وقف در تاریخ اسلامی: تفاوت میان نسخه‌ها

== سنتی اجتماعی - دینی و از پشتوانه‌های اقتصادی آیین‌های عزاداری و زیارت ==

در [[قرآن]] مشخصاً از وقف نامی برده نشده است؛ گرچه به دفعات بر مضمون اصلی وقف یعنی [[انفاق]]، انجام [[کار خیر]] و [[کمک به نیازمندان]] تأکید شده است. در دیگر [[منابع دینی]] از وقف به عنوان مصداق «[[صدقه]] جاریه» و «[[باقیات صالحات]]» نام برده شده است. در [[سیره پیامبر اکرم]] {{صل}}، [[حضرت زهرا]] {{س}} و [[امامان شیعه]] به ویژه [[امام علی]] {{ع}} به وقف توجه ویژه‌ای شده و ایشان علاوه بر آنکه خود از واقفان بودند، دیگران را نیز به انجام این عمل [[ترغیب]] می‌کردند. از جمله [[موقوفات]] مشهور [[پیامبر]]، باغ‌های «[[مخیریق]]» برای [[بنی‌هاشم]] و نخلستان «بویره» در منطقه [[قبا]] برای [[فقیران]] بوده است. امام علی {{ع}} نیز اهتمام زیادی به وقف داشت و چاه‌ها، باغ‌ها، [[مساجد]] و زمین‌های بسیاری را برای [[مسلمانان]] و به ویژه [[مستمندان]] وقف کرد. [[شیخ بهایی]] در کشکول خود روایتی را نقل کرده که طبق آن [[امام حسین]] {{ع}} زمین‌های [[کربلا]] را از [[اهل]] [[نینوا]] و [[غاضریه]] به ۶۰ هزار [[درهم]] خرید و وقف خود آنان کرد؛ مشروط بر آنکه زائرانش را به سوی قبرش [[راهنمایی]] کنند و به مدت سه [[روز]] از ایشان [[پذیرایی]] کنند. در [[روایت]] دیگری هم از [[امام صادق]] {{ع}} نقل شده که پدرش [[امام باقر]] {{ع}} [[وصیت]] کرده بود بخشی از مالش را به مدت ۱۰ سال برای [[عزاداری]] در موسم [[حج]] وقف کنند. پس از پیامبر {{صل}} و [[اهل‌بیت]]، [[سنت]] [[وقف]] در بین [[مسلمانان]] [[استمرار]] یافت. به ویژه در دوره [[خلافت عباسی]]، شمار [[موقوفات]] در تمام [[ممالک اسلامی]] فزونی بسیار یافت و امرا، [[وزرا]] و تجار موقوفات بسیاری برای امور عام‌المنفعه از خود به یادگار گذاردند.

* مدیر وقف (تولیت)؛ [[مدیریت]] امور مربوط به هر موقفه، با متولی با تولیت آن است که توسط واقف یا طبق شرایط مندرج در وقف‌نامه مشخص شده است. معمولاً از محل وقف، بخش مشخصی جهت اجرت متولی و در صورت نیاز دیگر [[خادمان]] موقوفه اختصاص داده می‌شود. تولیت موقوفات، به [[دلایل]] اقتصادی و سیاسی، در طول [[تاریخ]] از مسائل پر مناقشه بوده است. به ویژه در مقاطعی که [[حکومت‌ها]] و [[دولت‌ها]] سعی در بسط کنترل و [[مدیریت خود]] بر موقوفات داشته‌اند. رایج‌ترین نوع تولیت، تولیت موروثی است که در آن واقفان معمولاً تولیت موقوفات خود را تا پایان [[عمر]] خود برعهده دارند و پس از خود، این کار را به [[فرزندان]] و نسل‌های بعدی خود می‌سپارند. در گذشته برخی واقفان، از [[علما]] و [[روحانیان]] می‌خواستند که تولیت موقوفاتشان را عهده‌دار شوند. همین امر یکی از پشتوانه‌های اقتصادی بخشی از [[روحانیت]] محسوب می‌شد. اما در دوره رضاشاه با تصویب [[قانون]] جدید [[اوقاف]]، [[دولت]] جایگزین روحانیان متولی شد و روحانیت از این پشتوانه مالی مهم [[محروم]] شد.

* موضوع وقف (موقوفه)؛ نوع و جنس موقوفات طیف متنوعی را شامل می‌شود که نتیجه تفاوت [[تفسیر]] و رویکرد به [[وقف]] در مقاطع مختلف بوده است. اغلب [[موقوفات]] در قالب [[زمین]]، مِلک و ساختمان بوده‌اند، اما در وقف‌های کوچک گاه یک شیء هم موضوع وقف است. همچنین در کنار موقوفات دارای [[ارزش مادی]]، با توسعه مفهوم وقف به ویژه در دوره معاصر، موقوفات [[معنوی]] هم به گستره وقف افزوده شده‌اند؛ نظیر وقف یک رسم و [[آیین]] یا حتی یک قطعه [[شعر]]. به عنوان مثال در روستای قورتان - حوالی زواره [[اصفهان]] – در [[دهه محرم]]، آیین [[عزاداری]] منحصر به فردی برگزار می‌شود که طبق [[باور]] اهالی، وقف آن روستا شده است و [[عزاداران]]، در پایان آن آیین، با خواندن شعری، بر کسی که آیین وقفی را به جای دیگری ببرد، [[لعن]] می‌فرستند.

* اهداف وقف و بهره برندگان از آن (موقوف علیهم)؛ وقف، کاربردها و اهداف مختلفی داشته و دارد که مهم‌ترین و رایج‌ترین آنها را می‌توان در این چند دسته گنجاند:

# کاربرد [[فرهنگی]] و [[آموزشی]] از رایج‌ترین اشکال وقف، [[احداث]] مؤسسات آموزشی و [[حوزه‌های علمیه]] و نیز راه‌اندازی کتابخانه‌ها بوده است. مدارس نظامیه در [[بغداد]]، رَبع رشیدی در تبریز، [[جده]] کوچک و جده بزرگ و نیم‌آور در اصفهان و سپهسالار در [[تهران]] از مشهورترین نمونه‌های [[تاریخی]] مؤسسات آموزشی وقفی‌اند.

# کاربرد [[اجتماعی]]: ارائه خدمات عام‌المنفعه از طریق احداث مراکز بهداشتی و درمانی، کاروانسرا، حمام، آب [[انبار]] و... و [[کمک به نیازمندان]] از دیگر کاربردهای مهم وقف بوده است.

# کاربرد [[اقتصادی]]: از دیرباز، وقف به عنوان ابزاری برای [[حفظ]] [[اموال]] و تأمین پشتوانه اقتصادی [[خانواده]] و نسل‌های بعدی کاربرد داشته است. به ویژه در مقاطعی که [[جامعه]] با نابه‌سامانی‌های [[سیاسی]] و [[بی‌ثباتی]] اقتصادی مواجه بوده است.

# کاربرد مذهبی: از مهم‌ترین کاربردهای وقف، کاربردهای مذهبی است. این دسته کاربردها را به چند گروه کلی می‌توان تقسیم کرد:

## توسعه [[اماکن مذهبی]]: از نخستین کارکردهای وقف در [[جامعه اسلامی]]، وقف زمین جهت احداث [[مسجد]] بوده است. در دوره‌های بعد و با [[ظهور]] دیگر [[اماکن مذهبی]]، [[حسینیه]] و تکیه هم به این فهرست افزوده شدند. همچنین [[وقف]] [[اموال]] جهت نگهداری و تعمیر و تأمین هزینه‌های جاری اماکن مذهبی نیز رواج داشته است. در مقاطعی از جمله در دوره تیموریان، خانقاه‌ها نیز در فهرست مکان‌هایی بودند که با کمک وقف نگهداری می‌شدند.

## توسعه مزارات: در بین [[شیعیان]]، وقف برای [[احداث]]، نگهداری و توسعه اماکن متبرکه و [[مزار]] [[امامان]] و امامزادگان از موارد پرکاربرد وقف بوده است. مهم‌ترین مصادیق این‌گونه از وقف، [[موقوفات]] [[عتبات عالیات]] در [[عراق]] و حرم‌های [[امام رضا]] {{ع}} در [[مشهد]] و [[حضرت معصومه]] در [[قم]] بوده است.

## برگزاری مجالس و آیین‌های مذهبی: از دوره [[صفویه]] تا امروز، بخش مهمی از موقوفات شیعیان در جهت برگزاری مجالس و آیین‌های مذهبی (جلسات [[قرآن]] و دعاخوانی، [[مراسم]] احیای [[شب‌های قدر]]، جشن‌ها و عزاداری‌ها به ویژه [[عزاداری]] [[عاشورا]]) و تأمین لوازم و امکانات آنها بوده است. این گروه از موقوفات، فهرست متنوعی را شامل می‌شوند؛ از احداث یا اختصاص مکانی خاص برای برگزاری مجالس گرفته تا وقف اشیای مورداستفاده در [[آیین‌ها]] و تأمین هزینه‌های اطعام [[عزاداران]] و موارد دیگر. گستردگی این دسته از موقوفات تا حدی است که می‌توان وقف را از جمله پشتوانه‌های [[اقتصادی]] برگزاری [[مجالس عزاداری]] دانست. در وقف‌نامه‌های مربوط به مجالس مذهبی، گاه به جزئی‌ترین امور نیز توجه شده است. از تعیین سهمی مشخص برای دستمزد مجریان برنامه (روضه‌خوان‌ها، وعاظ، تعزیه‌خوان‌ها و...) تا هزینه‌های اطعام و حتی کیفیت اطعام و نوع [[غذا]]. به عنوان مثال [[شاه سلطان حسین]] صفوی در وقف‌نامه مربوط به «فرح‌آباد» معین کرده است که در [[دهه محرم]]، ۲۱ [[رمضان]] و [[روز]] [[اربعین]] [[مراسم]] [[عزاداری امام حسین]] {{ع}} برگزار شود؛ به این صورت که یک نفر «طالب [[علم]] [[عارف]] به [[احادیث]]» ابتدا [[تعزیه]] آن [[امام]] بخواند و سپس [[مراثی]] آن [[حضرت]] را بیان کند و [[زنان]] و مردان به تعزیه‌داری مشغول شوند و متولی موقوفه به مقداری که [[صلاح]] می‌داند به آن طالب علم اجرت دهد و بقیه آنچه باقی ماند را صرف «طبخ [[حلیم]] در [[شب عاشورا]] و در ایام مزبوره و نان گندم و سایر مأکولاتی که ضرور باشد» و نیز پرداخت اجرت کسانی بکنند که مشغول به [[خدمت]] هستند. همچنین قید کرده که چیزهای شیرین مانند [[حلوا]] و غیره تهیه نکنند و در آن مجلس نیاورند. در برخی وقف‌نامه‌ها که بر [[اماکن مذهبی]] مانند [[مزار]] [[امامان]]، [[مساجد]] و مدارس [[وقف]] شده‌اند نیز سهمی به برگزاری [[مراسم عزاداری]] در آن اماکن تخصیص یافته است. به عنوان مثال واقف تعیین کرده است در فلان مناسبت باید در مدرسه یا [[مسجد]] [[احداث]] شده توسط وی، مراسم روضه‌خوانی برگزار شود.