|
|
خط ۱۴۷: |
خط ۱۴۷: |
| هر چند واژه [[عصمت]] و مشتقات آن در [[قرآن کریم]] نیامده است اما میتوان از برخی [[آیات]] معنای [[مصونیت انبیا]] و [[ائمه]] از [[ارتکاب گناهان]]، [[نسیان]]، [[خطا]] و... را برداشت نمود که چیزی شبیه معنای اصطلاحی این واژه در کتب [[کلامی]] و [[حدیثی]] است. عصمت به معنای مصونیت [[امامان معصوم]] را میتوان از دلالت برخی آیات استفاده نمود. این آیات به دو بخش کلی قابل تقسیم هستند: | | هر چند واژه [[عصمت]] و مشتقات آن در [[قرآن کریم]] نیامده است اما میتوان از برخی [[آیات]] معنای [[مصونیت انبیا]] و [[ائمه]] از [[ارتکاب گناهان]]، [[نسیان]]، [[خطا]] و... را برداشت نمود که چیزی شبیه معنای اصطلاحی این واژه در کتب [[کلامی]] و [[حدیثی]] است. عصمت به معنای مصونیت [[امامان معصوم]] را میتوان از دلالت برخی آیات استفاده نمود. این آیات به دو بخش کلی قابل تقسیم هستند: |
| دسته اول آیاتی هستند که به نوعی دلالت بر [[عصمت پیامبر اکرم]] میکنند که خود به چهار دسته کلی آیاتی که خبر از دوری [[حضرت]] از [[هوای نفس]] و [[گمراهی]] میدهند، آیاتی که امر به [[اطاعت]] مطلق از آن حضرت میکنند، آیاتی که آن حضرت را الگوی نیکوی همگان معرفی میکنند و آیاتی که بر عدم [[فراموشی]] آن حضرت تاکید میکنند قابل تقسیم هستند. این آیات این آیات به ضمیمه [[حدیث نبوی]] [[منزلت]]، بر عصمت امامان معصوم که [[جانشینان پیامبر]] [[اکرم]] هستند دلالت میکنند دسته دوم آیاتی هستند که دلالت بر [[عصمت رسول خدا]] و اوصیای ایشان مینمایند آیات [[تطهیر]]، [[ابتلا]]، [[صادقین]] و [[اولی الامر]] در زمره این آیاتند. | | دسته اول آیاتی هستند که به نوعی دلالت بر [[عصمت پیامبر اکرم]] میکنند که خود به چهار دسته کلی آیاتی که خبر از دوری [[حضرت]] از [[هوای نفس]] و [[گمراهی]] میدهند، آیاتی که امر به [[اطاعت]] مطلق از آن حضرت میکنند، آیاتی که آن حضرت را الگوی نیکوی همگان معرفی میکنند و آیاتی که بر عدم [[فراموشی]] آن حضرت تاکید میکنند قابل تقسیم هستند. این آیات این آیات به ضمیمه [[حدیث نبوی]] [[منزلت]]، بر عصمت امامان معصوم که [[جانشینان پیامبر]] [[اکرم]] هستند دلالت میکنند دسته دوم آیاتی هستند که دلالت بر [[عصمت رسول خدا]] و اوصیای ایشان مینمایند آیات [[تطهیر]]، [[ابتلا]]، [[صادقین]] و [[اولی الامر]] در زمره این آیاتند. |
|
| |
| == برهانهای [[نقلی]] ==
| |
| مرحوم [[شیخ طوسی]]، افزون بر تقریر برهانهای [[عقلی]]، دستکم دو [[برهان نقلی]] نیز برای [[اثبات عصمت امام]] اقامه کرده است که عبارتاند از:
| |
|
| |
| === [[آیه ابتلا]] ===
| |
| {{متن قرآن|إِنِّي جَاعِلُكَ لِلنَّاسِ إِمَامًا قَالَ وَمِنْ ذُرِّيَّتِي قَالَ لَا يَنَالُ عَهْدِي الظَّالِمِينَ}}<ref>«من تو را پیشوای مردم میگمارم. (ابراهیم) گفت: و از فرزندانم (چه کس را)؟ فرمود: پیمان من به ستمکاران نمیرسد» سوره بقره، آیه ۱۲۴.</ref>.
| |
| مرحوم شیخ طوسی، نه تنها خود برای اثبات عصمت امام به این [[آیه]] [[استدلال]] میکند، که [[معتقد]] است [[اصحاب]] [[امامیه]] نیز برای اثبات [[عصمت امام از گناهان]] به همین آیه استدلال کردهاند<ref>محمد بن حسن طوسی، التبیان، ج۱، ص۴۴۹.</ref>.
| |
| مرحوم [[شیخ الطائفه]] معتقد است که بر اساس این آیه، اولاً، مقصود از [[عهد]] [[خدا]]، [[امامت]] است؛ ثانیاً، [[خداوند]] عهد خود، یعنی امامت را به [[ظالم]] نمیدهد؛ ثالثاً، غیرمعصوم، ظالم است؛ رابعاً، پس خداوند امامت را به غیر [[معصوم]] نمیدهد: «خداوند متعال [[نفی]] کرده است که عهدش - یعنی امامت - به ظالم برسد، و کسی که معصوم نیست، ظالم است؛ یا درحق خود یا غیر خود»<ref>{{عربی|لان الله تعالى نفى ان ينال عهده - الذي هو الامامة - ظالم و من ليس بمعصوم فهو ظالم: إما لنفسه أو لغيره}}؛ (محمد بن حسن طوسی، التبیان، ج۱، ص۴۴۹).</ref>.
| |
|
| |
| مرحوم شیخ، پس از این [[استدلال]] با این اشکال مواجه میشود که [[ظالم]]، کسی است که بالفعل در حال [[ظلم]] باشد؛ ولی به کسی که پس از [[گناه]] [[توبه]] کرده است، ظالم نمیگویند. از اینرو، [[آیه کریمه]]، [[امامت]] را از چنین کسی [[نفی]] نمیکند<ref>{{عربی|فان قيل: انما نفي ان يناله ظالم - في حال كونه كذلك - فاما إذا تاب و أناب، فلا يسمى ظالما فلا يمتنع أن ينال}}؛ (محمد بن حسن طوسی، التبیان، ج۱، ص۴۴۹).</ref>. وی پاسخ میدهد که اگر گنهکاری توبه هم بکند، باز [[حکم]] [[آیه]] یعنی {{متن قرآن|لَا يَنَالُ}} دربردارنده وقتی که ظلم کرده است، میشود. به تعبیر دیگر، این آیه، عام است و به اینکه حکم امامت، تنها در حالتی به کسی نمیرسد که در حال ظلم است، [[مقید]] نشده است، بلکه میگوید: ظالم به طور مطلق نمیتواند به این [[منصب]] برسد. از اینرو، از این آیه بر میآید که [[امام]] در [[طول عمر]] خود مرتکب هیچ گناهی نمیشود<ref>{{عربی|قلنا: إذا تاب لا يخرج من أن تكون الآية تناولته - في حال كونه ظالما - فإذا نفي ان يناله فقد حكم عليه بانه لا ينالها و لم يفد انه لا ينالها في هذه الحال دون غیرها فيجب ان تحمل الآية على عموم الاوقات في ذلك}}؛ (محمد بن حسن طوسی، التبیان، ج۱، ص۴۴۹).</ref>.
| |
| با این توضیحات روشن شد که مرحوم شیخ، با این آیه در صدد [[اثبات]] [[عصمت امام از گناهان]] پیش و پس از [[تصدی منصب امامت]] و از آغاز تا پایان [[عمر]] است.<ref>[[محمد حسین فاریاب|فاریاب، محمد حسین]]، [[عصمت امام (کتاب)|عصمت امام]]، ص ۳۹۰.</ref>
| |
|
| |
| === [[آیه اولی الأمر]] ===
| |
| {{متن قرآن|يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا أَطِيعُوا اللَّهَ وَأَطِيعُوا الرَّسُولَ وَأُولِي الْأَمْرِ مِنْكُمْ فَإِنْ تَنَازَعْتُمْ فِي شَيْءٍ فَرُدُّوهُ إِلَى اللَّهِ وَالرَّسُولِ إِنْ كُنْتُمْ تُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَالْيَوْمِ الْآخِرِ ذَلِكَ خَيْرٌ وَأَحْسَنُ تَأْوِيلًا}}<ref>«ای مؤمنان، از خداوند فرمان برید و از پیامبر و زمامدارانی که از شمایند فرمانبرداری کنید و اگر به خداوند و روز بازپسین ایمان دارید، چون در چیزی با هم به ستیز برخاستید آن را به خداوند و پیامبر بازبرید که این بهتر و بازگشت آن نیکوتر است» سوره نساء، آیه ۵۹.</ref>
| |
| میتوان [[استدلال]] مرحوم [[شیخ طوسی]] را به این [[آیه]] برای [[اثبات عصمت امامان]] [[پاک]] {{عم}} در چند جمله بیان کرد:
| |
| اولاً، بنا بر [[روایات]] رسیده از [[امام باقر]] و [[امام صادق]] {{عم}}، [[اولی الأمر]] همان [[امامان]] پاک {{عم}} هستند<ref>{{متن حدیث|و روى أصحابنا عن أَبي جَعْفَرٍ وَ أَبي عَبْدِ اللَّهِ {{عم}}: إِنَّهُمْ الْأَئِمَّةُ مِنْ آلِ مُحَمَّدِ {{عم}}}}؛ (محمد بن حسن طوسی، التبیان، ج۳، ص۲۳۶).</ref>؛
| |
| ثانیاً، [[خداوند]] [[اطاعت]] مطلق از اولی الأمر را همانند اطاعت از خود و [[رسول اکرم]] {{صل}} بر ما [[واجب]] کرده است<ref>{{عربی|فلذلك أوجب الله تعالى طاعتهم بالاطلاق كما أوجب طاعة رسوله و طاعة نفسه كذلك}}؛ (محمد بن حسن طوسی، التبیان، ج۳، ص۲۳۶).</ref>؛
| |
| ثالثاً، [[وجوب اطاعت]] مطلق از کسی جایز نیست؛ مگر اینکه او از [[گناه]] و [[اشتباه]] [[معصوم]] باشد<ref>میتوان در قالب یک قیاس استثنایی گفت: اگر خداوند به طور مطلق ما را به اطاعت از کسی امر کند، او از ارتکاب گناه و اشتباه معصوم است؛ خداوند ما را به طور مطلق به اطاعت از اولی الأمر، یعنی امامان امر کرده است؛ پس امامان از ارتکاب گناه و اشتباه معصوماند.</ref>.
| |
|
| |
| وی در این باره مینویسد: «واجب کردن اطاعت هیچ کسی به طور مطلق جایز نیست؛ مگر آنکه معصوم و از اشتباه و غلط مصون باشد، و این خصیصه در امرا و [[علما]] نیست، بلکه تنها در امامانی است که دلیلها به [[عصمت]] و [[طهارت]] آنان دلالت میکنند»<ref>{{عربی|و لا يجوز ايجاب طاعة أحد مطلقا إلا من كان معصوما مأمونا منه السهو و الغلط و ليس ذلك بحاصل في الأمراء و لا العلماء و إنما هو واجب في الائمة الذين دلت الادلة على عصمتهم و طهارتهم}}؛ (محمد بن حسن طوسی، التبیان، ج۳، ص۲۳۶).</ref>.
| |
| با این تقریر روشن میشود که قلمرو ثابت شده از عصمت، با این [[برهان]] عصمت از گناه و اشتباه است.
| |
| برای بررسی کلی برهانهای مرحوم [[شیخ طوسی]]، لازم است بار دیگر نظریات وی را در بحث [[قلمرو عصمت]] یادآوری کنیم و آنگاه ببینیم کدام یک از آنها با این [[براهین]] [[اثبات]] شدهاند و کدام در حد ادعا باقی ماندهاند.
| |
|
| |
| نظریات ایجابی مرحوم شیخ طوسی در بحث قلمرو عصمت را میتوان در چند جمله خلاصه کرد:
| |
| # [[امام]] {{ع}}، ضرورتاً از همه [[گناهان]] عمدی ظاهری و [[باطنی]]، پیش و پس از [[تصدی منصب امامت]] [[معصوم]] است؛
| |
| # امام {{ع}}، ضرورتاً از همه گناهان [[سهوی]] ظاهری و باطنی، پیش و پس از تصدی منصب امامت معصوم است؛
| |
| # امام {{ع}}، ضرورتاً از [[اشتباه]] در شمار رکعتهای [[نماز]] و به طور کلی در عمل به [[دین]] معصوم است؛
| |
| # امام {{ع}}، ضرورتاً از اشتباه در [[تبیین دین]] معصوم است.
| |
|
| |
| حال، با نگاهی گذرا به برهانهای مرحوم شیخ طوسی روشن میشود که فی الجمله میتوان گفت:
| |
|
| |
| اولاً، ادعای [[ضرورت]] [[عصمت امام از گناهان]] عمدی ظاهری و باطنی پس از تصدی منصب امامت، به [[عقیده]] ایشان، با [[برهان]] «[[حکمت خداوند]]» و «[[امتناع تسلسل]]» و نیز [[آیه امامت حضرت ابراهیم]] {{ع}} ثابت میشود؛
| |
|
| |
| ثانیاً، ادعای ضرورت عصمت امام از گناهان پیش از [[امامت]]، با برهان «[[رویگردانی]] [[مردم]] از [[گناهکار]]» ثابت میشود؛
| |
|
| |
| ثالثاً، ادعای [[ضرورت عصمت امام]] از اشتباه در تبیین دین، با برهان «[[پیشوایی]] امام»، «[[حفظ شریعت]]» و نیز [[آیه]] «[[اولی الأمر]]» ثابت میشود.
| |
| با این وجود، برهانهای مرحوم شیخ، نه به تقریر صریح وی و نه آن گونه که ما تقریر کردیم، هیچ کدام در صدد اثبات عصمت امام از گناهان سهوی یا اشتباه در عمل به دین نبودند<ref>[[محمد حسین فاریاب|فاریاب، محمد حسین]]، [[عصمت امام (کتاب)|عصمت امام]]، ص ۳۹۱.</ref>.
| |
|
| |
|
| == پرسش مستقیم == | | == پرسش مستقیم == |