گفت: "ای رسول خدا! آیا ما [[برادران]] آنان نیستیم؟ آنان [[اسلام]] را پذیرفتند ما نیز اسلام را پذیرفتیم و آنان [[پیکار]] کردند ما نیز پیکار کردیم".پیامبر {{صل}} می‌فرمود: "آری، [[ولی]] من نمی‌دانم شما پس از من چگونه [[رفتار]] خواهید کرد". ابوبکر گریست و گفت: "آیا ما پس از شما خواهیم بود؟"<ref>الموطأ، مالک بن انس، ج۲، ص۴۶۱- ۴۶۲، ح۳۲، کتاب الجهاد، الشهداء فی سبیل الله.</ref>. برخی شارحان [[حدیث]] می‌گویند: معنای [[سخن پیامبر]] {{صل}} که درباره شهدای جنگ احد فرمود: "من شهادت می‌دهم"؛ یعنی من درباره آنان به [[ایمان صحیح]] و [[سلامت]] ایشان از [[گناه]] [[گواهی]] می‌دهم: از این روایت به خوبی فهمیده می‌شود که پیامبر {{صل}} بر [[صلاح]] و عدالت [[شهدا]] شهادت دادند، اما درباره همه صحابه حتی [[ابوبکر]] [[شهادت]] ندادند.

# [[ابن مسعود]] [[روایت]] می‌کند [[روزی]] [[رسول خدا]] {{صل}} در خطبه‌اش پس از [[ستایش خداوند]] فرمود: "برخی شما [[منافق]] هستید، پس من نام هر کسی را گفتم، بلند شود. سپس [[پیامبر]] نام سی و سه تن را گفت و به آنان فرمود: شما از [[خدا]] بترسید"<ref>{{عربی|ان منکم منافقین فمن سمیت فلیقم. ثم قال: یا قم فلان، قم یافلان، حتی سمی ستة و ثلاثین رجلا قال ان فیکم أو منکم فاتقوالله}}؛ مجمع الزوائد، هیثمی، ج۱، ص۱۱۲، کتاب الایمان، باب فی نیة المؤمن و المنافق و عملهما.</ref>.

# رسول خدا {{صل}} در [[حجة الوداع]] پس از [[سخنرانی]] مفصلی فرمود: "به شما هشدار می‌دهم که مبادا پس از من [[مرتد]] و [[کافر]] شوید در حالی که همدیگر را به [[قتل]] می‌رسانید. [[آگاه]] باشید که من [[شاهد]] و [[گواه]] بر [[رفتار]] شما هستم و شما از آن [[ناآگاه]] هستید"<ref>{{عربی|أَلَا لَأَعْرِفَنَّکُمْ تَرْتَدُّونَ بَعْدِی کُفَّاراً یَضْرِبُ بَعْضُکُمْ رِقَابَ بَعْضٍ أَلَا إِنِّی قَدْ شَهِدْتُ وَ غِبْتُمْ}}؛ المستدرک علی الصحیحین، حاکم نیشابوری، ج۱، ص۹۳؛ مجمع الزوائد، هیثمی، ج۷، ص۲۹۵؛ الفتن، ابن ماجه، ح۳۹۳۱.</ref>.

این [[روایات]] نشانگر آن است که همه صحابه در برابر [[گفتار]]، رفتار و [[سنت نبوی]] [[تسلیم]] نبودند. پس دلیلی بر [[عدالت]] همه صحابه وجود ندارد<ref>ر. ک: [[دایرة المعارف صحابه پیامبر اعظم ج۱ (کتاب)|دایرة المعارف صحابه پیامبر اعظم ج۱‌]]، ج۱، ص۹۸-۱۰۳.</ref>.

== [[نظریه]] [[عدالت صحابه]] ==

=== دیدگاه شیعه ===

[[احترام]] به [[اصحاب پیامبر]] {{صل}} [[وظیفه]] همه [[مسلمانان]] است و هیچ [[مسلمانی]] [[حق]] [[ناسزاگویی]] به آنها را ندارد. آنها در [[زمان]] زندگانی [[حضرت]] به او [[ایمان]] آورده و [[اسلام]] را از وی فرا گرفتند و چون در کنار او [[جهاد]] کردند، محترم هستند و در [[جهان اسلام]] هیچ مسلمانی نیست که درباره [[صحابه پیامبر اکرم]] {{صل}} [[بدگویی]] یا اظهار [[بی‌مهری]] کند و اگر چنین نسبتی به گروهی از مسلمانان بدهند، نسبتی کاملا بی‌پایه است.

دیدن پیامبر امری [[افتخار]] آفرین است، [[ولی]] باعث [[پاک]] بودن هیچ [[انسانی]] از [[گناه]] نمی‌شود و نمی‌توان همه صحابه را [[عادل]] و [[پرهیزگار]] و پیراسته از [[گناه]] دانست؛ زیرا به [[شهادت]] [[قرآن]]، آنان در عین داشتن [[افتخار]] "[[صحابی]] بودن"، از حیث [[ایمان]] و [[نفاق]] و [[اطاعت]] و [[سرکشی]] در برابر [[خدا]] و رسولش به دسته‌های گوناگونی تقسیم شده‌اند؛ از این رو، نمی‌توان همگان را عادل و پرهیزگار دانست<ref>ر. ک: [[دایرة المعارف صحابه پیامبر اعظم ج۱ (کتاب)|دایرة المعارف صحابه پیامبر اعظم ج۱‌]]، ج۱، ص۷۴-۷۵.</ref>.

[[علامه]] [[شرف]] الدین می‌‌نویسد: "هر چند که [[صحابه رسول الله]] {{صل}} بودن دارای [[شرافت]] و [[حسن]] است لکن به خودی خود سبب [[عدالت]] نمی‌شود و [[حکم]] آنها سه قسم است: [[عدول]] و [[بغات]]<ref>"مرتکب‌ بغی‌، باغی‌ جمع‌: بغات‌ خوانده‌ شده‌ است‌. در منابع‌، در مقابل‌ اصطلاح‌ «اهل‌ بغی‌»، «اهل‌ عدل‌» به‌ کار رفته‌ (برای مثال به این منبع رجوع کنید که‌ گویای‌ مفهوم‌ تاریخی‌ بغی‌ است‌. هر چند معنای‌ اصلی‌ واژه بغی‌، گونه‌ای‌ طلب‌ است‌، اما در فرهنگ‌ها با توجه‌ به‌ معنای‌ اصلی‌ و کاربردها، معانی‌ گوناگونی‌ چون‌ تعدی‌، تجاوز از حد، ظلم‌، حسد و کذب‌ نیز برای‌ آن‌ ذکر شده‌ است‌"؛ دانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «بغی»، ج۱۲، ص۴۹۶۱.</ref> و [[مجهول الحال]] و این گزاره ای بر [[واقعیت]] صحابه است"<ref>{{عربی|إن من وقف علی رأینا فی الصحابة علم انه اوسط الآراء إذ لم نفرط فیه تفریط الغلاة الذین کفروهم جمیعاً، ولا افرطنا افراط الجمهور الذین وثقوهم اجمعین، فإن الکاملیة ومن کان فی الغلو علی شاکلتهم، قالوا: بکفر الصحابة کافة، وقال أهل السنة: بعدالة کل فرد سمع النبی صلی الله علیه وآله وسلّم أورآه من المسلمین مطلقاً، واحتجوا بحدیث کل من دب أو درج منهم اجمعین اکتعین ابصعین، أما نحن فإن الصحبة بمجردها وان کانت عندنا فضیلة جلیلة؛ لکنها ـ بما هی ومن حیث هی ـ غیر عاصمة، فالصحابة کغیرهم من الرجال فیهم العدول، وهم عظماؤهم وعلماؤهم، وأولیاء هؤلاء وفیهم البغاة؛ وفیهم أهل الجرائم من المنافقین، وفیهم مجهول الحال، فنحن نحتج بعدولهم ونتولاهم فی الدنیا والآخرة، اما البغاة علی الوصی، وأخی النبی، وسائر أهل الجرائم والعظائم کابن هند، وابن النابغة، وابن الزرقاء وابن عقبة، وابن ارطاة، وامثالهم فلا کرامة لهم، ولا وزن لحدیثهم، ومجهول الحال نتوقف فیه حتی نتبین أمره، هذا رأینا فی حملة الحدیث من الصحابة وغیرهم، والکتاب والسنة بینتنا علی هذا الرأی}}؛ أجوبة مسائل جار الله؛ ص۱۶.</ref>.

[[دلیل]] [[شیعه]] برای ادعای خود کارنامه سیاه برخی از صحابه در [[تاریخ]]، همچنین وجود [[آیات]] و [[روایات]] در [[نکوهش]] برخی از صحابه و [[ستایش]] برخی دیگر از صحابه است که نشان دهنده یکی نبودن حال تمام صحابه است<ref>ر. ک: [[سید ضیاءالدین علیانسب|علیانسب، سید ضیاءالدین]]، [[صحابه در قرآن (کتاب)|صحابه در قرآن]]، ص۲۷۲ ـ ۲۷۳؛ باقر شیخانی، علی، عدالت صحابه از دیدگاه شیعه، ص۳۶ ـ ۳۹.</ref>.

=== دیدگاه [[اهل سنت]] ===

قول مشهور بین اهل سنت آن است که همۀ صحابه از کوچک تا بزرگ، از [[مسلمانان]] با سابقه تا تازه [[مسلمان]]، همگی به صرف دیدن [[پیامبر]] {{صل}} و [[ایمان آوردن]] به او عادل‌اند و نباید در این باره تردیدی به خود راه داد.

[[ابن کثیر دمشقی]] می‌‌گوید: "نزد [[اهل سنت و جماعت]]، همه صحابه عادل‌اند؛ زیرا کتاب [[الله]] [[عزیز]] و [[سنت نبوی]]، آنان را در [[اخلاق]] و [[کردار]] و بخشش‌های [[مالی]] و جانی به [[امید]] [[ثواب]] و جزای [[نیک]] در پیشگاه [[پیامبر]] {{صل}} ستوده است"<ref>دمشقی، ابن کثیر، الباحث الحثیث، ج۲، ص۴۴۹.</ref>.

همچنین [[شمس]] الدین سخاوی در کتابش به [[اختلاف]] در این باره اشاره کرده و می‌‌نویسد: "همه ما (اهل سنت) بر [[عدالت صحابه]] [[اعتقاد]] داریم، [[ولی]] «[[آمدی]]» و «ابن [[حاجب]]»، آنان را مانند دیگران می‌دانند که بحث از عدالتشان، ضروری است<ref>سخاوی، شمس الدین، فتح المغیث فی شرح الفیه الحدیث، ج۳، ص۵۹.</ref>.<ref>ر. ک: [[سید ضیاءالدین علیانسب|علیانسب، سید ضیاءالدین]]، [[صحابه در قرآن (کتاب)|صحابه در قرآن]]، ص۲۷۲ ـ ۲۷۳؛ باقر شیخانی، علی، عدالت صحابه از دیدگاه شیعه، ص۳۶ ـ ۳۹.</ref>

== [[تفسیر صحابه]] ==

== فهرستی از [[صحابه پیامبر خاتم]] ==

شماری از [[اصحاب رسول الله]] {{صل}} به ترتیب الفبا: