←برخی از نظرات ابوحنیفه
بدون خلاصۀ ویرایش |
|||
| خط ۴۳: | خط ۴۳: | ||
اشتهار ابوحنیفه عمدتاً به فقه است و [[میراث فقهی]] وی پس از مرگش معرکه آرای خاص و عام گردید، اما [[میراث]] [[کلامی]] وی نیز قابل توجه است و سخنان وی در باب اصول [[اعتقادات]] حجم وسیعی از آثار او در بر می‌گیرد. در اینجا بی‌آنکه به تفصیل به دیدگاه‌های [[فقهی]] و کلامی وی بپردازیم، مطالبی درباره [[سخنان امام رضا]] {{ع}} راجع به ابوحنیفه می‌آوریم. ابوحنیفه از [[مکتب]] [[عراق]] متأثر بود. در این مکتب در کنار عنصر نقل، از [[رأی]] هم بهره می‌بردند. ابوحنیفه نیز تحت تأثیر برخی از افراد این مکتب، از جمله [[حماد]]، رأی و [[قیاس]] را در کنار دیگر منابع ([[قرآن]]، [[سنت پیامبر]] {{صل}} بر اساس [[حدیث صحیح]] و سخنان [[صحابه]]) برای [[استنباط احکام]] به [[خدمت]] گرفت<ref>تاریخ بغداد، ج۱۳، ص۳۳۸.</ref>. چنان که به نظر می‌آید، وی برخلاف هم‌عصران خود که حجم وسیعی از فتاوای خود را بر اساس مراجعه دائم به [[روایات نبوی]] سامان می‌دادند، به [[جهت]] نگرش خاصی که درباره [[روایات]] قابل [[اعتماد]] داشت، در بسیاری موارد پای [[قیاس]] را در [[امور شرعی]] باز می‌کرد. البته او چنان که گفته‌اند در مواردی که به صدور [[روایت]] [[اطمینان]] داشت و مسأله مورد نظر از [[امور عبادی]] بود، از روایات به صورت جدی‌تری استفاده می‌کرد<ref>دائرة المعارف بزرگ اسلامی، ج۵، ص۳۹۴.</ref>. آنچه از روایات [[معصومان]] {{عم}} نیز به دست می‌آید این است که ایشان شیوه ابوحنیفه را در به‌کارگیری قیاس نمی‌پسندیده‌اند و به شدت از این کار او [[انتقاد]] می‌کرده‌اند. [[امام صادق]] {{ع}} در این زمینه مکرر به وی [[تذکر]] می‌دهد. نقل است که ایشان در [[مجلسی]] به وی فرمود: [[پرهیزگار]] باش و [[دین]] را به [[رأی]] خودت قیاس نکن. اولین کسی که قیاس کرد، [[شیطان]] بود. هنگامی که [[خداوند]] بلند مرتبه به شیطان امر کرد که به [[آدم]] [[سجده]] کند، او گفت: {{متن قرآن|أَنَا خَيْرٌ مِنْهُ خَلَقْتَنِي مِنْ نَارٍ وَخَلَقْتَهُ مِنْ طِينٍ}}<ref>«من از او بهترم! مرا از آتش و او را از گل آفریده‌ای» سوره اعراف، آیه ۱۲.</ref> سپس [[امام]] برای آنکه [[نادرستی]] به کار‌گیری قیاس را در امور شرعی نشان دهد، به ذکر نمونه‌هایی پرداخت. امام به وی فرمود: کدام [[گناه]] نزد خداوند سنگین‌تر است؛ [[قتل نفس]] یا [[زنا]]؟ ابوحنیفه پاسخ داد: قتل نفس. امام به او پاسخ داد: [[خداوند متعال]] در مورد قتل نفس، [[شهادت]] دو [[شاهد]] را می‌پذیرد و شهادت در مورد زنا را جز با چهار شاهد نمی‌پذیرد. پس چگونه تو آن را قیاس می‌کنی؟ سپس فرمود: [[روزه]] نزد خداوند [[برتر]] است یا [[نماز]]؟ او پاسخ داد: نماز. امام به وی فرمود: پس چگونه است که [[زن]] هنگامی که حائض است باید روزه را [[قضا]] کند، اما [[نماز]] را نه<ref>الأخبار الموفقیات، ص۷۶- ۷۷؛ الاختصاص، ص۱۸۹- ۱۹۰.</ref>. شبیه این مطلب، البته به نحو مختصرتر، از [[امام رضا]] {{ع}} نیز درباره گفت‌و‌گوی [[امام صادق]] {{ع}} و ابوحنیفه و تحذیر وی از [[قیاس]] در دو موضع نقل شده است<ref>فقه القرآن، راوندی، ج۲، ص۱۷؛ قرب الإسناد، ص۳۵۹.</ref>. همچنین از امام رضا {{ع}} نقل شده که فرمود: ابوحنیفه به امام صادق {{ع}} گفت: شما به یک [[شاهد]] و [[سوگند]] اکتفا می‌کنید؟ حضرت پاسخ مثبت داد و فرمود: [[رسول خدا]] {{صل}} و [[امیرمؤمنان]] {{ع}} بدان [[حکم]] کرده‌اند. ابوحنیفه اظهار [[شگفتی]] کرد. [[امام]] به وی فرمود: از این عجیب‌تر این است که شما با [[شهادت]] یکی حکم به شهادت صد نفر می‌دهید؟ ابوحنیفه گفت: ما چنین نمی‌کنیم. حضرت فرمود: صد نفر شهادت می‌دهند، شما یک نفر را می‌فرستید و آن یک نفر درباره آنان تحقیق می‌کند. سپس شهادت آنان را به گفته این یک نفر جایز می‌دانید<ref>قرب الإسناد، ص۳۵۹.</ref>.<ref>[[مهدی کمپانی زارع|کمپانی زارع، مهدی]]، [[ابوحنیفه - کمپانی زارع (مقاله)|مقاله «ابوحنیفه»]]، [[دانشنامه امام رضا ج۱ (کتاب)|دانشنامه امام رضا]] ص ۴۹۴-۵۹۴.</ref> | اشتهار ابوحنیفه عمدتاً به فقه است و [[میراث فقهی]] وی پس از مرگش معرکه آرای خاص و عام گردید، اما [[میراث]] [[کلامی]] وی نیز قابل توجه است و سخنان وی در باب اصول [[اعتقادات]] حجم وسیعی از آثار او در بر می‌گیرد. در اینجا بی‌آنکه به تفصیل به دیدگاه‌های [[فقهی]] و کلامی وی بپردازیم، مطالبی درباره [[سخنان امام رضا]] {{ع}} راجع به ابوحنیفه می‌آوریم. ابوحنیفه از [[مکتب]] [[عراق]] متأثر بود. در این مکتب در کنار عنصر نقل، از [[رأی]] هم بهره می‌بردند. ابوحنیفه نیز تحت تأثیر برخی از افراد این مکتب، از جمله [[حماد]]، رأی و [[قیاس]] را در کنار دیگر منابع ([[قرآن]]، [[سنت پیامبر]] {{صل}} بر اساس [[حدیث صحیح]] و سخنان [[صحابه]]) برای [[استنباط احکام]] به [[خدمت]] گرفت<ref>تاریخ بغداد، ج۱۳، ص۳۳۸.</ref>. چنان که به نظر می‌آید، وی برخلاف هم‌عصران خود که حجم وسیعی از فتاوای خود را بر اساس مراجعه دائم به [[روایات نبوی]] سامان می‌دادند، به [[جهت]] نگرش خاصی که درباره [[روایات]] قابل [[اعتماد]] داشت، در بسیاری موارد پای [[قیاس]] را در [[امور شرعی]] باز می‌کرد. البته او چنان که گفته‌اند در مواردی که به صدور [[روایت]] [[اطمینان]] داشت و مسأله مورد نظر از [[امور عبادی]] بود، از روایات به صورت جدی‌تری استفاده می‌کرد<ref>دائرة المعارف بزرگ اسلامی، ج۵، ص۳۹۴.</ref>. آنچه از روایات [[معصومان]] {{عم}} نیز به دست می‌آید این است که ایشان شیوه ابوحنیفه را در به‌کارگیری قیاس نمی‌پسندیده‌اند و به شدت از این کار او [[انتقاد]] می‌کرده‌اند. [[امام صادق]] {{ع}} در این زمینه مکرر به وی [[تذکر]] می‌دهد. نقل است که ایشان در [[مجلسی]] به وی فرمود: [[پرهیزگار]] باش و [[دین]] را به [[رأی]] خودت قیاس نکن. اولین کسی که قیاس کرد، [[شیطان]] بود. هنگامی که [[خداوند]] بلند مرتبه به شیطان امر کرد که به [[آدم]] [[سجده]] کند، او گفت: {{متن قرآن|أَنَا خَيْرٌ مِنْهُ خَلَقْتَنِي مِنْ نَارٍ وَخَلَقْتَهُ مِنْ طِينٍ}}<ref>«من از او بهترم! مرا از آتش و او را از گل آفریده‌ای» سوره اعراف، آیه ۱۲.</ref> سپس [[امام]] برای آنکه [[نادرستی]] به کار‌گیری قیاس را در امور شرعی نشان دهد، به ذکر نمونه‌هایی پرداخت. امام به وی فرمود: کدام [[گناه]] نزد خداوند سنگین‌تر است؛ [[قتل نفس]] یا [[زنا]]؟ ابوحنیفه پاسخ داد: قتل نفس. امام به او پاسخ داد: [[خداوند متعال]] در مورد قتل نفس، [[شهادت]] دو [[شاهد]] را می‌پذیرد و شهادت در مورد زنا را جز با چهار شاهد نمی‌پذیرد. پس چگونه تو آن را قیاس می‌کنی؟ سپس فرمود: [[روزه]] نزد خداوند [[برتر]] است یا [[نماز]]؟ او پاسخ داد: نماز. امام به وی فرمود: پس چگونه است که [[زن]] هنگامی که حائض است باید روزه را [[قضا]] کند، اما [[نماز]] را نه<ref>الأخبار الموفقیات، ص۷۶- ۷۷؛ الاختصاص، ص۱۸۹- ۱۹۰.</ref>. شبیه این مطلب، البته به نحو مختصرتر، از [[امام رضا]] {{ع}} نیز درباره گفت‌و‌گوی [[امام صادق]] {{ع}} و ابوحنیفه و تحذیر وی از [[قیاس]] در دو موضع نقل شده است<ref>فقه القرآن، راوندی، ج۲، ص۱۷؛ قرب الإسناد، ص۳۵۹.</ref>. همچنین از امام رضا {{ع}} نقل شده که فرمود: ابوحنیفه به امام صادق {{ع}} گفت: شما به یک [[شاهد]] و [[سوگند]] اکتفا می‌کنید؟ حضرت پاسخ مثبت داد و فرمود: [[رسول خدا]] {{صل}} و [[امیرمؤمنان]] {{ع}} بدان [[حکم]] کرده‌اند. ابوحنیفه اظهار [[شگفتی]] کرد. [[امام]] به وی فرمود: از این عجیب‌تر این است که شما با [[شهادت]] یکی حکم به شهادت صد نفر می‌دهید؟ ابوحنیفه گفت: ما چنین نمی‌کنیم. حضرت فرمود: صد نفر شهادت می‌دهند، شما یک نفر را می‌فرستید و آن یک نفر درباره آنان تحقیق می‌کند. سپس شهادت آنان را به گفته این یک نفر جایز می‌دانید<ref>قرب الإسناد، ص۳۵۹.</ref>.<ref>[[مهدی کمپانی زارع|کمپانی زارع، مهدی]]، [[ابوحنیفه - کمپانی زارع (مقاله)|مقاله «ابوحنیفه»]]، [[دانشنامه امام رضا ج۱ (کتاب)|دانشنامه امام رضا]] ص ۴۹۴-۵۹۴.</ref> | ||
در بحث از مسائل [[کلامی]] نیز آنچه از ابوحنیفه در [[روایات امام رضا]] {{ع}} انعکاس یافته است، بحث [[حدوث و قدم]] [[قرآن کریم]] است. [[خطیب بغدادی]] به تفصیل [[روایات]] کسانی را آورده که دیدگاه‌های منسوب به ابوحنیفه را در این باب ذکر کرده‌اند. در قاطبه نقل قول‌ها قول به حدوث و [[خلق]] [[قرآن]] بدو منسوب است. او همچنین نشان داده که برخی از [[علمای اسلامی]] ابوحنیفه را به سبب این [[اعتقاد]] [[نقد]] و حتی [[لعن]] کرده‌اند<ref>تاریخ بغداد، ج۱۳، ص۳۷۴.</ref>. البته اقوال معارضی نیز در این باب نقل کرده که خلاف نظر مذکور را می‌رساند و این خود نشانه آن است که درباره دیدگاه وی در این زمینه اختلاف‌نظر جدی وجود داشته است. البته، چنان که برخی از معاصران آورده‌اند، منابع متعددی وجود دارد که نشان می‌دهد انتساب قول به حدوث عالم به ابوحنیفه پذیرفته نیست؛ [[خاصه]] که در آثار وی رساله‌ای در [[تکفیر]] قائلان به حدوث وجود دارد<ref>دائرة المعارف بزرگ اسلامی، ج۵، ص۳۸۴.</ref>. این مطلب را برخی منابع دیگر نیز [[تأیید]] می‌کنند. این منابع گزارش می‌دهند که ابوحنیفه و [[ابویوسف]] شش ماه در این باب گفت‌و‌گو کردند و بالاخره نظرشان این شد که هر کس قائل به [[خلق]] [[قرآن]] باشد، [[کافر]] است<ref>شرح العقیدة الطحاویة، ص۳۱۸؛ شرح کتاب الفقه الأکبر، ص۴۸؛ شرح المقاصد، ج۴، ص۱۴۶.</ref>. جالب توجه اینکه در روایتی از [[امام رضا]] {{ع}} این قول به ابوحنیفه منسوب شده است و او به سبب قول به غیر [[مخلوق بودن]] قرآن مورد [[لعن]] ایشان قرار گرفته است<ref>التفسیر، عیاشی، ج۱، ص۸؛ البرهان فی تفسیر القرآن، ج۱، ص۱۸.</ref>. یکی از مباحث مورد توجه ابوحنیفه که می‌تواند برای [[شیعیان]] قابل توجه باشد، نظر وی درباره معارضان [[امام علی]] {{ع}} در [[زمان]] [[خلافت]] ایشان است. او [[معتقد]] است [[علی بن ابی طالب]] {{ع}} از هر جماعتی که با آن حضرت جنگیده به [[حق]] سزاوارتر بوده است<ref>بغیة الطلب فی تاریخ حلب، ج۱، ص۲۹۱.</ref>. او جماعات معارض با [[امام]] را [[باغی]] می‌شمرد<ref>مناقب الإمام احمد، ج۲، ص۸۳- ۸۴.</ref>، هر چند به دلیل دیدگاه خاصی که در باب [[ایمان]] داشت، آنها را “فاسق دیندار” می‌دانست<ref>کتاب الخلاف، ج۵، ص۳۳۵.</ref>.<ref>منابع: الأئمة الأربعة، مصطفی شکعه (معاصر)، بیروت، دار الکتاب اللبنانی، اول، ۱۴۰۳ق؛ أبو حنیفة بطل الحریة و التسامح فی الإسلام، عبدالحلیم جندی (معاصر)، قاهره، دار المعارف، سوم، بی تا، أبو حنیفة حیاته و عصره آرائه و فقهه، محمد بن احمد، معروف به ابوزهره (۱۳۹۴ق)، قاهره، دار الفکر، ۱۴۱۱ق؛ إتحاف الوری بأخبار أم القری، عمر بن محمد معروف به ابن فهد (۸۸۵ق)، تحقیق: فهیم محمد شلتوت، مکه، جامعة أم القری، سوم، ۱۴۰۳ق؛ آثار البلاد و أخبار العباد، زکریا بن محمد قزوینی (۶۸۲ق)، بیروت، دار صادر، اول، ۱۴۰۴ق؛ إثبات الوصیة للإمام علی بن أبی طالب علی، علی بن حسین معروف به مسعودی (۳۴۶ق)، قم، مؤسسه انصاریان، سوم، ۱۴۲۶ق؛ الاحتجاج علی أهل اللجاج، احمد بن علی طبرسی (قرن ۶ق)، تحقیق: سید محمدباقر خرسان، مشهد، نشر المرتضی، اول، ۱۴۰۳ق، أخبار أبی حنیفة و أصحابه، حسین بن علی صیمری (۴۳۶ق)، بیروت، دار الکتاب العربی، دوم، ۱۹۷۶م؛ الأخبار الموفقیات، زبیر بن بکار قرشی (۲۵۶ق)، تحقیق: سامی مکی عانی، قم، منشورات الرضی، اول، ۱۴۱۶ق؛ الاختصاص، محمد بن محمد معروف به شیخ مفید (۴۱۳ق)، تحقیق: علی اکبر غفاری - سید محمود زرندی، بیروت، دار المفید، دوم، ۱۴۱۴ق، الإشارات إلی معرفة الزیارات، علی بن ابی بکر هروی (۶۱۱ق)، تحقیق: علی عمر، قاهره، مکتبة الثقافة الدینیة، بی تا، الأغانی، علی بن حسین معروف به ابوالفرج اصفهانی (۳۵۶ق)، بیروت، دار إحیاء التراث العربی، اول، ۱۴۱۵ق، الإمام الصادق الا و المذاهب الأربعة، اسد بن محمد عیسی آل حیدر (۱۴۰۵ق)، بیروت، دار الکتاب العربی، دوم، ۱۳۹۰ق؛ بحار الأنوار الجامعة لدرر أخبار الأئمة الأطهار علی، محمدباقر بن محمدتقی معروف به علامه مجلسی (۱۱۱۰ق)، تحقیق: جمعی از محققان، بیروت، دار إحیاء التراث العربی، ۱۴۰۳ق، البرهان فی تفسیر القرآن، سیدهاشم بن سلیمان حسینی بحرانی (۱۱۰۷ق)، تحقیق و نشر: مؤسسة البعثة، قم، اول، ۱۴۱۶ق، البصائر و الذخائر، علی بن محمد توحیدی (۴۱۴ق)، تصحیح: وداد قاضی، بیروت، دار صادر، چهارم، ۱۹۹۹م؛ بغیة الطلب فی تاریخ حلب، عمر بن احمد معروف به ابن عدیم (۶۶۰ق)، تصحیح: سهیل زکار، بیروت، دار الفکر، اول، بی تا، تاریخ أبی زرعة الدمشقی، عبدالرحمن بن عمرو معروف به ابوزرعه دمشقی (۲۸۱ق)، تحقیق: شکرالله قوچانی، دمشق، مجمع اللغة العربیة، ۱۴۰۰ق؛ تاریخ افغانستان بعد از اسلام، عبدالحی حبیبی (۱۳۶۳ق)، تهران، نشر افسون، اول، ۱۳۸۰ش؛ تاریخ الطبری (تاریخ الأمم و الملوک)، محماد بن جریر طبری (۳۱۰ق)، تحقیق: محمد ابوالفضل ابراهیم، بیروت، دار إحیاء التراث العربی، دوم، ۱۳۸۷ق؛ تاریخ ألفی، احمد بن نصرالله تتوی (۹۹۶ق) - آصف خان قزوینی (۱۰۲۱ق)، تصحیح: غلامرضا طباطبایی مجد، تهران، انتشارات علمی فرهنگی، اول، ۱۳۸۲ش؛ تاریخ الموصل، یزید بن محمد ازدی (۳۳۴قی)، تحقیق: احمد عبدالله محمود، بیروت، دار الکتب العلمیة، ۱۴۲۷ق؛ تاریخ بغداد أو مدینة السلام، أحمد بن علی معروف به خطیب بغدادی (۴۶۳ق)، تحقیق: مصطفی عبد القادر عطا، بیروت، دار الکتب العلمیة، اول، ۱۴۱۷ق؛ تاریخ بناکتی روضة أولی الألباب فی معرفة التواریخ و الأنساب)، داوود بن محمد بناکتی (۷۳۰ق)، تصحیح: جعفر شعار، تهران، انجمن آثار ملی، اول، ۱۳۴۸ش؛ تحفة الأحباب و بغیة الطلاب، علی بن احمد سخاوی (قرن ۹ق)، قاهره، مکتبة الکلیات الأزهریة، دوم، ۱۴۰۶ق؛ تحفة الترک فیما یجب أن یعمل فی الملک، ابراهیم بن علی طرسوسی (۷۵۸ق)، تحقیق: رضوان سید، بیروت، دار الطلیعة، اول، ۱۴۱۳ق؛ تذکرة الحفاظ، محمد بن احمد معروف به ذهبی (۷۴۸ق)، حیدر آباد، دائرة المعارف العثمانیة، ۱۳۷۴ق؛ التفسیر، محمد بن مسعود معروف به عیاشی (۳۲۰ق)، تحقیق و تصحیح: سیدهاشم رسولی محلاتی، تهران، المکتبة العلمیة الإسلامیة، اول، ۱۳۸۰ق؛ تهذیب الکمال فی أسماء الرجال، یوسف بن عبدالرحمن حافظ مزی (۷۴۲ق)، تحقیق: بشار عواد معروف، بیروت، مؤسسة الرسالة، چهارم، ۱۴۰۶ق؛ ثمرات الأوراق، ابوبکر بن علی معروف به ابن حجة حموی (۸۳۷ق)، تحقیق: محمد ابو الفضل ابراهیم، بیروت، المکتبة العصریة، اول، ۱۴۲۶ق؛ دائرة المعارف بزرگ اسلامی، زیر نظر: سید محمد کاظم موسوی بجنوردی (معاصر)، تهران، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، سوم، ۱۳۸۵ش؛ رجال الطوسی، محمد بن حسن معروف به شیخ طوسی (۴۶۰ق)، تحقیق: جواد قیومی اصفهانی، قم، مؤسسة النشر الإسلامی، اول، ۱۴۱۵ق؛ روح التشیع، عبدالله نعمه (۱۹۹۴م)، بیروت، دارالبلاغة، اول، ۱۴۱۳ق؛ سیر أعلام النبلاء، محمد بن احمد معروف به ذهبی (۷۴۸ق)، تحقیق: شعیب ارنؤوط، بیروت، مؤسسة الرسالة، نهم، ۱۴۱۳ق؛ سیرة الأئمة الإثنی عشر، هاشم معروف حسنی (۱۴۰۴ق)، بیروت، دار القلم، اول، ۱۹۸۱م، شرح العقیدة الطحاویة، علی بن علی معروف به ابن ابی العز حنفی (۷۹۲ق)، تحقیق: ناصر الدین آلبانی، بغداد، دار الکتاب العربی، اول، ۲۰۰۵م؛ شرح المقاصد، مسعود بن عمر معروف به تفتازانی (۷۹۲ق)، تحقیق: عبد الرحمن عمیرة، قم، منشورات الرضی، بی تا؛ شرح کتاب الفقه الأکبر، نعمان بن ثابت کوفی معروف به ابی حنیفه (۱۵۰ق)، شرح: ملا علی قاری، تحقیق: علی محمد دندل، بیروت، دار الکتب العلمیة، دوم، ۱۴۲۸ق؛ شرح نهج البلاغة، عبد الحمید بن هبة الله معروف به ابن ابی الحدید (۶۵۶ق)، تحقیق: محمد ابو الفضل ابراهیم، قم، کتابخانه آیت الله مرعشی نجفی، اول، ۱۴۰۴ق؛ علل الشرایع، محمد بن علی معروف به شیخ صدوق (۳۸۱ق)، تحقیق: سید محمد صادق بحر العلوم، نجف، المکتبة الحیدریة، دوم، ۱۳۸۵ق؛ عیون أخبار الرضا، محمد بن علی معروف به شیخ صدوق (۳۸۱ق)، تحقیق: سیدمهدی لاجوردی، تهران، نشر جهان، اول، ۱۳۷۸ق، الفصول المختارة من العیون و المحاسن، علی بن حسین موسوی معروف به سید مرتضی (۴۳۶ق)، تحقیق: علی میرشریفی، قم، کنگره جهانی هزاره شیخ مفید، اول، ۱۴۱۳ق؛ فقه القرآن، سعید بن هبة الله معروف به قطب الدین راوندی (۵۷۳ق)، تحقیق و تصحیح: احمد حسینی - سید محمود مرعشی، قم، کتابخانه آیت الله مرعشی نجفی، دوم، ۱۴۰۵ق؛ قرب الإسناد، عبد الله بن جعفر حمیری (قرن ۳ق)، تحقیق و نشر: مؤسسة آل البیت علی لإحیاء التراث، قم، اول، ۱۴۱۳ق؛ الکافی، محمد بن یعقوب معروف به کلینی (۳۲۹ق)، تحقیق: علی اکبر غفاری، تهران، دار الکتب الإسلامیة، چهارم، ۱۴۰۷ فی؛ الکامل فی التاریخ، علی بن محمد شیبانی معروف به ابن اثیر جزری (۶۳۰ق)، بیروت، دار صادر، ۱۳۸۵ق؛ کتاب الخلاف، محمد بن حسن معروف به شیخ طوسی (۴۶۰ق)، تحقیق: علی خراسانی - سید جواد شهرستانی، قم، مؤسسة النشر الإسلامی، اول، ۱۴۰۷ق؛ کتاب المواعظ و الإعتبار بذکر الخطط و الآثار، احماد بن علی مقریزی (۸۴۵ق)، بیروت، دار الکتب العلمیة، اول، ۱۴۱۸ق، الکشاف عن حقائق غوامض التنزیل و عیون الأقاویل فی وجوه التأویل، محمود بن عمر معروف به زمخشری (۵۳۸ق)، بیروت، دار الکتاب العربی، سوم، ۱۴۰۷ق؛ کنز الفوائد، محمد بن علی کراجکی (۴۴۹ق)، تحقیق: عبد الله نعمه، قم، دار الذخائر، اول، ۱۴۱۰ق؛ مجموع رسائل الإمام الهادی معا إلی الحق القویم، یحیی بن حسین (۲۹۸ق)، تحقیق: عبدالله شاذلی، صنعا، مؤسسة الإمام زید بن علی الثقافیة، اول، ۱۴۲۱ق؛ محاضرات الأدباء و محاورات الشعراء و البلغاء، حسین بن محمد معروف به راغب اصفهانی (۵۰۲ق)، تحقیق: عمر طباع، بیروت، دار الأرقم بن أبی الأرقم، اول، ۱۴۲۰ق؛ مختصر التحفة الإثنی عشریة، عبدالعزیز غلام حکیم دهلوی (۱۲۳۹ق)، ریاض، الرئاسة العامة لإدارات البحوث العلمیة، ۱۴۰۴ق؛ مراصد الإطلاع علی أسماء الأمکنة و البقاع، عبدالمؤمن بن عبد الحق بغدادی (۷۳۹ق)، تحقیق: علی محمد بجاوی، بیروت، دار الجیل، اول، ۱۴۱۲ق، مقاتل الطالبیین، علی بن حسین معروف به ابوالفرج اصفهانی (۳۵۶ق)، تحقیق: سید احمد صقر، بیروت، مؤسسة الأعلمی، بی تاء المقالات و الفرق، سعد بن عبدالله اشعری (۳۰۱ق)، تهران، انتشارات علمی و فرهنگی، دوم، ۱۳۶۰ش؛ مناقب آل أبی طالب، محمد بن علی مازندرانی معروف به ابن‌شهرآشوب (۵۸۸ق)، قم، نشر علامه، اول، ۱۳۷۹ق؛ مناقب الإمام الأعظم أبی حنیفة، موفق بن احمد خوارزمی (۵۶۸ق)، حیدر آباد، دائرة المعارف النظامیة، ۱۳۲۱ق؛ موسوعة تاریخ العراق بین احتلالین، عباس عزاوی محامی (۱۹۷۱م)، بیروت، الدار العربیة للموسوعات، اول، ۱۴۲۵ق، النجوم الزاهرة فی ملوک مصر و القاهرة، یوسف بن تغری بردی (۸۷۴ق)، قاهره، وزارة الثقافة و الارشاد القومی، اول، ۱۳۹۲ قی؛ وفیات الأعیان و أنباء أبناء الزمان، احمد بن محمد برمکی اریلی معروف به ابن خلکان (۶۸۱ق)، تحقیق: احسان عباس، بیروت، دار الثقافة، ۱۹۷۱م.</ref>.<ref>[[مهدی کمپانی زارع|کمپانی زارع، مهدی]]، [[ابوحنیفه - کمپانی زارع (مقاله)|مقاله «ابوحنیفه»]]، [[دانشنامه امام رضا ج۱ (کتاب)|دانشنامه امام رضا]] ص ۴۹۴-۵۹۴.</ref> | در بحث از مسائل [[کلامی]] نیز آنچه از ابوحنیفه در [[روایات امام رضا]] {{ع}} انعکاس یافته است، بحث [[حدوث و قدم]] [[قرآن کریم]] است. [[خطیب بغدادی]] به تفصیل [[روایات]] کسانی را آورده که دیدگاه‌های منسوب به ابوحنیفه را در این باب ذکر کرده‌اند. در قاطبه نقل قول‌ها قول به حدوث و [[خلق]] [[قرآن]] بدو منسوب است. او همچنین نشان داده که برخی از [[علمای اسلامی]] ابوحنیفه را به سبب این [[اعتقاد]] [[نقد]] و حتی [[لعن]] کرده‌اند<ref>تاریخ بغداد، ج۱۳، ص۳۷۴.</ref>. البته اقوال معارضی نیز در این باب نقل کرده که خلاف نظر مذکور را می‌رساند و این خود نشانه آن است که درباره دیدگاه وی در این زمینه اختلاف‌نظر جدی وجود داشته است. البته، چنان که برخی از معاصران آورده‌اند، منابع متعددی وجود دارد که نشان می‌دهد انتساب قول به حدوث عالم به ابوحنیفه پذیرفته نیست؛ [[خاصه]] که در آثار وی رساله‌ای در [[تکفیر]] قائلان به حدوث وجود دارد<ref>دائرة المعارف بزرگ اسلامی، ج۵، ص۳۸۴.</ref>. این مطلب را برخی منابع دیگر نیز [[تأیید]] می‌کنند. این منابع گزارش می‌دهند که ابوحنیفه و [[ابویوسف]] شش ماه در این باب گفت‌و‌گو کردند و بالاخره نظرشان این شد که هر کس قائل به [[خلق]] [[قرآن]] باشد، [[کافر]] است<ref>شرح العقیدة الطحاویة، ص۳۱۸؛ شرح کتاب الفقه الأکبر، ص۴۸؛ شرح المقاصد، ج۴، ص۱۴۶.</ref>. جالب توجه اینکه در روایتی از [[امام رضا]] {{ع}} این قول به ابوحنیفه منسوب شده است و او به سبب قول به غیر [[مخلوق بودن]] قرآن مورد [[لعن]] ایشان قرار گرفته است<ref>التفسیر، عیاشی، ج۱، ص۸؛ البرهان فی تفسیر القرآن، ج۱، ص۱۸.</ref>. یکی از مباحث مورد توجه ابوحنیفه که می‌تواند برای [[شیعیان]] قابل توجه باشد، نظر وی درباره معارضان [[امام علی]] {{ع}} در [[زمان]] [[خلافت]] ایشان است. او [[معتقد]] است [[علی بن ابی طالب]] {{ع}} از هر جماعتی که با آن حضرت جنگیده به [[حق]] سزاوارتر بوده است<ref>بغیة الطلب فی تاریخ حلب، ج۱، ص۲۹۱.</ref>. او جماعات معارض با [[امام]] را [[باغی]] می‌شمرد<ref>مناقب الإمام احمد، ج۲، ص۸۳- ۸۴.</ref>، هر چند به دلیل دیدگاه خاصی که در باب [[ایمان]] داشت، آنها را “فاسق دیندار” می‌دانست<ref>کتاب الخلاف، ج۵، ص۳۳۵.</ref>.<ref>منابع: الأئمة الأربعة، مصطفی شکعه (معاصر)، بیروت، دار الکتاب اللبنانی، اول، ۱۴۰۳ق؛ أبو حنیفة بطل الحریة و التسامح فی الإسلام، عبدالحلیم جندی (معاصر)، قاهره، دار المعارف، سوم، بی تا، أبو حنیفة حیاته و عصره آرائه و فقهه، محمد بن احمد، معروف به ابوزهره (۱۳۹۴ق)، قاهره، دار الفکر، ۱۴۱۱ق؛ إتحاف الوری بأخبار أم القری، عمر بن محمد معروف به ابن فهد (۸۸۵ق)، تحقیق: فهیم محمد شلتوت، مکه، جامعة أم القری، سوم، ۱۴۰۳ق؛ آثار البلاد و أخبار العباد، زکریا بن محمد قزوینی (۶۸۲ق)، بیروت، دار صادر، اول، ۱۴۰۴ق؛ إثبات الوصیة للإمام علی بن أبی طالب علی، علی بن حسین معروف به مسعودی (۳۴۶ق)، قم، مؤسسه انصاریان، سوم، ۱۴۲۶ق؛ الاحتجاج علی أهل اللجاج، احمد بن علی طبرسی (قرن ۶ق)، تحقیق: سید محمدباقر خرسان، مشهد، نشر المرتضی، اول، ۱۴۰۳ق، أخبار أبی حنیفة و أصحابه، حسین بن علی صیمری (۴۳۶ق)، بیروت، دار الکتاب العربی، دوم، ۱۹۷۶م؛ الأخبار الموفقیات، زبیر بن بکار قرشی (۲۵۶ق)، تحقیق: سامی مکی عانی، قم، منشورات الرضی، اول، ۱۴۱۶ق؛ الاختصاص، محمد بن محمد معروف به شیخ مفید (۴۱۳ق)، تحقیق: علی اکبر غفاری - سید محمود زرندی، بیروت، دار المفید، دوم، ۱۴۱۴ق، الإشارات إلی معرفة الزیارات، علی بن ابی بکر هروی (۶۱۱ق)، تحقیق: علی عمر، قاهره، مکتبة الثقافة الدینیة، بی تا، الأغانی، علی بن حسین معروف به ابوالفرج اصفهانی (۳۵۶ق)، بیروت، دار إحیاء التراث العربی، اول، ۱۴۱۵ق، الإمام الصادق الا و المذاهب الأربعة، اسد بن محمد عیسی آل حیدر (۱۴۰۵ق)، بیروت، دار الکتاب العربی، دوم، ۱۳۹۰ق؛ بحار الأنوار الجامعة لدرر أخبار الأئمة الأطهار علی، محمدباقر بن محمدتقی معروف به علامه مجلسی (۱۱۱۰ق)، تحقیق: جمعی از محققان، بیروت، دار إحیاء التراث العربی، ۱۴۰۳ق، البرهان فی تفسیر القرآن، سیدهاشم بن سلیمان حسینی بحرانی (۱۱۰۷ق)، تحقیق و نشر: مؤسسة البعثة، قم، اول، ۱۴۱۶ق، البصائر و الذخائر، علی بن محمد توحیدی (۴۱۴ق)، تصحیح: وداد قاضی، بیروت، دار صادر، چهارم، ۱۹۹۹م؛ بغیة الطلب فی تاریخ حلب، عمر بن احمد معروف به ابن عدیم (۶۶۰ق)، تصحیح: سهیل زکار، بیروت، دار الفکر، اول، بی تا، تاریخ أبی زرعة الدمشقی، عبدالرحمن بن عمرو معروف به ابوزرعه دمشقی (۲۸۱ق)، تحقیق: شکرالله قوچانی، دمشق، مجمع اللغة العربیة، ۱۴۰۰ق؛ تاریخ افغانستان بعد از اسلام، عبدالحی حبیبی (۱۳۶۳ق)، تهران، نشر افسون، اول، ۱۳۸۰ش؛ تاریخ الطبری (تاریخ الأمم و الملوک)، محماد بن جریر طبری (۳۱۰ق)، تحقیق: محمد ابوالفضل ابراهیم، بیروت، دار إحیاء التراث العربی، دوم، ۱۳۸۷ق؛ تاریخ ألفی، احمد بن نصرالله تتوی (۹۹۶ق) - آصف خان قزوینی (۱۰۲۱ق)، تصحیح: غلامرضا طباطبایی مجد، تهران، انتشارات علمی فرهنگی، اول، ۱۳۸۲ش؛ تاریخ الموصل، یزید بن محمد ازدی (۳۳۴قی)، تحقیق: احمد عبدالله محمود، بیروت، دار الکتب العلمیة، ۱۴۲۷ق؛ تاریخ بغداد أو مدینة السلام، أحمد بن علی معروف به خطیب بغدادی (۴۶۳ق)، تحقیق: مصطفی عبد القادر عطا، بیروت، دار الکتب العلمیة، اول، ۱۴۱۷ق؛ تاریخ بناکتی روضة أولی الألباب فی معرفة التواریخ و الأنساب)، داوود بن محمد بناکتی (۷۳۰ق)، تصحیح: جعفر شعار، تهران، انجمن آثار ملی، اول، ۱۳۴۸ش؛ تحفة الأحباب و بغیة الطلاب، علی بن احمد سخاوی (قرن ۹ق)، قاهره، مکتبة الکلیات الأزهریة، دوم، ۱۴۰۶ق؛ تحفة الترک فیما یجب أن یعمل فی الملک، ابراهیم بن علی طرسوسی (۷۵۸ق)، تحقیق: رضوان سید، بیروت، دار الطلیعة، اول، ۱۴۱۳ق؛ تذکرة الحفاظ، محمد بن احمد معروف به ذهبی (۷۴۸ق)، حیدر آباد، دائرة المعارف العثمانیة، ۱۳۷۴ق؛ التفسیر، محمد بن مسعود معروف به عیاشی (۳۲۰ق)، تحقیق و تصحیح: سیدهاشم رسولی محلاتی، تهران، المکتبة العلمیة الإسلامیة، اول، ۱۳۸۰ق؛ تهذیب الکمال فی أسماء الرجال، یوسف بن عبدالرحمن حافظ مزی (۷۴۲ق)، تحقیق: بشار عواد معروف، بیروت، مؤسسة الرسالة، چهارم، ۱۴۰۶ق؛ ثمرات الأوراق، ابوبکر بن علی معروف به ابن حجة حموی (۸۳۷ق)، تحقیق: محمد ابو الفضل ابراهیم، بیروت، المکتبة العصریة، اول، ۱۴۲۶ق؛ دائرة المعارف بزرگ اسلامی، زیر نظر: سید محمد کاظم موسوی بجنوردی (معاصر)، تهران، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، سوم، ۱۳۸۵ش؛ رجال الطوسی، محمد بن حسن معروف به شیخ طوسی (۴۶۰ق)، تحقیق: جواد قیومی اصفهانی، قم، مؤسسة النشر الإسلامی، اول، ۱۴۱۵ق؛ روح التشیع، عبدالله نعمه (۱۹۹۴م)، بیروت، دارالبلاغة، اول، ۱۴۱۳ق؛ سیر أعلام النبلاء، محمد بن احمد معروف به ذهبی (۷۴۸ق)، تحقیق: شعیب ارنؤوط، بیروت، مؤسسة الرسالة، نهم، ۱۴۱۳ق؛ سیرة الأئمة الإثنی عشر، هاشم معروف حسنی (۱۴۰۴ق)، بیروت، دار القلم، اول، ۱۹۸۱م، شرح العقیدة الطحاویة، علی بن علی معروف به ابن ابی العز حنفی (۷۹۲ق)، تحقیق: ناصر الدین آلبانی، بغداد، دار الکتاب العربی، اول، ۲۰۰۵م؛ شرح المقاصد، مسعود بن عمر معروف به تفتازانی (۷۹۲ق)، تحقیق: عبد الرحمن عمیرة، قم، منشورات الرضی، بی تا؛ شرح کتاب الفقه الأکبر، نعمان بن ثابت کوفی معروف به ابی حنیفه (۱۵۰ق)، شرح: ملا علی قاری، تحقیق: علی محمد دندل، بیروت، دار الکتب العلمیة، دوم، ۱۴۲۸ق؛ شرح نهج البلاغة، عبد الحمید بن هبة الله معروف به ابن ابی الحدید (۶۵۶ق)، تحقیق: محمد ابو الفضل ابراهیم، قم، کتابخانه آیت الله مرعشی نجفی، اول، ۱۴۰۴ق؛ علل الشرایع، محمد بن علی معروف به شیخ صدوق (۳۸۱ق)، تحقیق: سید محمد صادق بحر العلوم، نجف، المکتبة الحیدریة، دوم، ۱۳۸۵ق؛ عیون أخبار الرضا، محمد بن علی معروف به شیخ صدوق (۳۸۱ق)، تحقیق: سیدمهدی لاجوردی، تهران، نشر جهان، اول، ۱۳۷۸ق، الفصول المختارة من العیون و المحاسن، علی بن حسین موسوی معروف به سید مرتضی (۴۳۶ق)، تحقیق: علی میرشریفی، قم، کنگره جهانی هزاره شیخ مفید، اول، ۱۴۱۳ق؛ فقه القرآن، سعید بن هبة الله معروف به قطب الدین راوندی (۵۷۳ق)، تحقیق و تصحیح: احمد حسینی - سید محمود مرعشی، قم، کتابخانه آیت الله مرعشی نجفی، دوم، ۱۴۰۵ق؛ قرب الإسناد، عبد الله بن جعفر حمیری (قرن ۳ق)، تحقیق و نشر: مؤسسة آل البیت علی لإحیاء التراث، قم، اول، ۱۴۱۳ق؛ الکافی، محمد بن یعقوب معروف به کلینی (۳۲۹ق)، تحقیق: علی اکبر غفاری، تهران، دار الکتب الإسلامیة، چهارم، ۱۴۰۷ فی؛ الکامل فی التاریخ، علی بن محمد شیبانی معروف به ابن اثیر جزری (۶۳۰ق)، بیروت، دار صادر، ۱۳۸۵ق؛ کتاب الخلاف، محمد بن حسن معروف به شیخ طوسی (۴۶۰ق)، تحقیق: علی خراسانی - سید جواد شهرستانی، قم، مؤسسة النشر الإسلامی، اول، ۱۴۰۷ق؛ کتاب المواعظ و الإعتبار بذکر الخطط و الآثار، احماد بن علی مقریزی (۸۴۵ق)، بیروت، دار الکتب العلمیة، اول، ۱۴۱۸ق، الکشاف عن حقائق غوامض التنزیل و عیون الأقاویل فی وجوه التأویل، محمود بن عمر معروف به زمخشری (۵۳۸ق)، بیروت، دار الکتاب العربی، سوم، ۱۴۰۷ق؛ کنز الفوائد، محمد بن علی کراجکی (۴۴۹ق)، تحقیق: عبد الله نعمه، قم، دار الذخائر، اول، ۱۴۱۰ق؛ مجموع رسائل الإمام الهادی معا إلی الحق القویم، یحیی بن حسین (۲۹۸ق)، تحقیق: عبدالله شاذلی، صنعا، مؤسسة الإمام زید بن علی الثقافیة، اول، ۱۴۲۱ق؛ محاضرات الأدباء و محاورات الشعراء و البلغاء، حسین بن محمد معروف به راغب اصفهانی (۵۰۲ق)، تحقیق: عمر طباع، بیروت، دار الأرقم بن أبی الأرقم، اول، ۱۴۲۰ق؛ مختصر التحفة الإثنی عشریة، عبدالعزیز غلام حکیم دهلوی (۱۲۳۹ق)، ریاض، الرئاسة العامة لإدارات البحوث العلمیة، ۱۴۰۴ق؛ مراصد الإطلاع علی أسماء الأمکنة و البقاع، عبدالمؤمن بن عبد الحق بغدادی (۷۳۹ق)، تحقیق: علی محمد بجاوی، بیروت، دار الجیل، اول، ۱۴۱۲ق، مقاتل الطالبیین، علی بن حسین معروف به ابوالفرج اصفهانی (۳۵۶ق)، تحقیق: سید احمد صقر، بیروت، مؤسسة الأعلمی، بی تاء المقالات و الفرق، سعد بن عبدالله اشعری (۳۰۱ق)، تهران، انتشارات علمی و فرهنگی، دوم، ۱۳۶۰ش؛ مناقب آل أبی طالب، محمد بن علی مازندرانی معروف به ابن‌شهرآشوب (۵۸۸ق)، قم، نشر علامه، اول، ۱۳۷۹ق؛ مناقب الإمام الأعظم أبی حنیفة، موفق بن احمد خوارزمی (۵۶۸ق)، حیدر آباد، دائرة المعارف النظامیة، ۱۳۲۱ق؛ موسوعة تاریخ العراق بین احتلالین، عباس عزاوی محامی (۱۹۷۱م)، بیروت، الدار العربیة للموسوعات، اول، ۱۴۲۵ق، النجوم الزاهرة فی ملوک مصر و القاهرة، یوسف بن تغری بردی (۸۷۴ق)، قاهره، وزارة الثقافة و الارشاد القومی، اول، ۱۳۹۲ قی؛ وفیات الأعیان و أنباء أبناء الزمان، احمد بن محمد برمکی اریلی معروف به ابن خلکان (۶۸۱ق)، تحقیق: احسان عباس، بیروت، دار الثقافة، ۱۹۷۱م.</ref>.<ref>[[مهدی کمپانی زارع|کمپانی زارع، مهدی]]، [[ابوحنیفه - کمپانی زارع (مقاله)|مقاله «ابوحنیفه»]]، [[دانشنامه امام رضا ج۱ (کتاب)|دانشنامه امام رضا]] ص ۴۹۴-۵۹۴.</ref> | ||