ذکر در معارف و سیره سجادی: تفاوت میان نسخه‌ها

{{مدخل مرتبط

| موضوع مرتبط = ذکر

| پرسش مرتبط  =  

}}

== مقدمه ==

ذکر در برابر [[نسیان]] و [[فراموشی]]، به معنای یاد کردن و یاد آوردن است. راغب اصفهانی می‌گوید: گاهی ذکر به معنای حالتی [[نفسانی]] است که [[انسان]] به سبب آن می‌تواند آنچه را آموخته است در [[ذهن]] خویش نگه دارد و از این جهت، مرادف "[[حفظ]]" است، جز آنکه حفظ به اعتبار نگه داشتن و به یاد سپردن چیزی است و ذکر به اعتبار حاضر کردن چیزی در ذهن و [[یادآوری]] است. گاهی نیز مقصود از ذکر، حضور چیزی در [[قلب]] یا در [[زبان]] است؛ خواه این حضور بعد از فراموشی باشد، که آن را یاد آوردن می‌گویند و خواه بدون فراموشی باشد که در [[حقیقت]] استمرار و ادامه حفظ و به یادسپاری است<ref>المفردات فی غریب القرآن.</ref>.

ذکر در [[صحیفه سجادیه]] معانی مختلفی دارد، لکن آنچه در این مدخل به آن می‌پردازیم، ذکر به معنای "یاد [[خداوند متعال]]" است در برابر فراموشی و [[غفلت]] از او، و این همان است که در [[قرآن]] و [[حدیث]] از آن به عنوان؛ "[[فلسفه]] همه [[عبادات]]، [[هدف]] همه برنامه‌های [[تکامل]] آفرین [[اسلام]]، و [[بهترین]] و سازنده‌ترین [[اعمال]] [[جوارحی]] و [[جوانحی]]" یاد شده است<ref>نهج‌الذکر، ص۱۷.</ref>. "ذکر" تنها عبادتی است که به فرموده [[امام صادق]] {{ع}} هیچ حد و مرزی برای آن [[تعیین]] نشده است<ref>الکافی، ص۴۹۸، ح۱.</ref>.<ref>[[علی باقری‌فر|باقری‌فر، علی]]، [[دانشنامه صحیفه سجادیه (کتاب)|مقاله «ذکر»، دانشنامه صحیفه سجادیه]]، ص ۲۳۷.</ref>

== انواع ذکر ==

گاهی ذکر را به اعتبار ابزار آن، به "[[ذکر زبانی]]" و "[[ذکر قلبی]]"، یا ذکر جوارحی و ذکر جوانحی تقسیم می‌کنند، چنانکه [[امام زین‌العابدین]] {{ع}} در [[دعای یازدهم]] و بیست‌ویکم [[صحیفه]]، از ذکر قلبی و در [[دعای بیست‌وسوم]]، از ذکر زبانی یاد کرده است: {{متن حدیث|اللَّهُمَّ... اشْغَلْ‏ قُلُوبَنَا بِذِكْرِكَ‏ عَنْ كُلِّ ذِكْرٍ}} و نیز: {{متن حدیث|اللَّهُمَّ... فَرِّغْ‏ قَلْبِي‏ لِمَحَبَّتِكَ‏، وَ اشْغَلْهُ بِذِكْرِكَ}} و همچنین: {{متن حدیث|اللَّهُمَّ... وَ أَنْطِقْ... بِـ....ذِكْرِكَ... لِسَانِي}}.

و گاهی ذکر به اعتبار موقعیت آن به: «[[یاد خدا]] هنگام انجام دادن [[واجبات]]، یاد خدا هنگام ترک [[محرمات]]، یاد خدا هنگام [[مصائب]] و [[مشکلات]] [[زندگی]]، [[یاد خدا]] هنگام [[خشم]]، یاد خدا هنگام [[شادی]] و... تقسیم می‌شود»<ref>نهج‌الذکر، ص۲۰.</ref>.<ref>[[علی باقری‌فر|باقری‌فر، علی]]، [[دانشنامه صحیفه سجادیه (کتاب)|مقاله «ذکر»، دانشنامه صحیفه سجادیه]]، ص ۲۳۷.</ref>

دومین اثر یاد خدا، چنانچه در [[نیایش شانزدهم صحیفه سجادیه]] به آن اشاره شده، پایان بخشیدن به [[اندوه]] و [[اضطراب]] و رسیدن به ساحل [[آرامش]] و [[اطمینان]] است. [[امام سجاد]] {{ع}} [[نیایش بیستم]]، از ذکر خدا به عنوان "[[جایگزینی]] برای مقابله با القائات [[شیطان]]" یاد کرده و این سومین کارکرد ذکر از منظر [[امام زین‌العابدین]] {{ع}} است؛ چهارمین اثر [[یاد خدا]] نیز، از نظرگاه [[صحیفه سجادیه]]، "تأمین [[سلامت]] [[دل]]" است<ref>نیایش پنجم.</ref>.

این بحث را با عبارتی از [[مناجات]] الذّاکرین به پایان می‌بریم: خدایا! تو فرمودی و سخنت [[حق]] است که: ای [[مؤمنان]]! [[خدا]] را بسیار یاد کنید و او را در هر بامداد و پسین [[تسبیح]] گویید<ref>{{متن قرآن|يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اذْكُرُوا اللَّهَ ذِكْرًا كَثِيرًا * وَسَبِّحُوهُ بُكْرَةً وَأَصِيلًا}} «ای مؤمنان! خداوند را بسیار یاد کنید * و او را پگاه و دیرگاه عصر به پاکی بستأیید» سوره احزاب، آیه ۴۱-۴۲.</ref> و نیز فرمودی، و گفته‌ات حق است که: مرا یاد کنید تا من هم شما را یاد کنم<ref>{{متن قرآن|فَاذْكُرُونِي أَذْكُرْكُمْ وَاشْكُرُوا لِي وَلَا تَكْفُرُونِ}} «پس مرا یاد کنید تا شما را یاد کنم و مرا سپاس بگزارید و با من ناسپاسی نورزید» سوره بقره، آیه ۱۵۲.</ref> پس تو ما را به ذکر خود فراخواندی و به ما [[وعده]] دادی که برای [[شرافت]] و [[عزت]] و عظمت‌بخشی به ما، تو هم ما را یاد کنی و ما اکنون برپایه فرمانت تو را یاد می‌کنیم پس تو نیز به وعده خویش [[وفا]] کن! ای که به یادِ یادکنندگان خود هستی و ای [[مهربان‌ترین]] مهربانان<ref>بحارالانوار، ج۱۱، ص۱۵۱.</ref>.<ref>بحارالانوار، ج۱۱، ص۱۵۱.</ref>.<ref>بحارالانوار، ج۹۱، محمدباقر مجلسی، مؤسسة الوفاء، بیروت، ۱۴۰۳ ق، چاپ دوم؛ راهنمای موضوعی صحیفه سجادیه، علی شیروانی، معاونت پژوهشی و آموزشی سازمان تبلیغات اسلامی، چاپ اول، ۱۳۸۵ش؛ صحیفه سجادیه، ترجمه عبدالمحمد آیتی، انتشارات سروش، ۱۳۸۵ ش؛ فرهنگ‌نامه موضوعی صحیفه سجادیه، سیداحمد سجادی، مرکز تحقیقات رایانه‌ای حوزه علمیه اصفهان، چاپ اول، ۱۳۸۵ ش؛ قرآن کریم، ترجمه سیدعلی موسوی گرمارودی، انتشارات قدیانی، چاپ دوم، ۱۳۸۴ ش، الکافی، محمدبن‌یعقوب الکلینی الرازی (م ۳۲۹ق)، تحقیق: علی‌اکبر الغفّاری، بیروت، دارالتعارف، چاپ چهارم، ۱۴۰۱ ق؛ کلیات مفاتیح نوین، ناصر شیرازی و همکاران، مدرسه امام علی‌بن ابی‌طالب {{ع}}، ۱۳۸۴ش؛ المفردات فی غریب القرآن، راغب اصفهانی، ترجمه مصطفی رحیمی‌نیا، نشر سبحان، چاپ دوم، ۱۳۸۸ش؛ نهج‌الذکر، محمد محمدی ری‌شهری، ۲ جعربی، مؤسسة دارالحدیث، ۱۳۸۶ ش.</ref>.<ref>[[علی باقری‌فر|باقری‌فر، علی]]، [[دانشنامه صحیفه سجادیه (کتاب)|مقاله «ذکر»، دانشنامه صحیفه سجادیه]]، ص ۲۳۹.</ref>