اخلاق در قرآن: تفاوت میان نسخه‌ها

[[فیلسوفان]] [[اخلاق]] به‌طور معمول بر این نکته تأکید دارند که شکل‌گیری و [[تغییر]] خُلْق، امری اختیاری است: اخلاق به‌طور کلّی چه [[نیکو]] و چه [[زشت]]، امری اکتسابی است و آدمی اگر خُلْق خاصّی نداشته باشد، می‌تواند آن را تحصیل کند و اگر آن را داشته باشد، نیکو باشد یا زشت، می‌تواند به [[تصمیم]] خود، ضدّ آن را برگزیند.<ref> التنبیه علی سبیل السعاده، ص‌۴۵.</ref> نراقی [[معتقد]] است: برخی از خُلْقیّات به‌ویژه آنهایی که به قوّه نظری آدمی مربوط‌اند مانند ذکا و [[تدبیر]]، اکتسابی نیستند و تغییر نمی‌یابند. وی بی‌درنگ تصریح می‌کند که این نوع خُلْقیّات، متعلّق [[تکلیف]] نیستند؛<ref>جامع‌السعادات، ج‌۱، ص‌۵۸.</ref> امّا گویا اگر تأثیر این خُلْقیّات را در [[سعادت]] و [[شقاوت]] آدمی بپذیریم، چنان‌که به‌طور معمول حکیمان [[مسلمان]] می‌پذیرند، در آن صورت باید به [[میزان]] تأثیری که در سعادت و شقاوت دارند، آنها را قابل انعطاف و در [[اختیار انسان]] بدانیم، مگر آن‌که به مقوله [[بخت]] [[اخلاقی]] [[اعتقاد]] داشته باشیم.

قول به طبیعی بودن بخشی از [[اخلاق]]، به [[افلاطون]] نسبت داده شده است. برخی طبیعی بودن را به‌معنای غیر قابل [[تغییر]] بودن دانسته‌اند؛ ولی [[صاحب نظران]] آن را به این معنا دانسته‌اند که برخی از خُلقیّات در حدّ [[ملکه]] است؛ به‌گونه‌ای که تغییر در آن دشوار، و در عین حال ممکن است.<ref>تفسیر موضوعی، ج‌۱۰، ص‌۸۴‌ـ‌۸۶‌.</ref> می‌توان گفت: از دیدگاه [[قرآن کریم]]، دو عنصر در شاکله [[انسان]] اثر می‌گذارد و [[شخصیت]] [[واقعی]] او را می‌سازد و [[انسان‌ها]] را به رغم شباهت‌های ظاهری که باهم دارند، از لحاظ [[باطنی]] و جوهری متفاوت می‌کند: یکی [[علم]] و [[ایمان به خداوند]] و گفته‌های او است: {{متن قرآن|قُلْ هَلْ يَسْتَوِي الَّذِينَ يَعْلَمُونَ وَالَّذِينَ لَا يَعْلَمُونَ}}<ref>«بگو: آیا آنان که می‌دانند با آنها که نمی‌دانند برابرند؟» سوره زمر، آیه ۹.</ref>، {{متن قرآن|أَفَمَنْ كَانَ مُؤْمِنًا كَمَنْ كَانَ فَاسِقًا لَا يَسْتَوُونَ}}<ref>«آیا آنکه مؤمن است همگون کسی است که نافرمان است؟ (هرگز) برابر نیستند» سوره سجده، آیه ۱۸.</ref> [[ایمان]] و [[کفر]] لباس‌هایی نیستند که انسان بی‌آن‌که [[هویت]] خود را عوض کند، یکی از آنها را بپوشد. از دیدگاه [[قرآن]] تبدیل [[ایمان]] به کفر، گم کردن [[راه راست]] که همان خود واقعی انسان است، به‌شمار می‌رود: {{متن قرآن|وَمَنْ يَتَبَدَّلِ الْكُفْرَ بِالْإِيمَانِ فَقَدْ ضَلَّ سَوَاءَ السَّبِيلِ}}<ref>«و آنکه کفر را جایگزین ایمان کند، بی‌شک راه میانه را گم کرده است» سوره بقره، آیه ۱۰۸.</ref> عنصر دوم که در شاکله انسان تأثیر بسیاری دارد، همان [[عمل صالح]] است؛ آن‌که آشکار و [[نهان]] [[انفاق]] می‌کند، با دیگری برابر نیست {{متن قرآن|ضَرَبَ اللَّهُ مَثَلًا عَبْدًا مَمْلُوكًا لَا يَقْدِرُ عَلَى شَيْءٍ وَمَنْ رَزَقْنَاهُ مِنَّا رِزْقًا حَسَنًا فَهُوَ يُنْفِقُ مِنْهُ سِرًّا وَجَهْرًا هَلْ يَسْتَوُونَ الْحَمْدُ لِلَّهِ بَلْ أَكْثَرُهُمْ لَا يَعْلَمُونَ}}<ref>«خداوند بنده‌ای زرخرید را مثل می‌زند که توان هیچ کاری ندارد و کسی را که به او از خویش روزی نیکویی داده‌ایم و او پنهان و آشکار از آن می‌بخشد؛ آیا (این دو) برابرند؟ سپاس خداوند راست (که بی‌همتاست) اما بیشتر آنان نمی‌دانند» سوره نحل، آیه ۷۵.</ref> و آن‌که بر مسیر [[عدالت]] [[استقامت]] میورزد، با دیگران تفاوت دارد (نحل / ۱۶، ۷۶) و در یک [[کلام]]، کار بد، هرچند بسیار باشد، هم‌سنگِ [[کار نیک]] نمی‌شود {{متن قرآن|قُلْ لَا يَسْتَوِي الْخَبِيثُ وَالطَّيِّبُ وَلَوْ أَعْجَبَكَ كَثْرَةُ الْخَبِيثِ فَاتَّقُوا اللَّهَ يَا أُولِي الْأَلْبَابِ لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُونَ}}<ref>«بگو ناپاک و پاک برابر نیستند حتی اگر بسیاری ناپاک، تو را به شگفتی آورد پس ای خردمندان! از خداوند پروا کنید، باشد که رستگار گردید» سوره مائده، آیه ۱۰۰.</ref><ref>[[محسن جوادی|جوادی، محسن]]، [[اخلاق - جوادی (مقاله)|مقاله «اخلاق»]]، [[دائرة المعارف قرآن کریم ج۲ (کتاب)|دائرة المعارف قرآن کریم]]، ج۲.</ref>

آیا ارزش‌های اخلاقی برای فرد، [[جامعه]] یا دوره خاصّی، متفاوت از فرد، جامعه یا دوره دیگر است؟<ref>فلسفه اخلاق، ویلیام، ص‌۲۲۷‌ـ‌۲۳۱.</ref> بدون آن‌که بخواهیم نظریّه‌های گوناگون را در‌این خصوص به تفصیل بررسی کنیم فقط دیدگاه مستفاد از [[قرآن کریم]] را به [[اجمال]] بیان می‌داریم. در بخش پیشین، نظریّه [[عینی]] بودن ارزش‌های اخلاقی را مورد [[تأیید]] [[آیات قرآن]] دانستیم. در این صورت، بسیاری از تقریرهای نسبی‌گرایی مانند ذهنی‌گرایی و قراردادگرایی از دیدگاه قرآن کریم قابل پذیرش‌ نیست.

[[انسان]] از دیدگاه [[قرآن]] تنها با نزدیک شدن به [[خداوند]]، [[آرامش]] می‌گیرد و همه [[کوشش]] او تنها با توجّه به این [[هدف]] معنا می‌یابد: {{متن قرآن|يَا أَيُّهَا الْإِنْسَانُ إِنَّكَ كَادِحٌ إِلَى رَبِّكَ كَدْحًا فَمُلَاقِيهِ}}<ref>«ای انسان! بی‌گمان تو به سوی پروردگارت سخت کوشنده‌ای، پس به لقای او خواهی رسید» سوره انشقاق، آیه ۶.</ref> بنابراین، مصدر و منشأ ارزش‌های اخلاقی در دیدگاه قرآن [[قرب الهی]] است که با تعبیرهای گوناگونی مانند "[[فلاح]]"، "[[فوز]]"، "[[نجات]]" و "[[هدایت]]" بدان اشاره می‌شود.<ref>اخلاق در قرآن، ج‌۱، ص‌۳۰‌ـ‌۳۵.</ref> خوب بودن [[ملکات نفسانی]] و [[اعمال انسان]] در‌صورتی است که با قرب الهی رابطه‌ای مستقیم داشته، [[آدمی]] را به خداوند نزدیک کنند و بد بودن آنها در‌صورتی است که با [[مقام قرب الهی]] یا [[سعادت ابدی]] [[انسان]] رابطه‌ای معکوس داشته باشند. برخی از [[عالمان]] معاصر این رابطه [[تکوینی]] و [[واقعی]] را مبنای تحلیل جمله‌های اخلاقی می‌دانند.<ref>فلسفه اخلاق، مصباح، ص‌۲۷‌ـ‌۳۱.</ref> نکته مهمّ، تحلیل سعادت ابدی یا مقام قرب الهی است و گرنه به گفته ارسطو، با این مطلب که آدمی در پی [[سعادت]] است، کم‌تر کسی مخالفت‌ می‌کند.<ref>اخلاق نیکو ماخوس، ص‌۱۷.</ref> [[اخلاق]] ارسطویی که میان [[عالمان]] [[مسلمان]] پذیرش بسیاری داشته است، بر نقش اصلی و مهمّ [[شکوفایی]] قوّه نظری [[انسان]] در [[سعادت]] او تأکید دارد و از این حالت، به نظرپردازی یا [[تأمّل]] (Contemplation) که عبارت از حالت استغراق در [[شهود حقایق]] غایی مانند [[خداوند]] است، تعبیر می‌کند؛ البتّه [[فضیلت‌های اخلاقی]] نیز در [[سعادت انسان]] تأثیر دارند؛ امّا بنابر یکی از [[تفاسیر]] مهمّ ارسطو ([[تفسیر]] معروف به [[عقلانی]]) که اتفاقاً در [[فلسفه]] و [[عرفان اسلامی]] هم انعکاس فراوانی دارد، [[ارزش]] فضیلت‌های اخلاقی برای فراهم ساختن شرایط تأمّل است؛<ref>ارغنون، ش ۱۶، ص‌۹۹‌ـ‌۱۱۰.</ref> امّا این تفسیر از سعادت و [[قرب الهی]] که به [[عمل صالح]] نقش تبعی می‌دهد، نمی‌تواند مورد [[تأیید]] [[قرآن کریم]] باشد. احتمالا برای ردّ چنین نگرشی است که در قرآن کریم عمل صالح به‌طور معمول در کنار [[ایمان]] و [[معرفت به خداوند]] آمده است، تا نشان دهد که برای رسیدن به قرب الهی باید با دو بال ایمان و عمل صالح پرواز کرد: {{متن قرآن|وَالَّذِينَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ أُولَئِكَ أَصْحَابُ الْجَنَّةِ هُمْ فِيهَا خَالِدُونَ}}<ref>«و کسانی که ایمان آورده‌اند و کارهای شایسته کرده‌اند بهشتی‌اند؛ آنان در آن جاودانند» سوره بقره، آیه ۸۲.</ref> به تعبیر زیبای قرآن کریم، رابطه ایمان و عمل صالح دو سویه است و هر کدام در دیگری اثر می‌گذارد. [[کلام]] [[پاک]] که کنایه از [[اعتقادات]] درست و مقوله‌ای نظری است، رو به‌سوی خداوند دارد؛ امّا عمل صالح است که آن را بالا می‌برد و ارتقا می‌دهد: {{متن قرآن|إِلَيْهِ يَصْعَدُ الْكَلِمُ الطَّيِّبُ وَالْعَمَلُ الصَّالِحُ يَرْفَعُهُ}}<ref>«سخن پاک به سوی او بالا می‌رود و کردار نیکو آن را فرا می‌برد» سوره فاطر، آیه ۱۰.</ref> بنابراین، می‌توان گفت که معیار [[اخلاقی]] [[قرآن]]، از جهتی غایت‌گرایانه است؛ امّا چون سعادت را در گستره [[حیات]] [[آخرتی]] انسان هم ملحوظ می‌دارد، [[آدمی]] را به تعبّدی عقلانی به [[وحی]] فرا می‌خواند تا در پرتو [[روشنایی]] وحی، [[راه]] [[سعادت ابدی]] را دریابد و از این [[جهت]] به اخلاق‌های وظیفه‌گرایانه شبیه است و سرانجام چون [[سیر و سلوک]] در مسیر سعادت ابدی را شکوفایی [[واقعی]] انسان می‌داند، شبیه اخلاق‌های فضیلت‌گرایانه است. نتیجه آن‌که معیار [[اخلاقی]] [[قرآن]]، ضمن جمع ویژگی‌های مثبت نظریّات اخلاقی، معیاری منحصر و خاص‌ است.<ref>[[محسن جوادی|جوادی، محسن]]، [[اخلاق - جوادی (مقاله)|مقاله «اخلاق»]]، [[دائرة المعارف قرآن کریم ج۲ (کتاب)|دائرة المعارف قرآن کریم]]، ج۲.</ref>

مهمّ‌تر آن‌که اخلاق‌های دینی با دادن [[صبغه]] الهی به همین فضیلت‌های معمول، آنها را تقدّس بخشیده، وسیله [[تقرّب به خداوند]] که اساس [[رستگاری]] است، قرار می‌دهند. در این نگاه، [[تعاون اجتماعی]]، [[تواضع]] و‌... و هر [[کار نیک]] دیگری رنگ و روی دینی می‌گیرد و مورد [[ستایش الهی]] و مایه جلب [[رضایت خداوند]] می‌شود؛ بنابراین، [[مکارم اخلاقی]] افزون بر [[ارزش]] ذاتی، زمینه‌ساز [[رضایت]] و [[ستایش خداوند]] نیز هست. گرامی‌ترین [[انسان‌ها]] نزد [[خداوند]]، خویشتن‌دارترین آنها است. {{متن قرآن|يَا أَيُّهَا النَّاسُ إِنَّا خَلَقْنَاكُمْ مِنْ ذَكَرٍ وَأُنْثَى وَجَعَلْنَاكُمْ شُعُوبًا وَقَبَائِلَ لِتَعَارَفُوا إِنَّ أَكْرَمَكُمْ عِنْدَ اللَّهِ أَتْقَاكُمْ إِنَّ اللَّهَ عَلِيمٌ خَبِيرٌ}}<ref>«ای مردم! ما شما را از مردی و زنی آفریدیم و شما را گروه‌ها و قبیله‌ها کردیم تا یکدیگر را باز شناسید، بی‌گمان گرامی‌ترین شما نزد خداوند پرهیزگارترین شماست، به راستی خداوند دانایی آگاه است» سوره حجرات، آیه ۱۳.</ref> خدا عدالت‌پیشگان {{متن قرآن|لَا يَنْهَاكُمُ اللَّهُ عَنِ الَّذِينَ لَمْ يُقَاتِلُوكُمْ فِي الدِّينِ وَلَمْ يُخْرِجُوكُمْ مِنْ دِيَارِكُمْ أَنْ تَبَرُّوهُمْ وَتُقْسِطُوا إِلَيْهِمْ إِنَّ اللَّهَ يُحِبُّ الْمُقْسِطِينَ}}<ref>«خداوند شما را از نیکی ورزیدن و دادگری با آنان که با شما در کار دین جنگ نکرده‌اند و شما را از خانه‌هایتان بیرون نرانده‌اند باز نمی‌دارد؛ بی‌گمان خداوند دادگران را دوست می‌دارد» سوره ممتحنه، آیه ۸.</ref> و [[نیکوکاران]] {{متن قرآن|وَأَنْفِقُوا فِي سَبِيلِ اللَّهِ وَلَا تُلْقُوا بِأَيْدِيكُمْ إِلَى التَّهْلُكَةِ وَأَحْسِنُوا إِنَّ اللَّهَ يُحِبُّ الْمُحْسِنِينَ}}<ref>«و در راه خداوند هزینه کنید و با دست خویش خود را به نابودی نیفکنید و نیکوکار باشید که خداوند نیکوکاران را دوست می‌دارد» سوره بقره، آیه ۱۹۵.</ref> را [[دوست]] دارد.