تکلیف در کلام اسلامی: تفاوت میان نسخه‌ها

تقریر دیگری که از [[فلسفه تکلیف]] ارائه شده این است که نفس ناطقه [[انسان]] مجرد از ماده و دارای قوای مختلف و متضادی است که بزرگ‌ترین آنها دو [[قوه]] [[عقل]] و [[شهوت]] است و انسان به واسطه قوه عقل قابلیت [[تحصیل معرفت]] الهی و [[استحقاق]] [[تقرب]] به جوار [[خداوند]] را دارد، چنان که به واسطه [[قوه شهوت]] می‌تواند [[حیات مادی]] و بدنی خود را قوام بخشیده و وجود شخصی و نوعی خود را [[حفظ]] کند. قوای دیگر نفس ناطقه، برخی در [[خدمت]] قوه عقل و برخی دیگر در خدمت قوه شهوت می‌باشند. [[انسان]] با تدبیری که برای نظم [[بدن]] و قوای وجودی خویش میاندیشد و به کار میبندد، می‌تواند [[قوای شهوانی]] را در خدمت عقل و قوای [[عقلانی]] قرار داده و به کمال مطلوب خویش که بار یافتن در جوار [[قرب الهی]] است دست یابد. چنین تدبیری قبل از هر چیز به [[معرفتی]] کامل نسبت به انسان، قوای او و [[نظام]] عادلانه‌ای که باید بر وجود او [[حاکم]] شود نیاز دارد. از آنجا که چنین [[معرفت]] جامع و کاملی از دسترس عقل و [[دانش]] [[بشر]] بیرون است، تنها از [[طریق وحی]] الهی و [[اوامر و نواهی]] خداوند است که انسان می‌تواند به چنین [[تدبیر]] جامع و کاملی دست یابد. بدین ترتیب، [[تکلیف الهی]] دربردارنده فایده‌ای است که [[برتر]] از آن متصور نیست<ref> لاهیجی، عبدالرزاق، گوهر مراد، ص۳۵۳-۳۵۴؛ همو، سرمایه ایمان، ص۷۷.</ref>.

از دیدگاه [[متکلمان]] [[عدلیه]] مقتضای [[حکمت خدا]] آن است که واجدان [[شرایط تکلیف]] را [[مکلف]] کند. از این مطلب به [[وجوب]] [[تکلیف]] بر خداوند تعبیر می‌شود و مقصود آنان این نیست که کسی چیزی را بر [[خدا]] [[واجب]] می‌کند<ref>فاضل مقداد، ارشاد الطالبین، ص۲۷۴.</ref>، [[وجوب]] [[تکلیف]] لازمه حسن تکلیف است<ref>غزالی، محمد بن محمد، الاقتصاد فی الاعتقاد، ص۱۱۱؛ ابوالصلاح حلبی، تقریب المعارف، ص۷۶.</ref>. تقریر دلیل وجوب تکلیف این است که [[خداوند]] در [[انسان]] هم [[قوه]] [[عقل]] قرار داده که او را به خیر و کمال برمی‌انگیزد و هم [[قوه شهوت]] که از خیر و کمال [[نفرت]] داشته و به لذت‌های [[حیوانی]] بر میانگیزد. از طرفی عقل [[آدمی]] از همه [[خوبی‌ها]] و [[بدی‌ها]] [[آگاه]] نیست، اگر خداوند آنها را بر وی تکلیف نکند و او را از آنها آگاه نسازد، [[اغراء به قبیح]] کرده است که از نظر عقل [[قبیح]] بوده و بر خداوند روا نیست. عقل اگرچه فی الجمله از [[حسن و قبح افعال]] آگاه است و فاعل حسن را [[ستایش]] و فاعل قبیح را [[نکوهش]] می‌کند، ولی برای دفع اغراء به قبیح کافی نیست؛ زیرا اولاً شعاع [[درک]] عقل از [[افعال]] خوب و بد محدود است و ثانیاً: انگیزش [[مدح]] و [[ذم]] [[عقلی]] در اقبال انسان به خوبی‌ها و روی‌گرداندن از [[رذایل]] کافی نیست، و انگیزش تکلیف [[نقلی]] و [[شرعی]] بسی نیرومندتر از آن است<ref>ابن میثم بحرانی، قواعد المرام، ص۱۱۵-۱۱۶؛ حلی، حسن بن یوسف، کشف المراد، ص۴۴۱؛ فاضل مقداد، اللوامع الالهیة، ص۲۲۳-۲۲۴.</ref>.

حسن [[تکلیف]] منوط به شرایطی است که به تکلیف یا [[مکلف]] به یا تکلیف کننده باز می‌گردد. شرط تکلیف آن است که اولاً: مقدم بر فعل یا ترک باشد، به اندازه‌ای که مکلف بتواند از آن [[آگاه]] شده و خود را برای انجام تکلیف آماده سازد. و ثانیاً: مشتمل بر مفسده‌ای برای مکلف و دیگران نباشد.

[[ابوعلی جبایی]] به این دلیل که ابقاء او مشتمل بر [[لطف]] است آن را واجب دانسته، ولی [[ابوهاشم]] جبایی وجوب آن را منکر شده و آن را از مقوله [[تمکین]] دانسته است نه لطف. [[فاضل مقداد]] رای وی را اقوا دانسته و بر اساس آن به شبهه‌ای که برخی از [[اشاعره]] در این باره مطرح کرده‌اند پاسخ داده است، [[شبهه]] مربوط به فرض ورود [[کودک]]، [[مؤمن]] و کافری در [[قیامت]] است. اگر کودک به [[خدا]] بگوید چرا مرا باقی نداشتی تا از راه [[تکلیف]]، به [[پاداش]] [[برادر]] مؤمنم دست یازم، خدا پاسخ خواهد داد: می‌دانستم که اگر به [[بلوغ]] برسی [[کافر]] خواهی شد، بدین جهت تو را میراندم. در این جا کافر به خدا می‌گوید: چرا مرا قبل از بلوغ نمیراندی تا به خاطر [[کفر]] مستحق [[عذاب]] نشوم؟ در این جا [[حجت الهی]] قطع خواهد شد، پاسخ این است که [[میراندن]] کسی که خدا می‌داند که در [[آینده]] کافر خواهد شد، [[واجب]] نیست، در نتیجه فعل و ترک آن در مورد افراد مختلف جایز خواهد بود. به عبارت دیگر، ابقاء، [[تفضل]] است و تفضل واجب نیست. پاسخ دیگر تکلیف کودک اگر باقی میماند و [[مکلف]] می‌‌شد، برای دیگران [[مفسده]] داشت، ولی تکلیف کافر چنین مفسده‌ای در پی نداشت<ref>فاضل مقداد، اللوامع الالهیة، ص۲۲۴-۲۲۵؛ حمصی رازی، محمود بن علی، المنقذ من التقلید، ج۲، ص۲۵۰.</ref>.