وفای به عهد در فقه سیاسی: تفاوت میان نسخه‌ها

== مقدمه ==

[[امام علی]] {{ع}} در [[نامه]] خویش به [[مالک اشتر]] به هنگام اعزام وی به [[امارت مصر]]، بر این مطلب تأکید کردند: "اگر با دشمن خودت پیان بستی یا آنها را با شرایط [[ذمّه]] قبول کردی، [به پیمانت [[وفادار]] باش] عهده خودت را که پیمان بستی به [[امانت]] رعایت کن و خودت را سپر قولی که داده‌ای قرار بده"<ref>{{متن حدیث|وَ إِنْ عَقَدْتَ بَيْنَكَ‏ وَ بَيْنَ‏ [عَدُوٍّ لَكَ‏] عَدُوِّكَ عُقْدَةً أَوْ أَلْبَسْتَهُ مِنْكَ ذِمَّةً فَحُطْ عَهْدَكَ بِالْوَفَاءِ وَ ارْعَ ذِمَّتَكَ بِالْأَمَانَةِ وَ اجْعَلْ نَفْسَكَ جُنَّةً دُونَ مَا أَعْطَيْتَ}}؛ نهج‌البلاغه، نامه ۵۳.</ref>، سپس [[استدلال]] می‌کند و می‌افزاید: "از [[فرائض الهی]] هیچ فریضه‌ای نیست که [[مردم]] با همه [[اختلاف]] سلیقه‌ها و اختلاف عقیده‌ها، در آن به اندازه این [[فریضه]] متفق باشند و آن این است که [[پیمان]] را باید [[وفا]] کرد؛ (چون این یک امری است که از [[وجدان]] [[انسان]] سرچشمه می‌گیرد) حتی [[مشرکین]] این مطلب را [[درک]] کرده بودند که باید پیمان را محترم بشمرند، پس چه رسد به [[مسلمین]]، به خاطر پیامدهای منفی [[غدر]] و [[خیانت]]، مبادا در عهده‌ای که گرفته‌ای خیانت کنی، مبادا [[عهد]] خودت را نقض کنی، مبادا با دشمنت با این مکّاری‌ها و نیرنگ‌بازی‌ها [[رفتار]] کنی که پیمان ببندی و بعد آن را زیر پا بگذاری که این جرأت بر خداست و بر [[خدا]] کسی جرأت نمی‌کند مگر اینکه [[نادان]] و [[شقی]] باشد"<ref>{{متن حدیث|فَإِنَّهُ لَيْسَ مِنْ فَرَائِضِ اللَّهِ شَيْ‏ءٌ النَّاسُ أَشَدُّ عَلَيْهِ اجْتِمَاعاً مَعَ تَفَرُّقِ أَهْوَائِهِمْ وَ تَشَتُّتِ آرَائِهِمْ مِنْ تَعْظِيمِ الْوَفَاءِ بِالْعُهُودِ وَ قَدْ لَزِمَ ذَلِكَ الْمُشْرِكُونَ فِيمَا بَيْنَهُمْ دُونَ الْمُسْلِمِينَ لِمَا اسْتَوْبَلُوا مِنْ عَوَاقِبِ الْغَدْرِ فَلَا تَغْدِرَنَّ بِذِمَّتِكَ وَ لَا تَخِيسَنَّ بِعَهْدِكَ‏ وَ لَا تَخْتِلَنَ‏ عَدُوَّكَ فَإِنَّهُ لَا يَجْتَرِئُ عَلَى اللَّهِ إِلَّا جَاهِلٌ شَقِيٌّ}}؛ نهج‌البلاغه، نامه ۵۳.</ref>.

آنگاه به [[حکمت]] [[لزوم]] [[وفای به عهد]] پرداخته که مایه [[آرامش]] [[بشر]] است و می‌فرماید: “خدا عهد و پیمان را مأمن برای بشر قرار داده است، عهد و پیمان را حریمی برای بشر قرار داده که در آن بتوانند سکونت و آرامش پیدا کنند”<ref>{{متن حدیث|وَ قَدْ جَعَلَ‏ اللَّهُ‏ عَهْدَهُ‏ وَ ذِمَّتَهُ‏ أَمْناً أَفْضَاهُ‏ بَيْنَ الْعِبَادِ بِرَحْمَتِهِ وَ حَرِيماً يَسْكُنُونَ إِلَى‏ مَنَعَتِهِ‏}}؛ نهج‌البلاغه، نامه ۵۳؛ امام باقر {{ع}} نیز سه چیز را از اصول انسانی و فرادینی معرفی می‌کند و می‌فرماید: {{متن حدیث|ثَلَاثٌ لَمْ يَجْعَلِ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ لِأَحَدٍ فِيهِنَّ رُخْصَةً أَدَاءُ الْأَمَانَةِ إِلَى‏ الْبَرِّ وَ الْفَاجِرِ وَ الْوَفَاءُ بِالْعَهْدِ لِلْبَرِّ وَ الْفَاجِرِ وَ بِرُّ الْوَالِدَيْنِ بَرَّيْنِ كَانَا أَوْ فَاجِرَيْنِ}}؛ “خداوند اجازه ترک آنها را به احدی نداده است. ادای امانت، به نیکوکار و بدکار؛ و وفای به عهد و پیمان، با نیکوکار و بدکار؛ و نیکی به پدر و مادر، اعم از نیکوکار و بدکار” (کلینی، کافی، ج۲، ص۱۰۴).</ref>.

== مستثنیات وجوب وفای به عقد و [[پیمان]] ==

=== [[نقض پیمان]] از طرف مقابل ===

از [[آیات قرآن]] استفاده می‌شود، حتی [[پیامبر]] در صورت بستن پیمان با [[دشمنان اسلام]] [[حق]] شکستن آن را نداشت، تنها در صورتی می‌توانست آن را نقض کند که طرف مقابل [[اقدام]] به نقض پیمان نماید، در آن صورت براساس قاعده “مقابله به مثل” می‌توان پیمان را [[شکست]]. در [[سوره توبه]] که پیامبر [[مأمور]] می‌شود تا از [[مشرکان]] [[پیمان‌شکن]] [[اعلان برائت]] کند و پیمانی را که نقض کردند، پایان یافته اعلام نماید، در عین حال موظف می‌شود تا پیمان مشرکانی را که همچنان بر پیمان خویش با [[مسلمانان]] [[وفادار]] مانده‌اند، محترم بشمارد<ref>{{متن قرآن|بَرَاءَةٌ مِنَ اللَّهِ وَرَسُولِهِ إِلَى الَّذِينَ عَاهَدْتُمْ مِنَ الْمُشْرِكِينَ * فَسِيحُوا فِي الْأَرْضِ أَرْبَعَةَ أَشْهُرٍ وَاعْلَمُوا أَنَّكُمْ غَيْرُ مُعْجِزِي اللَّهِ وَأَنَّ اللَّهَ مُخْزِي الْكَافِرِينَ * وَأَذَانٌ مِنَ اللَّهِ وَرَسُولِهِ إِلَى النَّاسِ يَوْمَ الْحَجِّ الْأَكْبَرِ أَنَّ اللَّهَ بَرِيءٌ مِنَ الْمُشْرِكِينَ وَرَسُولُهُ فَإِنْ تُبْتُمْ فَهُوَ خَيْرٌ لَكُمْ وَإِنْ تَوَلَّيْتُمْ فَاعْلَمُوا أَنَّكُمْ غَيْرُ مُعْجِزِي اللَّهِ وَبَشِّرِ الَّذِينَ كَفَرُوا بِعَذَابٍ أَلِيمٍ* إِلَّا الَّذِينَ عَاهَدْتُمْ مِنَ الْمُشْرِكِينَ ثُمَّ لَمْ يَنْقُصُوكُمْ شَيْئًا وَلَمْ يُظَاهِرُوا عَلَيْكُمْ أَحَدًا فَأَتِمُّوا إِلَيْهِمْ عَهْدَهُمْ إِلَى مُدَّتِهِمْ إِنَّ اللَّهَ يُحِبُّ الْمُتَّقِينَ}} «(این) بیزاری خداوند و پیامبر اوست از مشرکانی که با آنان پیمان بسته‌اید * چهار ماه در این سرزمین (آزاد) بگردید و بدانید که شما خداوند را به ستوه نمی‌توانید آورد و خداوند رسواگر کافران است * و (این) اعلامی از سوی خداوند و پیامبر او در روز حجّ اکبر به مردم است که خداوند و پیامبرش از مشرکان بیزارند پس اگر توبه کنید برای شما بهتر است و اگر روی بگردانید بدانید که شما خداوند را به ستوه نمی‌توانید آورد و کافران را به عذابی دردناک نوید ده! * مگر کسانی از مشرکان که با آنان پیمان بسته‌اید سپس چیزی از (پیمان) شما نکاسته‌اند و در برابر شما از کسی پشتیبانی نکرده‌اند؛ پیمان اینان را تا پایان زمانشان پاس بدارید؛ بی‌گمان خداوند پرهیزکاران را دوست می‌دارد» سوره توبه، آیه ۱-۴.</ref>.

=== خیانت [[دشمن]] ===

مورد دیگری که مجوز [[پیمان‌شکنی]] شمرده شده، “ترس از [[خیانت]] دشمن و زیر پا نهادن قرارداد آتش‌بس با [[تظاهر]] به قبول آن” پس از عقد [[پیمان]] است. برای این مورد به [[آیه مبارکه]] {{متن قرآن|وَإِمَّا تَخَافَنَّ مِنْ قَوْمٍ خِيَانَةً فَانْبِذْ إِلَيْهِمْ عَلَى سَوَاءٍ إِنَّ اللَّهَ لَا يُحِبُّ الْخَائِنِينَ}}<ref>«و اگر از گروهی بیم خیانتی (در پیمان) داری به گونه برابر (پیمانشان را) به سوی آنها بیفکن که خداوند خیانتکاران را دوست نمی‌دارد» سوره انفال، آیه ۵۸.</ref>، استناد شده است<ref>شیخ طوسی، المبسوط فی فقه الامامیه، ج۲، ص۵۸؛ علامه حلی، تذکرة الفقهاء، ج۹، ص۳۷۷-۳۷۸.</ref>. البته به مجرّد [[ترس]] از خیانت نمی‌توان پیمان را نقض کرد، بلکه [[وظیفه]] دولت اسلامی است که پایان [[عهد]] و پیمان را به اطلاع طرف مقابل برساند تا طرفین بدانند که دیگر پیمانی در کار نیست<ref>شیخ طوسی، پیشین، ص۵۹.</ref>. برخی از [[فقیهان]] در پاسخ این [[شبهه]] که “چگونه می‌توان به صرف ترس از خیانت دشمن، پیمان را پایان یافته تلقی کرد؟ ”، اظهار داشته‌اند: که حتماً مقصود مواردی است که نشانه‌های خیانت دشمن آشکار شود که خود حکایت از [[نقض عهد]] و پیمان دارد، هرچند [[نشانه‌ها]] علنی و آشکار نشده باشد<ref>راوندی، فقه القرآن، ج۱، ص۳۵۵. البته میان “عقد ذمّه” و “عقد هدنه” از این جهت تفاوت‌هایی وجود دارد که در کتب استدلالی مطرح شده است (ر. ک: علامه حلی، تذکرة الفقهاء، ج۹، ص۳۷۸).</ref>. بنابراین [[تفسیر]]، این مورد نیز به همان استثنای نخست باز می‌گردد، یعنی تنها [[نقض پیمان]] از طرف مقابل، مجوّز نقض پیمان خواهد بود<ref>[[سید جواد ورعی|ورعی، سید جواد]]، [[درسنامه فقه سیاسی (کتاب)|درسنامه فقه سیاسی]]، ص ۱۹۴.</ref>.

== پرسش مستقیم ==