بدون خلاصۀ ویرایش
بدون خلاصۀ ویرایش |
بدون خلاصۀ ویرایش |
||
| خط ۶: | خط ۶: | ||
}} | }} | ||
== عمل به | == عمل به احکام دین، بر اساس [[استنباط]] [[علما]] == | ||
'''سؤال:''' [[خداوند]] [[رسول اکرم]] {{صل}} را برای [[تعلیم]] و [[تبیین دین]] نزد [[امّت]] فرستاد و آن حضرت نیز تفصیل [[احکام]] را بیان فرمود: حال چه منعی وجود دارد که با [[ارتحال]] ایشان، [[علماء]] [[امّت]] و [[صحابی]] آن جناب، با تکیه بر آموزه‌هایی که از آن حضرت آموخته‌اند، [[احکام]] را به نسل‌های بعد منتقل کنند؛ که در این صورت دیگر نیازی به [[امام]] [[معصوم]] نیست. | |||
# [[عمر]] [[مبارک]] [[رسول خدا]] {{صل}} کوتاه بود و در این مجال اندک و با وجود اشتغالات زیاد حضرتش، | '''جواب:''' هرچند همه [[احکام الهی]] که [[بشر]] تا [[قیامت]] به آن [[نیازمند]] است در [[قرآن]] بیان شده، ولی درباره تبیین آن باید گفت: | ||
# [[عمر]] [[مبارک]] [[رسول خدا]] {{صل}} کوتاه بود و در این مجال اندک و با وجود اشتغالات زیاد حضرتش، فرصت بیان همه [[احکام]] نشد. | |||
# اغلب [[احکام]] در ۹ سال بعد از [[هجرت]] نازل شد و این دوران، مقارن با اوج اشتغالات [[رسول الله]] {{صل}} و درگیری‌های ایشان با [[کفّار]] و [[منافقین]] و رتق و فتق امور داخلی [[حکومت]] نوپای [[اسلامی]] بود. | # اغلب [[احکام]] در ۹ سال بعد از [[هجرت]] نازل شد و این دوران، مقارن با اوج اشتغالات [[رسول الله]] {{صل}} و درگیری‌های ایشان با [[کفّار]] و [[منافقین]] و رتق و فتق امور داخلی [[حکومت]] نوپای [[اسلامی]] بود. | ||
# بیان هر حکمی، به دنبال موقعیّت خاصّ خود است؛ در حالی که زمینه برخی [[احکام]]، مثل [[احکام]] فئه باغیه و [[غنائم]] آنها و یا [[احکام]] اسرای [[مسلمانی]] که در این [[جنگ‌ها]] گرفتار می‌شوند، در روزگاران بعد پیش آمد. | # بیان هر حکمی، به دنبال موقعیّت خاصّ خود است؛ در حالی که زمینه برخی [[احکام]]، مثل [[احکام]] فئه باغیه و [[غنائم]] آنها و یا [[احکام]] اسرای [[مسلمانی]] که در این [[جنگ‌ها]] گرفتار می‌شوند، در روزگاران بعد پیش آمد. | ||
# [[احکام]] [[قرآن]] محدود به | # [[احکام]] [[قرآن]] محدود به احکام عملی نیست و مجموعه آیات‌الاحکام به پانصد [[آیه]] نمی‌رسد؛ بقیّه [[آیات قرآن]]، مسائل نظری و [[اعتقادات]] و [[اخلاق]] است که عمده [[اختلافات]] علمای [[امّت]] بر سر آنها است و اگر بنا باشد که بعد از [[پیامبر]] {{صل}}، همین [[علماء]] مبیّن [[قرآن]] باشند، با [[علم]] ناقصی که دارند، هرگز [[اختلاف]] از [[امّت]] برداشته نمی‌شود. | ||
# چنان‌که در طیّ [[برهان]] اشاره شد، [[خداوند]] بنا بر [[حقّ]] خالقیّتی که بر خلایق دارد، [[حقّ]] [[ولایت]] بر [[مردم]] دارد و [[انسان‌ها]] [[بندگان]] [[پروردگار]] می‌باشند که باید دائماً [[حقّ]] مولویّت را به جا آورند. در این راستا، ایشان [[یقین]] دارند که وظائفی در قبال مولای خود دارند و قطعاً باید آن را [[امتثال]] کنند. [[عقل]] [[حکم]] می‌کند که اشتغال [[یقینی]] برتکلیفی، [[نیازمند]] به [[برائت]] [[یقینی]] از آن [[تکلیف]] است<ref>اشاره به قاعده اصولی «اشتغال یقینی، برائت یقینی را می‌طلبد».</ref>؛ و الا همیشه احتمال | # چنان‌که در طیّ [[برهان]] اشاره شد، [[خداوند]] بنا بر [[حقّ]] خالقیّتی که بر خلایق دارد، [[حقّ]] [[ولایت]] بر [[مردم]] دارد و [[انسان‌ها]] [[بندگان]] [[پروردگار]] می‌باشند که باید دائماً [[حقّ]] مولویّت را به جا آورند. در این راستا، ایشان [[یقین]] دارند که وظائفی در قبال مولای خود دارند و قطعاً باید آن را [[امتثال]] کنند. [[عقل]] [[حکم]] می‌کند که اشتغال [[یقینی]] برتکلیفی، [[نیازمند]] به [[برائت]] [[یقینی]] از آن [[تکلیف]] است<ref>اشاره به قاعده اصولی «اشتغال یقینی، برائت یقینی را می‌طلبد».</ref>؛ و الا همیشه احتمال مؤاخذه مولا وجود دارد؛ تا زمانی که [[انسان]] [[یقین]] به [[امتثال]] [[فرمان]] [[مولی]] بنماید. [[نصوص]] صریح [[قرآنی]] و همچنین بیان روشن [[رسول خدا]] {{صل}} در زمان [[حیات]] مبارکشان، دو [[حجّت الهی]] هستند که برای [[امّت]] یقین‌آورند و اگر [[امتثال]] شوند، برای [[مردم]] [[برائت]] از [[تکلیف]] [[یقینی]] می‌آورند؛ ولی با فقدان حضرتش {{صل}}، می‌باید حجّتی هم‌طراز آن حضرت در میان [[امّت]] باشد تا [[مردم]] با [[امتثال]] [[فرمان]] او، [[یقین]] به [[امتثال]] [[تکالیف الهی]] بنمایند؛ و الا همیشه در تردید و [[خوف]] از اسقاط [[تکلیف]] و مؤاخذه [[پروردگار]] هستند. | ||
# با دسیسه [[منافقان]]، باب | # با دسیسه [[منافقان]]، باب جعل [[روایات]] [[رسول خدا]] {{صل}} از همان زمان [[حیات]] حضرتش باز شد؛ تا به آنجا که ایشان در [[حجه‌الوداع]] فرمودند: {{متن حدیث|قَدْ كَثُرَتْ عَلَيَّ الْكَذَّابَةُ فَمَنْ كَذَبَ عَلَيَّ مُتَعَمِّداً فَلْيَتَبَوَّأْ مَقْعَدَهُ مِنَ النَّارِ}}<ref>بیان امیرالمؤمنین علی {{ع}} در این باره چنین است: {{متن حدیث|عَنْ أَبَانِ بْنِ أَبِي عَيَّاشٍ عَنْ سُلَيْمِ بْنِ قَيْسٍ الْهِلَالِيِّ قَالَ: قُلْتُ لِأَمِيرِ الْمُؤْمِنِينَ {{ع}} إِنِّي سَمِعْتُ مِنْ سَلْمَانَ وَ الْمِقْدَادِ وَ أَبِي ذَرٍّ شَيْئاً مِنْ تَفْسِيرِ الْقُرْآنِ وَ أَحَادِيثَ عَنْ نَبِيِّ اللَّهِ {{صل}} غَيْرَ مَا فِي أَيْدِي النَّاسِ ثُمَّ سَمِعْتُ مِنْكَ تَصْدِيقَ مَا سَمِعْتُ مِنْهُمْ وَ رَأَيْتُ فِي أَيْدِي النَّاسِ أَشْيَاءَ كَثِيرَةً مِنْ تَفْسِيرِ الْقُرْآنِ وَ مِنَ الْأَحَادِيثِ عَنْ نَبِيِّ اللَّهِ {{صل}} أَنْتُمْ تُخَالِفُونَهُمْ فِيهَا وَ تَزْعُمُونَ أَنَّ ذَلِكَ كُلَّهُ بَاطِلٌ أَ فَتَرَى النَّاسَ يَكْذِبُونَ عَلَى رَسُولِ اللَّهِ {{صل}} مُتَعَمِّدِينَ وَ يُفَسِّرُونَ الْقُرْآنَ بِآرَائِهِمْ قَالَ فَأَقْبَلَ عَلَيَّ فَقَالَ قَدْ سَأَلْتَ فَافْهَمِ الْجَوَابَ إِنَّ فِي أَيْدِي النَّاسِ حَقّاً وَ بَاطِلًا وَ صِدْقاً وَ كَذِباً وَ نَاسِخاً وَ مَنْسُوخاً وَ عَامّاً وَ خَاصّاً وَ مُحْكَماً وَ مُتَشَابِهاً وَ حِفْظاً وَ وَهَماً وَ قَدْ كُذِبَ عَلَى رَسُولِ اللَّهِ {{صل}} عَلَى عَهْدِهِ حَتَّى قَامَ خَطِيباً فَقَالَ أَيُّهَا النَّاسُ قَدْ كَثُرَتْ عَلَيَّ الْكَذَّابَةُ فَمَنْ كَذَبَ عَلَيَّ مُتَعَمِّداً فَلْيَتَبَوَّأْ مَقْعَدَهُ مِنَ النَّارِ ثُمَّ كُذِبَ عَلَيْهِ مِنْ بَعْدِهِ}}(الکافی (ط. الإسلامیه، ۱۴۰۷ ه. ق.)، ج۱، ص۶۲.</ref>. چنان‌که در بیان آن حضرت نیز اشاره شده، این روند با شدّت بیشتری بعد از [[رحلت رسول خدا]] {{صل}} نیز ادامه یافت. حال چگونه ممکن است که رجوع به بیان [[رسول خدا]] {{صل}}، بدون حضور امامی [[معصوم]]، حجّتی یقین‌آور برای [[امّت]] باشد. | ||
# از جمله وقایع دردناک سده اوّل [[اسلام]]، بعد از [[انحراف]] مسئله [[خلافت]] از [[ | # از جمله وقایع دردناک سده اوّل [[اسلام]]، بعد از [[انحراف]] مسئله [[خلافت]] از جایگاه خود، [[دستور]] منع نشر احادیث [[رسول خدا]] {{صل}} بود. حال اگر بنا باشد که [[علماء]] [[امّت]] بعد از [[رسول اکرم]] {{صل}} [[وظیفه]] [[هدایت مردم]] و تبیین [[قرآن]] و [[استنباط]] [[احکام]] را به عهده گیرند، چگونه می‌توانند با استفاده از چنین مجموعه روایاتی که در آن مجعول و محرَّف و صحیح و ضعیف درهم آمیخته است، [[پرچم هدایت]] را بر دوش کشند و [[امّت]] [[یقین]] داشته باشد که دچار [[انحراف]] از اسلام حقیقی نشده و در مسیر [[هدایت الهی]] است؟ | ||
نتیجه آنکه، اگر بنا باشد این [[احکام]] از طریقی به [[انسان‌ها]] منتقل گردد، باید از راهی باشد که صاحب راه، خود اشراف بر [[حقیقت]] آن داشته باشد، تا بتواند آن را برای [[مردم]] به [[درستی]] تبیین و تفصیل نماید؛ چنان‌که [[خداوند]] به [[رسول]] خود {{صل}} می‌فرماید: {{متن قرآن|وَأَنْزَلْنَا إِلَيْكَ الذِّكْرَ لِتُبَيِّنَ لِلنَّاسِ مَا نُزِّلَ إِلَيْهِمْ وَلَعَلَّهُمْ يَتَفَكَّرُونَ}}<ref>«(آنان را) با برهان‌ها (ی روشن) و نوشته‌ها (فرستادیم) و بر تو قرآن را فرو فرستادیم تا برای مردم آنچه را که به سوی آنان فرو فرستاده‌اند روشن گردانی و باشد که بیندیشند» سوره نحل، آیه ۴۴.</ref>. | |||
بنابراین، جایگاه [[ولی الله]] در اعتباریّات، جایگاه تفصیل‌دهنده و تبیین‌کننده [[احکام]] اعتباری [[شارع]] [[مقدّس]]، یعنی [[خداوند]]، در میان [[مردم]] است<ref>[[محمد تقی فیاض‌بخش|فیاض‌بخش]] و [[فرید محسنی|محسنی]]، [[ولایت و امامت از منظر عقل و نقل ج۱ (کتاب)|ولایت و امامت از منظر عقل و نقل]]، ج۱، ص۴۹۲-۴۹۴.</ref>. | |||
== عمل به احکام دین، بر اساس [[عقل]] و [[هدایت]] [[علما]] == | |||
'''سؤال:''' [[خداوند]] در درون انسان قوّه [[عقل]] را قرار داده است که [[حجّت]] [[باطنی]] است. در این صورت، چه مانعی وجود دارد که [[بشر]] با اخذ کلّیات از رسول باطنی و نیز بهره‌مندی از بیانات [[الهی]] در [[قرآن]]، راه هدایت را بپیماید؟ زیرا [[کلام الهی]] [[نور]] و تبیان کلّ شیء است و هدایتی مستقل است و [[هادی]] بشریّت به [[سعادت ابدی]] است. در این میان، اگر نیاز به تبیین و توضیحی در [[احکام]] و [[اعتقادات]] باشد، [[سنّت]] و [[سیره نبوی]] کافی است؛ خصوصاً با عنایت به [[رشد]] و بالندگی که [[امّت اسلام]] داشته است، خود می‌تواند با بهره‌گیری از سه عنصر [[عقل]]، [[سنّت]] و [[قرآن]]، خود راه هدایت را بیابد و در [[صراط مستقیم]] [[هدایت]] حرکت کند. علاوه بر این، [[رسول اکرم]] {{صل}} بارها به [[مقام]] علمای [[اسلام]] در میان [[امّت]] اشاره کردند و آنان را [[وارثان]] [[انبیاء]] {{عم}} معرفی نمودند. معنای این سخن آن است که بعد از [[رحلت رسول خدا]] {{صل}}، این [[علماء]] امّت‌اند که [[وارث]] آن حضرت در تبیین [[قرآن]] و بیان [[احکام الهی]] برای [[مردم]] می‌باشند. در این صورت، دیگر نیازی به [[امام]] [[معصوم]] بعد از [[رسول خدا]] {{صل}} برای [[مردم]] نیست. | |||
طرح این سؤال مهم، آنگاه حساسیت بیشتری می‌یابد که توجه کنیم حضرات [[ائمه]] [[معصومین]] {{عم}}، برخی [[اصحاب]] صاحب [[علم]] را [[تشویق]] به [[فتوا]] در [[احکام]] می‌کردند؛ چنان‌که [[امام هشتم]] {{ع}} خطاب به [[احمد]] بن [[محمد]] ابی‌نصر فرمود: {{متن حدیث|عَلَيْنَا إِلْقَاءُ الْأُصُولِ وَ عَلَيْكُمُ التَّفْرِيعُ}}<ref>رسائل الشیعة (ط. مؤسسه آل البیت {{عم}}، ۱۴۰۹ ه. ق.)، ج۲۷، ص۶۲.</ref>. | |||
شبیه به همین [[روایت]] در بیانات [[امام صادق]] {{ع}} هم یافت می‌شود. | |||
'''جواب:''' این سؤال، تأکید بیشتر بر جایگاه [[عقل]] دارد؛ زیرا هرچند [[قرآن]] [[نور]] و تبیان کل شیء است، ولی، تفصیل بسیاری از [[احکام]] در بهره‌مندی از بیانات [[قرآن]] و یا [[سنّت نبوی]]، منوط به [[استنباط]] درست [[عقل]] است. لذا برای پاسخ به این [[پرسش]]، ابتدا به تبیین جایگاه [[عقل]] در [[استنباط]] [[احکام]] و محدوده آن می‌پردازیم و سپس به دو مسئله بعد پاسخ می‌دهیم. | |||
'''جایگاه [[عقل]] در [[استنباط]]:''' | |||
جای تردید نیست که در [[قرآن]] و [[دین اسلام]]، [[عقل]] و [[تفکّر]] جایگاه والایی دارد؛ تا به آنجا که فارق میان [[انسان]] و حیوان، [[عقل]] است و در کمتر کتابی دیده می‌شود که به اندازه [[قرآن]]، توصیه به [[تدبّر]] و تعقّل شده باشد؛ همچنین به [[دلیل]] اهتمام [[اهل بیت]] {{عم}} به ارائه ادلّه [[عقلی]] در [[معارف]]، [[علم کلام]] در میان [[اصحاب]] [[رشد]] زیادی کرد و بزرگانی از قبیل [[هشام بن حکم]] در [[مکتب]] [[امام صادق]] {{ع}}[[تربیت]] شدند؛ همچنین [[علوم عقلی]] (مانند [[فلسفه]]) در میان [[مسلمین]] [[بالندگی]] فراوان یافت؛ تا به آنجا که اغلب متکلّمین و [[فلاسفه]] [[شیعه]]، خود را [[شاگرد]] [[مکتب اهل بیت]] {{عم}}، خصوصاً [[امیرالمؤمنین]] {{ع}} می‌دانند. در [[فقه]] [[شیعه]] نیز، [[عقل]] [[حجّت الهی]] و یکی از منابع [[استنباط]] [[احکام]] شمرده شده. اما با وجود همه آنچه گفته شد، دامنه استنباط‌های [[عقل]] در [[احکام عملی]] و [[معارف]] [[اعتقادی]] محدود است و [[انسان]] [[نیازمند]] به [[هدایت]] مقامی است که عالم به [[علوم]] [[الهی]] و [[معصوم]] از [[خطا]] باشد؛ توضیح آنکه: | |||
# [[عقل]] در مبادی قیاس، خواه صورت و یا ماده قیاسات برهانی، امکان [[خطا]] دارد و چنان‌که در [[برهان]] هشام<ref>رک: برهان ششم از همین مجموعه.</ref> اشاره شد، [[نیازمند]] پشتوانه‌ای است که بتواند خطاهای خود را با ارائه به او [[اصلاح]] نماید. لذا در هر صورت، [[عقل]] بشری مستغنی از [[عقلی]] که متّصل به [[عقل]] [[الهی]] است و [[مصون از خطا]] است، نمی‌باشد. | |||
# دامنه استدلال‌های [[عقلانی]] در محدوده کلیّات است و در [[برهان]]، همیشه نتیجه تابع اخسّ مقدّمتین است. لذا در [[اصول اعتقادی]]، [[عقل]] می‌تواند اظهارنظر قطعی کند؛ مانند مسائلی چون [[اثبات]] مبدأ و معاد و یا فروعات آن، مثل [[اثبات]] صفات [[واجب]] و چگونگی ارتباط آن با ذات باری و یا در مسئله [[نبوت]] و یا [[امامت عامّه]] و اموری از این قبیل. در حالی که در جزئیّات [[مسائل اعتقادی]]، [[عقل]] توان پاسخ‌گویی ندارد؛ مانند [[نبوّت]] و [[امامت]] خاصّه و یا جزئیات مسائل مربوط به [[عالم برزخ]] و [[معاد]] و احوال متّقین و مجرمین و [[میزان]] و [[صراط]] و تطایر کتب و بسیاری مسائل دیگر که در [[قرآن]] به آنها اشاره شده و دانستن آنها بخشی از [[تعالیم دینی]] است. [[دلیل]] این امر آن است که مقدّمات این قبیل مطالب، امور جزئی هستند که از طریق [[استدلال]] و تحقیق و تجربه به دست نمی‌آیند و تنها با اِخبار [[الهی]] دریافت می‌گردند؛ چنان‌که [[خداوند]] خطاب به [[رسول]] خود {{صل}} می‌فرماید: {{متن قرآن|وَأَنْزَلَ اللَّهُ عَلَيْكَ الْكِتَابَ وَالْحِكْمَةَ وَعَلَّمَكَ مَا لَمْ تَكُنْ تَعْلَمُ وَكَانَ فَضْلُ اللَّهِ عَلَيْكَ عَظِيمًا}}<ref>«و خداوند کتاب و فرزانگی بر تو فرو فرستاد و به تو چیزی آموخت که نمی‌دانستی و بخشش خداوند بر تو سترگ است» سوره نساء، آیه ۱۱۳.</ref>. | |||
# در جزئیات احکام عملی که حیطه [[فقه]] و [[اخلاق]] است، [[عقل]] به مناطات [[احکام]] راهی ندارد؛ مگر آنکه [[شارع]] خود مناط آن را بیان کرده باشد. در نتیجه، [[عقل]] باید مقدّمات برهانی خود را از [[قرآن]] با [[مقام عصمت]] بگیرد، تا بتواند [[حکم]] جزمی بدهد؛ چنان‌که در مباحث مستقلات عقلیّه در اصول، مانند بحث [[اجتماع]] [[امر و نهی]] یا [[حکم]] مقدّمه [[واجب]] و.. ، صغرای [[برهان]] از [[شرع]] و کبرای آن از [[عقل]] اخذ می‌شود. | |||
# بعد از [[رسول خدا]] {{صل}}، دسترسی [[امّت]] به [[کلام]] آن حضرت از طریق [[اخبار]] است، که اغلب آنها خبر واحد می‌باشد و این مطلب در محلّ خود ثابت شده. می‌دانیم که [[حجیّت]] خبر واحد ـ به فرض صحّت ـ امری ظنّی است. این در حالی است که اصل اوّلی و [[عقلانی]] درباره [[حجّت الهی]] آن است که قطعی باشد و [[خداوند]] عمل به [[گمان]] را تقبیح نموده است: {{متن قرآن|وَمَا لَهُمْ بِهِ مِنْ عِلْمٍ إِنْ يَتَّبِعُونَ إِلَّا الظَّنَّ وَإِنَّ الظَّنَّ لَا يُغْنِي مِنَ الْحَقِّ شَيْئًا}}<ref>«و آنان را بدان دانشی نیست؛ جز از گمان پیروی نمی‌کنند و گمان برای (رسیدن به) حق، بسنده نیست» سوره نجم، آیه ۲۸.</ref>. | |||
اگر [[امّت]] در [[زمان غیبت]]، طیّ شرایطی، به [[اخبار]] وارده از [[معصومین]] {{عم}} رجوع می‌کند، از سر [[اضطرار]] و ناچاری است؛ و الا اصل اوّلی، رجوع به [[معصوم]] زنده و حاضر در عمل به [[احکام الهی]] است. بنابراین، در همه این امور، [[عقل]] محتاج به [[شرع]] و [[حجّت الهی]] است<ref>[[محمد تقی فیاض‌بخش|فیاض‌بخش]] و [[فرید محسنی|محسنی]]، [[ولایت و امامت از منظر عقل و نقل ج۱ (کتاب)|ولایت و امامت از منظر عقل و نقل]]، ج۱، ص۴۹۴-۴۹۷.</ref>. | |||
== عمل به احکام دین، نظیر عصر [[غیبت امام عصر]] {{ع}} == | |||
'''سؤال:''' اگر در عمل به [[احکام]]، لازم است که [[امّت]] به [[امام]] حاضر رجوع کنند و عمل به [[ظن]] مجزی نیست، پس چرا در زمان غیبت کبری، [[امّت]] به [[احادیث]] از نوع خبر واحد ـ که [[حجیّت]] آنها دردلالت و صدور ظنّی است ـ عمل می‌نماید؟ | |||
'''جواب:''' اصل اوّلی، بنا بر [[برهان لطف]] و حکمت بالغه الهی در [[هدایت]] [[انسان‌ها]]، ایجاب می‌کند که همیشه در میان [[مردم]]، [[حجج الهی]] {{عم}} وجود داشته باشند؛ تا راه برای ابراز [[بندگی]] و تحصیل رضای مولا باز باشد. حال اگر به هر [[دلیل]]، این راه مسدود شود، به طوری که خلایق در انسداد آن نقشی نداشته باشند، بنابر [[قاعده لطف]]، به نقص فاعلی درحکمت باری باز می‌گردد؛ زیرا [[خداوند]] [[بندگان]] خود را مکلّف به [[اطاعت]] نمود، ولی راه [[اطاعت]] را بر آنها مسدود ساخت و چنین امری عقلاً درباره [[خداوند]] محال است؛ چه، واجب‌الوجود بالذات، در همه جهاتِ ذاتی [[واجب]] است و نقص در او راه ندارد. | |||
امّا وضعیت [[امّت]] در [[زمان غیبت]]، با اصل اوّلی در [[وجوب]] ارسال حجج {{عم}} متفاوت است؛ زیرا [[غیبت امام]] [[معصوم]] بر [[امّت]]، نه از نقص فاعلی و [[خداوند]] است، بلکه به واسطه [[گناه]] [[امّت]] و اهتمام ایشان به کشتن [[امام زمان]] {{ع}} باز می‌گردد و چنین نقصی در [[هدایت]]، نقص قابلی است؛ چنان‌که در زمان وجود [[رسول خدا]] {{صل}} هم، با وجود حضور [[حجّت الهی]]، بسیاری راه هدایت را بر خود بستند و در مقابل حضرتش ایستادند و عدم هدایت آنها، به [[حکمت الهی]] و [[ضرورت]] ارسال حجج لطمه‌ای وارد نمی‌کند. لذا [[امّت اسلام]] در چنین شرایطی ناچار است از سر [[اضطرار]]، طیّ ضوابطی، به ظنّ معتبر عمل نماید، تا زمانی که [[حجّت الهی]] {{ع}} [[ظهور]] نماید و وضعیت [[اضطرار]] برطرف شود و [[امّت]] بتواند به [[امام]] خود رجوع مستقیم کند<ref>[[محمد تقی فیاض‌بخش|فیاض‌بخش]] و [[فرید محسنی|محسنی]]، [[ولایت و امامت از منظر عقل و نقل ج۱ (کتاب)|ولایت و امامت از منظر عقل و نقل]]، ج۱، ص۴۹۷-۴۹۸.</ref>. | |||
== منابع == | == منابع == | ||