جنگ خیبر در قرآن: تفاوت میان نسخه‌ها

از دید [[اقتصادی]]، خیبر اهمیت [[کشاورزی]] و بازرگانی داشت: خرمای آن زبانزد و مشهور بود و در ضرب‌المثلی آمده که "بردن خرما به خیبر [[بیهوده]] است"<ref>انساب الاشراف، ج ۱، ص ۲۹۶؛ مجمع‌الامثال، ج ۲، ص ۹۸.</ref>. [[آیات قرآن]] و گزارش‌های [[تاریخی]] نیز نشانه اهمیت اقتصادی خیبر هستند و قرار گرفتن آنجا در مسیر تجاری به [[خیبر]] اهمیت بازرگانی نیز داده بود<ref>[[مصطفی صادقی|صادقی، مصطفی]]، [[خیبر / غزوه (مقاله)|مقاله «غزوه»]]، [[دائرة المعارف قرآن کریم ج۱۲ (کتاب)| دائرة المعارف قرآن کریم]]، ج۱۲.</ref>.

بدین ترتیب، سخن واقدی هم با قول مشهور تعارضی نخواهد داشت، زیرا روایت می‌کند که پیامبر {{صل}} پس از حدیبیه، ماه ذی‌حجه و محرّم را در مدینه ماند و در ماه صفر به سوی خیبر [[راه]] افتاد<ref>المغازی، ج ۲، ص ۶۳۴.</ref>. تفاوت این گزارش با نظر ابن اسحاق آن است که او [[خروج]] حضرت از مدینه را در اواخر محرّم می‌داند و واقدی در اوایل صفر؛ اما هر دو، [[پیروزی]] را در ماه صفر می‌دانند؛ البته آرای دیگری درباره خروج [[رسول اکرم]] {{صل}} یا فتح خیبر در ماه [[ربیع الاول]] یا [[جمادی الاولی]] هست<ref>انساب الاشراف، ج ۱، ص ۴۴۳؛ الطبقات، ج ۲، ص ۱۰۶.</ref> که [[شایسته]] اعتنا نیستند. در برخی گزارش‌ها تصریح شده که در ربیع‌الاول کار خیبر تمام شده بود و [[پیامبر]] {{صل}} به [[مدینه]] بازگشت<ref>تاریخ خلیفه، ص ۳۷.</ref>. درباره سال ۶ و ۸ [[هجرت]] نیز نظریه‌هایی هست<ref>المعارف، ص ۱۶۱؛ معجم‌البلدان، ج ۲ ص ۴۰۹ ـ ۴۱۰؛ اعلام‌الوری، ج ۱، ص ۲۰۷.</ref> که نادرست‌اند. چگونگی [[محاسبه]] سال‌های [[هجری]] و [[اختلاف]] در مبدأ هجرت می‌تواند ریشه اختلاف نظر در سال وقوع این [[غزوه]] باشد<ref>[[مصطفی صادقی|صادقی، مصطفی]]، [[خیبر / غزوه (مقاله)|مقاله «غزوه»]]، [[دائرة المعارف قرآن کریم ج۱۲ (کتاب)| دائرة المعارف قرآن کریم]]، ج۱۲.</ref>.

از [[سال ۴ هجرت]] که [[قبیله بنی‌نضیر]] پس از پیمان‌شکنی و اعلام [[جنگ]] با پیامبر {{صل}} به [[تسلیم]] و [[مهاجرت]] به خیبر وادار گردیدند، دشمنی‌شان با مسلمانان تشدید شد و از خیبر که در آنجا قلعه و [[کشاورزی]] داشتند برای [[دشمنی]] با رسول خدا {{صل}} سود جستند و زمینه‌های نبرد [[احزاب]] را فراهم آوردند<ref>السیره‌النبویه، ج ۳، ص ۶۸۳؛ انساب الاشراف، ج ۱ ص ۴۲۶ ـ ۴۲۷؛ الطبقات، ج ۲ ص ۶۵ ـ ۶۶.</ref>. اهالی خیبر با پشتوانه [[مالی]] به دست آمده از کشاورزی [[سرزمین]] خود، قبایل گرد خود و شمال مدینه را ضد مدینه تحریک کردند که در حوادث [[سال ۶ هجرت]] بازتاب یافته است. در این سال، افراد [[قبیله]] [[جذام]] به "دحیه کلبی" که برای رساندن [[پیام]] رسول خدا {{صل}} نزد [[قیصر روم]] رفته بود<ref>تاریخ طبری، ج ۲، ص ۲۸۶.</ref>، [[هجوم]] آورده و او را [[غارت]] کردند<ref>السیرة النبویه، ج ۴، ص ۱۰۳۵؛ الاصابه، ج ۶، ص ۱۳۵.</ref> و در پی آن، [[پیامبر]] {{صل}} [[زید بن حارثه]] را به منطقه اعزام کرد<ref>المغازی، ج ۲، ص ۵۵۶ ـ ۵۵۷؛ التنبیه والاشراف، ص ۲۱۹.</ref>. در همین سال، زمانی که به حضرت خبر رسید که [[غطفان]] می‌خواهد با کمک [[خیبر]] بر ضد [[مدینه]] [[توطئه]] کند، [[علی]] {{ع}} را به [[فدک]] فرستاد<ref>تاریخ یعقوبی، ج ۲، ص ۷۳ ـ ۷۴؛ عیون الاثر، ج ۲، ص ۱۰۷.</ref>. همچنین سریه دیگر [[زید]] به [[وادی القری]] در شمال مدینه و نزدیک خیبر<ref>المغازی، ج ۱، ص ۵؛ الکامل، ج ۲، ص ۲۰۹.</ref>، دو سریه [[عبداللّه بن رواحه]] به خیبر<ref>المغازی، ج ۲، ص ۵۶۶ ـ ۵۶۷.</ref> و سریه بشیر بن سعد پیش از [[غزوه خیبر]] به فدک<ref>تاریخ خلیفه، ص ۴۶ ـ ۴۷.</ref> حوادثی بودند که نشان دادند منطقه شمال به ویژه مرکز آن خیبر، تهدیدی برای مدینه بود. [[مورخان]]، گزارش‌هایی از [[آمادگی]] و قصد بزرگان خیبر برای [[حمله]] به مدینه به دست داده‌اند<ref>المغازی، ج ۲، ص ۵۳۰، ۵۶۳؛ الطبقات، ج ۲، ص ۸۹.</ref> که به احتمال قوی، اعزام عبداللّه بن رواحه برای کسب اطلاعات از خیبر<ref>المغازی، ج ۲، ص ۵۶۶.</ref> با توجه به همین تهدیدها بوده است. دو ماه پیش از غزوه خیبر هم شخصی از [[قبیله اشجع]] که در نزدیکی خیبر سکونت داشت به پیامبر {{صل}} خبر داد که یکی از [[فرماندهان]] [[یهود]] آن منطقه قصد دارد به مدینه حمله کند<ref>دلائل‌النبوه، ج ۴، ص ۳۰۱؛ تاریخ طبری، ج ۲، ص ۳۰۸ ـ ۳۰۹.</ref>. افزون بر اینها، دو [[نامه]] از [[رسول خدا]] {{صل}} به اهالی خیبر در دست است که در یکی از آنها [[اهل]] خیبر را به [[اسلام]] [[دعوت]] کرده و با [[تصدیق]] [[شریعت]] [[حضرت موسی]] {{ع}} و اشاره به [[پیشگویی]] [[تورات]] درباره [[پیامبری]] [[حضرت محمد]] {{صل}} از آنان خواسته است درباره اسلام و [[رسول خدا]] {{صل}} بررسی کنند و [[ایمان]] آورند<ref>السیرة النبویه، ج ۲، ص ۳۸۶ ـ ۳۸۷؛ السنن الکبری، ج ۱۰، ص ۱۸۰.</ref>. در منابع، سخنی از پاسخ این [[نامه]] نیست و به نظر می‌رسد [[پیامبر]] {{صل}} پس از این [[اتمام حجت]] با آنان، به سوی [[خیبر]] [[لشکرکشی]] کرده است. نامه دیگری هم در اوایل [[بعثت]] و در [[مکه]] نوشته شده که [[سعد بن ابی‌وقاص]] [[نگارش]] آن را بر عهده داشته و در آن رسول خدا {{صل}} به [[اهل]] خیبر گوشزد فرموده که [[زمین]] از آنِ خداست و [[آینده]] برای [[پرهیزکاران]]: {{متن قرآن|قَالَ مُوسَى لِقَوْمِهِ اسْتَعِينُوا بِاللَّهِ وَاصْبِرُوا إِنَّ الْأَرْضَ لِلَّهِ يُورِثُهَا مَنْ يَشَاءُ مِنْ عِبَادِهِ وَالْعَاقِبَةُ لِلْمُتَّقِينَ}}<ref>«موسی به قوم خود گفت: از خداوند یاری بخواهید و شکیبا باشید، بی‌گمان زمین از آن خداوند است، به هر کس از بندگان خویش که بخواهد به میراث می‌دهد و سرانجام (نیکو) از آن پرهیزگاران است» سوره اعراف، آیه ۱۲۸.</ref>.<ref>الاختصاص، ص ۴۲.</ref> هرچند این نامه مشهور نیست و این تردید درباره آن هست که چگونه پیامبر {{صل}} از مکه برای خیبر نامه نوشته و برای [[یهودیان]] یثرب چنین گزارشی وجود ندارد<ref>[[مصطفی صادقی|صادقی، مصطفی]]، [[خیبر / غزوه (مقاله)|مقاله «غزوه»]]، [[دائرة المعارف قرآن کریم ج۱۲ (کتاب)| دائرة المعارف قرآن کریم]]، ج۱۲.</ref>.

مورّخان هم نوشته‌اند چون [[رسول خدا]] {{صل}} برای [[نبرد خیبر]] به [[آمادگی]] [[دستور]] داد، همه کوشیدند در آن شرکت کنند و برخی برای به دست آوردن [[غنیمت]] آماده حضور در این [[جنگ]] می‌شدند، با آنکه در [[حدیبیه]] شرکت نداشتند و در [[مدینه]] به شایعاتی درباره ناکامی [[مسلمانان]] در حدیبیه دامن می‌زدند. آنان می‌گفتند [[خیبر]] منطقه حاصل‌خیز [[حجاز]] است و ما همراهتان خواهیم بود؛ اما [[پیامبر]] {{صل}} فرمود کسی جز به [[نیت جهاد]] شرکت نکند<ref>المغازی، ج ۲، ص ۶۳۴؛ امتاع الاسماع، ج ۱، ص ۳۰۶.</ref>.<ref>[[مصطفی صادقی|صادقی، مصطفی]]، [[خیبر / غزوه (مقاله)|مقاله «غزوه»]]، [[دائرة المعارف قرآن کریم ج۱۲ (کتاب)| دائرة المعارف قرآن کریم]]، ج۱۲.</ref>

بر این اساس، [[خدا]] دست غطفانیان را از سر مسلمانان کوتاه کرد. برخی هم {{متن قرآن|النَّاسِ}} در آیه را [[اهل مکه]] می‌دانند که پس از [[صلح حدیبیه]]، خطر آنان دفع شد<ref>روح المعانی، ج ۱۳، ص ۲۶۳.</ref>. مضمون این [[آیه]] با کمک آیه {{متن قرآن|وَهُوَ الَّذِي كَفَّ أَيْدِيَهُمْ عَنْكُمْ وَأَيْدِيَكُمْ عَنْهُمْ بِبَطْنِ مَكَّةَ مِنْ بَعْدِ أَنْ أَظْفَرَكُمْ عَلَيْهِمْ وَكَانَ اللَّهُ بِمَا تَعْمَلُونَ بَصِيرًا}}<ref>«و اوست که پس از آنکه شما را بر آنان پیروز گردانید دست آنان را از شما و دست شما را از آنان در دل مکّه، کوتاه کرد و خداوند به آنچه می‌کنید بیناست» سوره فتح، آیه ۲۴.</ref> نظر دوم را می‌تواند [[تأیید]] کند و در واقع، عنوان {{متن قرآن|كَفَّ أَيْدِيَهُمْ}}، تفسیرِ {{متن قرآن|كَفَّ أَيْدِيَ}} است، زیرا از [[مکه]] نام برده و می‌فرماید [[خدا]] در [[صلح حدیبیه]] [[شرّ]] آنان را از شما برداشت و در [[فتح مکه]] شما را از آسیب رساندن به آنان باز داشت؛ در این صورت، اگر قسمت نخست آیه {{متن قرآن|وَعَدَكُمُ اللَّهُ مَغَانِمَ كَثِيرَةً تَأْخُذُونَهَا فَعَجَّلَ لَكُمْ هَذِهِ}} [[پیشگویی]] [[فتح خیبر]] باشد، قسمت پسین آن: {{متن قرآن|وَكَفَّ أَيْدِيَ النَّاسِ عَنْكُمْ وَلِتَكُونَ آيَةً لِلْمُؤْمِنِينَ وَيَهْدِيَكُمْ صِرَاطًا مُسْتَقِيمًا}} نباید درباره [[خیبر]] باشد و ممکن است مانند آیه {{متن قرآن|وَهُوَ الَّذِي كَفَّ أَيْدِيَهُمْ عَنْكُمْ وَأَيْدِيَكُمْ عَنْهُمْ بِبَطْنِ مَكَّةَ مِنْ بَعْدِ أَنْ أَظْفَرَكُمْ عَلَيْهِمْ وَكَانَ اللَّهُ بِمَا تَعْمَلُونَ بَصِيرًا}}<ref>«و اوست که پس از آنکه شما را بر آنان پیروز گردانید دست آنان را از شما و دست شما را از آنان در دل مکّه، کوتاه کرد و خداوند به آنچه می‌کنید بیناست» سوره فتح، آیه ۲۴.</ref> به فتح مکه [[تفسیر]] شود، هر چند بر پایه [[رأی]] [[طبری]]، مراد از {{متن قرآن|كَفَّ أَيْدِيَ}} در این دو آیه با هم متفاوت است<ref>جامع البیان، ج ۲۶، ص ۵۷.</ref>.<ref>[[مصطفی صادقی|صادقی، مصطفی]]، [[خیبر / غزوه (مقاله)|مقاله «غزوه»]]، [[دائرة المعارف قرآن کریم ج۱۲ (کتاب)| دائرة المعارف قرآن کریم]]، ج۱۲.</ref>

از دشواری‌های این مرحله، [[بیمار]] شدن برخی از مسلمانان و تب کردن آنان بود که بر اثر خوردن میوه‌ای سبز رنگ روی داده بود<ref>سبل الهدی، ج ۵، ص ۱۲۰ ـ ۱۲۱.</ref>. افزون بر این، پس از مدتی آذوقه بخش‌هایی از [[سپاه]] ـ همچون [[بنی‌اسلم]] ـ به پایان رسید و [[فتح]] قلعه دوم یعنی [[صعب بن معاذ]] بسیار دشوار می‌نمود. در این قلعه ۵۰۰ [[جنگجو]] بود که پس از سه [[روز]] محاصره و نبردی سنگین فتح شد و [[کاستی]] تأمین تدارکات سپاه را برای مدتی برطرف ساخت، زیرا بیشترین [[میزان]] خوراکی از جمله خرما، روغن، جو و عسل در [[خیبر]] در این قلعه بود. [[پیامبر]] {{صل}} از [[مسلمانان]] خواست تنها از آن بخورند و با خود نبرند. در درگیری‌های این قلعه دو [[مبارزه]] تن به تن روی داد؛ یکی مبارزه [[یوشع]] و [[حباب بن منذر انصاری]] و دیگری مبارزه "زیال یهودی" و "عماره غفاری" که در هر دو [[نبرد]] [[یهودیان]] کشته شدند؛ همچنین [[رسول خدا]] {{صل}} چند تیر به سوی [[یهود]] پرتاب کرد که همگی بی‌خطا به [[هدف]] خوردند<ref>سبل الهدی، ج ۵، ص ۱۲۱ ـ ۱۲۳.</ref>. قلعه بعدی، آخرین قلعه منطقه نطات بود که بر بلندی قرار داشت و از آنجا که بعدها به [[زبیر]] تعلق گرفت، به قلعه زبیر معروف شد<ref>سبل الهدی، ج ۵، ص ۱۲۲ ـ ۱۲۳</ref>. فتح این قلعه بسیار دشوار بود؛ ولی با [[همکاری]] یکی از یهودیان آشکار شد که منبع آب این قلعه بیرون از آن قرار دارد، از این‌رو پیامبر {{صل}} با فشار آوردن به ساکنان آن، آنان را واداشت از قلعه‌ها بیرون رفته و با مسلمانان نبرد کنند. این [[پیکار]] نیز دشوار خوانده شده است و در آن ۱۰ یهودی کشته شدند<ref>المغازی، ج ۲، ص ۶۶۶.</ref>.<ref>[[مصطفی صادقی|صادقی، مصطفی]]، [[خیبر / غزوه (مقاله)|مقاله «غزوه»]]، [[دائرة المعارف قرآن کریم ج۱۲ (کتاب)| دائرة المعارف قرآن کریم]]، ج۱۲.</ref>

پس از این مرحله، پیامبر {{صل}} فتح قلعه‌های منطقه شق را در برنامه خود قرار داد؛ نخستین قلعه‌ای که در این منطقه [[تصرف]] شد، اُبَی نام داشت. پس از درگیری تن به تن دو تن از خیبریان، دیگر [[سپاهیان]] نیز به [[نبرد]] پرداخته و پس از [[جنگ]] کوتاهی به قلعه نزار گریختند؛ قلعه‌ای که سپاهیان فراری از نبردهای پیشین در آن جای گرفته بودند و بیشترین [[میزان]] [[تیراندازی]] و سنگ پراکنی در این محاصره روی داد؛ ولی این قلعه نیز [[تصرف]] شد<ref>دلائل النبوه، ج ۴، ص ۲۲۶.</ref> به همراه [[خوراک]]، [[اسلحه]] و گوسفندان بسیاری<ref>المغازی، ج ۲، ص ۶۵۳.</ref>.<ref>[[مصطفی صادقی|صادقی، مصطفی]]، [[خیبر / غزوه (مقاله)|مقاله «غزوه»]]، [[دائرة المعارف قرآن کریم ج۱۲ (کتاب)| دائرة المعارف قرآن کریم]]، ج۱۲.</ref>

سرانجام، [[سپاه]] [[پیامبر]] {{صل}} وارد منطقه کتیبه، آخرین منطقه [[خیبر]] شد. مهم‌ترین و مستحکم‌ترین قلعه این منطقه [[قموص]] نام داشت که به رغم [[دشواری]] ۱۰ [[روز]] در محاصره ماند. در این مرحله که [[رسول خدا]] {{صل}} دچار سردرد شده بود و در اردوگاه به سر می‌برد، [[فرماندهی سپاه]] را یک روز به [[ابوبکر]] و روزی دیگر به [[عمر]] سپرد؛ اما آنان از [[یهودیان]] [[شکست]] خورده و بی [[پیروزی]] بازگشتند؛ آن گاه حضرت فرمود: فردا [[پرچم]] را به دست کسی خواهم داد که [[خدا]] و رسولش او را [[دوست]] دارند و وی نیز خدا و رسولش را دوست دارد؛ فرار نخواهد کرد و پیروزی به دست اوست. این [[روایت]] را گروهی از [[صحابه]] سرشناس، مانند [[سعد بن ابی‌وقاص]] و [[ابوسعید خدری]] [[نقل]] کرده‌اند<ref>سنن ابن ماجه، ج ۱، ص ۴۵؛ سنن الترمذی، ج ۵، ص ۳۰۱ ـ ۳۰۲؛ الاستیعاب، ج ۳، ص ۱۰۹۹.</ref>. [[ابن اسحاق]]، [[طبری]]، [[بیهقی]]، [[ابن اثیر]]<ref>تاریخ یعقوبی، ج ۲، ص ۵۶.</ref> و [[مورخان]] [[شیعی]] مانند [[مفید]] و [[طبرسی]]<ref>السیرة النبویه، ج ۳، ص ۷۹۷؛ دلائل‌النبوه، ج ۴، ص ۲۰۹.</ref> درباره [[فرماندهان]] فراری به نام ابوبکر و عمر تصریح کرده‌اند؛ ولی واقدی نوشته است دو نفر از [[یاران]] [[مهاجر]] پیامبر {{صل}} رفتند و بی پیروزی بازگشتند<ref>المغازی، ج ۲، ص ۶۵۳.</ref>. [[ابن سعد]]، [[بخاری]] و مسلم هم بدون مقدمه، [[حدیث رایت]] را [[نقل]] کرده و از آن دو نفر نام نبرده‌اند<ref>الطبقات، ج ۲، ص ۱۱۰؛ صحیح‌البخاری، ج ۵، ص ۷۶؛ صحیح مسلم، ج ۵، ص ۱۹۵.</ref>. [[صحابه]]، [[شب]] را در این [[اندیشه]] که صاحب این [[فضیلت]] چه کسی است، به سر بردند<ref>الطبقات، ج ۲، ص ۱۱۰؛ الاصابه، ج ۴، ص ۴۶۶؛ تاریخ الاسلام، ج ۳، ص ۶۲۵.</ref>. صبحگاهان وقتی [[پیامبر]] {{صل}} [[علی]] {{ع}} را در میان حاضران نیافت، در پی او فرستاد و چون آن حضرت از درد چشم [[رنج]] می‌برد، با آب دهانش چشم او را [[شفا]] بخشید و [[پرچم]] را به دستش سپرد و برایش [[دعا]] کرد<ref>الاستیعاب، ج ۳، ص ۱۰۹۹؛ البدء والتاریخ، ج ۴، ص ۲۲۶؛ تاریخ دمشق، ج ۴۲ ص ۸۶؛ ج ۷۳، ص ۷.</ref>. [[امیرمؤمنان]] {{ع}} [[راه]] افتاد و پس از کشتن قهرمان [[یهود]]، مرحب، [[پیروزی]] [[مسلمانان]] و فرار [[یهودیان]] را عملی ساخت<ref>تاریخ یعقوبی، ج ۲، ص ۵۶.</ref>. در هنگامه این درگیری، سپر [[علی]] {{ع}} [[شکست]] و به جای آن درِ قلعه را با دستان پرتوان خود کَند و سپر کرد<ref>السیره‌النبویه، ج ۳، ص ۷۹۸؛ الکامل، ج ۲ ص ۲۲۰؛ البدایة والنهایه، ج ۴، ص ۲۱۶.</ref>؛ آن‌گاه روی خندقی که پیرامون قلعه کنده شده بود انداخت، تا [[رزمندگان]] از روی آن بگذرند<ref>الارشاد، ج ۱، ص ۱۲۷.</ref>. [[ابورافع]] گوید ۸ تن کوشیدیم آن در را جابه‌جا کنیم؛ ولی نتوانستیم<ref>البدایة والنهایه، ج ۴، ص ۲۱۶؛ ج ۷ ص ۲۵۱؛ امتاع الاسماع، ج ۱ ص ۳۱۰.</ref>. [[شیخ مفید]] و [[بیهقی]] این رقم را تا ۷۰ تن هم گفته‌اند<ref>الارشاد، ج ۱، ص ۱۲۸ ـ ۱۲۹؛ دلائل النبوه، ج ۴، ص ۲۱۲.</ref>. خود آن حضرت فرمود: من با [[قدرت الهی]] این کار را کردم؛ نه با [[قدرت جسمانی]]<ref>الامالی، ص ۶۰۴؛ بحارالانوار، ج ۲۱، ص ۲۶.</ref>. در این [[جنگ]] یکی از بردگان تازه [[مسلمان]] [[یهود]] پشت سر [[حضرت علی]] {{ع}} جنگید تا به [[شهادت]] رسید. وی که پیش‌تر برای یهود [[چوپانی]] می‌کرد، وقتی بر اثر [[سخنان پیامبر]] {{صل}} [[اسلام]] آورد، به [[دستور]] آن حضرت گوسفندان [[یهودیان]] را به آنان بازگرداند<ref>السیرة النبویه، ج ۳، ص ۸۰۶؛ اسدالغابه، ج ۱، ص ۷۵ ـ ۷۶.</ref>. درباره [[مبارزه]] مقابل مرحب و کشنده او مورّخان دوگونه گزارش یاد کرده‌اند: برخی حضرت علی {{ع}} و بعضی [[محمد بن مَسلمه]] را [[قاتل]] مرحب می‌شناسانند. واقدی پس از یاد کرد داستان کشته شدن مرحب به دست [[امیرمؤمنان]] {{ع}} با بیان "گفته می‌شود" به مبارزه محمد بن مَسلمه هم اشاره کرده است<ref>المغازی، ج ۲، ص ۶۵۵ ـ ۶۵۶.</ref>. برخلاف [[روایت]] [[یونس]] از [[ابن‌اسحاق]] که از [[امام علی]] {{ع}} نام نمی‌برد<ref>. دلائل النبوه، ج ۴، ص ۲۱۵.</ref>، دیگر مورّخان و [[محدثان]]، مانند ابن‌سعد، [[یعقوبی]] و مسلم، گزارش کشته شدن مرحب به دست [[امام]] را یاد کرده و از ابن مَسلمه سخنی به میان نیاورده‌اند<ref>الطبقات، ج ۲، ص ۱۱۰ ـ ۱۱۱؛ تاریخ یعقوبی، ج ۲، ص ۵۶؛ صحیح مسلم، ج ۵، ص ۱۹۵.</ref>. برخی دیگر از [[مورخان]] نیز می‌گویند: کشته شدن مرحب به دست [[علی بن ابی طالب]] {{ع}} مشهورتر و درست‌تر است<ref>الکامل، ج ۲ ص ۲۲۱؛ عیون التواریخ، ج ۱، ص ۲۶۶؛ السیره الحلبیه، ج ۲، ص۷۳۸.</ref>. از مجموع سخن مورخان برمی‌آید گزارشی که محمد بن مَسلمه را قاتل مرحب خیبری می‌داند درست نیست. ضمن آنکه این گزارش از [[جابر بن عبداللّه]] است، در حالی که این [[صحابی]] در [[جنگ خیبر]] نبوده است<ref>تاریخ طبری، ج ۲، ص ۳۰۶.</ref>. به نظر می‌رسد گزارش کشته شدن مرحب به دست ابن مَسلمه بر اثر [[حمایت]] [[سیاسی]] و [[همفکری]] وی با خلفای نخست، به سود او ساخته شده است؛ به ویژه که او از [[مخالفان علی]] {{ع}} بود و با حضرت [[بیعت]] نکرد<ref>انساب الاشراف، ج ۳، ص ۸؛ شرح نهج‌البلاغه، ج ۴، ص ۹.</ref>. دژهای وطیح و سُلالم، تنها قلعه‌های [[فتح]] نشده [[خیبر]] نیز که به [[بنی نضیر]] تعلق داشتند، در مرحله پایانی [[غزوه خیبر]] مدت ۱۴ روزی به [[محاصره]] [[سپاه مسلمانان]] در آمدند و در این فاصله هیچ کس برای [[مبارزه]] از این قلعه‌ها بیرون نیامد، از این رو [[پیامبر]] {{صل}} [[تصمیم]] گرفت با بهره‌گیری از منجنیق آنها را در هم بکوبد. بر این پایه، [[رئیس]] آنان "کنانة بن ربیع بن ابی حقیق" شخصی به نام [[شماخ]] را برای [[گفت‌وگو]] نزد حضرت فرستاد و آنان پذیرفتند [[اراضی]] زراعی، تمام [[دارایی]] و تجهیزات نظامی خود را بگذارند و از خیبر بروند و [[رسول خدا]] {{صل}} نیز [[امنیت]] آنان را ضمانت کند. ۱۰۰ [[زره]]، ۴۰۰ [[شمشیر]]، ۱۰۰۰ نیزه و ۵۰۰ کمان تجهیزاتی بودند که از این دو قلعه به‌دست آمدند<ref>المغازی، ج ۲، ص ۶۷۰ ـ ۶۷۱.</ref>. در این [[قرارداد]]، با آنکه تأکید شده بود بنی نضیر چیزی را پنهان نکنند، وقتی فرستادگان پیامبر {{صل}} برای آوردن [[اموال]] به درون قلعه رفتند، [[یهودیان]] [[گنج]] [[خاندان]] ابی‌حقیق را که پر از طلا و جواهر بود پنهان کردند. [[کنانه]] و برادرش فراوان [[سوگند]] یاد کردند که این گنج را هزینه کرده‌اند. پیامبر {{صل}} یافتن گنج را با [[مرگ]] مردان این قلعه همسان دانست و آن دو هم پذیرفتند؛ در این هنگام، یکی از یهودیان جایگاه گنج را فاش ساخت و رسول خدا {{صل}} [[دستور]] داد [[کنانه]] و برادرش اعدام شوند و [[زنان]] و فرزندانشان به [[اسارت]] درآیند<ref>المغازی، ج ۲، ص ۶۷۱ ـ ۶۷۳؛ السیرة النبویه، ج ۳، ص ۷۹۹ ـ ۸۰۰؛ تاریخ طبری، ج ۲، ص ۲۹۹، ۳۰۲.</ref>. سرانجام، حضرت گنج [[بنی‌نضیر]] را یافت و بر اساس [[پیمان]] خود مردانشان را کشت و زنانشان را به [[بردگی]] برد<ref>المغازی، ج ۲، ص ۶۷۲ ـ ۶۷۳.</ref>. آمار کشتگان [[یهود]] در [[نبرد خیبر]] ۹۳ نفر و شهدای [[مسلمان]] ۱۵ نفر [[ثبت]] شده است<ref>المغازی، ج ۲، ص ۷۰۰.</ref>.<ref>[[مصطفی صادقی|صادقی، مصطفی]]، [[خیبر / غزوه (مقاله)|مقاله «غزوه»]]، [[دائرة المعارف قرآن کریم ج۱۲ (کتاب)| دائرة المعارف قرآن کریم]]، ج۱۲.</ref>

پس از جنگ [[خیبر]] و هنگامی که هنوز [[رسول خدا]] {{صل}} میان اهالی خیبر بود، [[زینب]] دختر [[حارث]]، [[همسر]] [[سلام بن مشکم نضیری]] که چند تن از بستگان او در [[پیکار خیبر]] کشته شده بودند<ref> المغازی، ج ۲، ص ۶۷۷ ـ ۶۷۸.</ref> غذایی [[مسموم]] نزد آن حضرت آورد و ایشان که همراه یارانش شروع به خوردن کردند، هنوز لقمه‌ای را فرو نداده بود که مسموم بودن آن را دریافت. [[بشر بن براء انصاری]] که لقمه‌ای از آن [[غذا]] خورده بود، پس از مدتی به [[شهادت]] رسید<ref>السیرة النبویه، ج ۳، ص ۸۰۰؛ اسدالغابه، ج ۱، ص ۲۱۸.</ref>. [[مورخان]] [[اختلاف]] دارند که رسول خدا {{صل}} این [[زن]] [[یهودی]] را کشت یا [[آزاد]] کرد: سهیلی می‌گوید سازگار کردن دو دسته [[روایات]] این گونه است که بگوییم پیامبر {{صل}} نخست درباره خود [[انتقام]] نگرفت و او را آزاد کرد؛ ولی وقتی بشر بن براء از [[دنیا]] رفت، این زن یهودی را [[قصاص]] کرد<ref>الروض الانف، ج ۶، ص ۵۷۱.</ref>.<ref>[[مصطفی صادقی|صادقی، مصطفی]]، [[خیبر / غزوه (مقاله)|مقاله «غزوه»]]، [[دائرة المعارف قرآن کریم ج۱۲ (کتاب)| دائرة المعارف قرآن کریم]]، ج۱۲.</ref>

در چگونگی توزیع غنایم خیبر اختلاف است: گفته می‌شود غنایم ۱۸ قسمت شده و میان کسانی که در [[حدیبیه]] بودند توزیع شد و سهم اسب سواران دو برابر سهم پیاده [[نظام]] بود<ref>دلائل النبوه، ج ۴، ص ۱۵۷.</ref>. به گزارش دیگر، رسول خدا {{صل}} غنایم را ۳۶ بخش کرد و هر قسمت را برای ۱۰۰ تن قرار داد و نیمی را برای مصارف عمومی گذاشت و مانده‌اش را میان [[مسلمانان]] قسمت کرد<ref>دلائل‌النبوه، ج ۴، ص ۲۳۵؛ فتوح البلدان، ج ۱، ص ۲۸.</ref>. مهاجرانِ بازگشته از [[حبشه]] هم از غنایم خیبر برخوردار شدند<ref>الطبقات، ج ۴، ص ۳۵.</ref>. کتیبه را [[خُمس]] [[غنایم]] و سهم [[پیامبر]] {{صل}} دانسته‌اند که ایشان آن را به [[بنی‌عبدالمطلب]] و [[همسران]] خود اختصاص دادند<ref>السیرة النبویه، ج ۳، ص ۸۰۰؛ الطبقات، ج ۲، ص ۱۱۳ ـ ۱۱۴.</ref>. پس از [[فتح]] قلعه‌های [[خیبر]]، [[رسول خدا]] {{صل}} با اهالی آن توافق کردند که باغ‌هایشان در اختیارشان بماند و در مقابل، نیمی از محصول سالیانه از آنِ [[مسلمانان]] باشد، از این رو هر ساله [[نماینده]] آن حضرت برای [[تعیین]] مقدار محصول به خیبر می‌رفت و این تا [[زمان]] [[خلیفه دوم]] ادامه داشت<ref>المغازی، ج ۲، ص ۶۹۰ - ۶۹۱.</ref>. نماینده حضرت {{صل}} برای [[محاسبه]] [[اموال]] خیبر، [[عبداللّه ‌بن رواحه]] بود که وقتی به خیبر رفت و به آنان [[اختیار]] داد یا محاسبه او را بپذیرند یا خود محاسبه کنند، [[یهودیان]] [[خشنود]] شدند و این کار را عین [[عدل]] دانستند<ref>معجم‌البلدان، ج ۲ ص ۴۱۰.</ref>. [[اهل]] خیبر تا زمان [[عمر بن خطاب]] بر اساس [[پیمان]] [[نامه]] پیامبر {{صل}} عمل می‌کردند؛ اما خلیفه دوم ادعا کرد که از حضرت شنیده است نباید در جزیره‌العرب [[آیین]] دیگری جز [[اسلام]] به جا باشد، پس یهودیان[[خیبر]] را بیرون کرد<ref>السیرة النبویه، ج ۳، ص ۸۱۶</ref>. گزارش دیگری، علت [[اخراج]] آنان را رواج [[زنا]] در میان آنها و به سخره گرفتن مسلمانان می‌داند<ref>فتوح البلدان، ج ۱، ص ۳۰؛ معجم البلدان، ج ۲ ص ۴۱۰.</ref>.<ref>[[مصطفی صادقی|صادقی، مصطفی]]، [[خیبر / غزوه (مقاله)|مقاله «غزوه»]]، [[دائرة المعارف قرآن کریم ج۱۲ (کتاب)| دائرة المعارف قرآن کریم]]، ج۱۲.</ref>

پس از [[پیروزی]] مسلمانان بر [[یهود]] خیبر، [[جعفر بن ابی‌طالب]] به همراه دیگر [[مهاجران]] [[حبشه]] از [[راه]] رسیدند. برخی ورود آنان را به خیبر دانسته<ref>تاریخ یعقوبی، ج ۲ ص ۵۶؛ البدء والتاریخ، ج ۵، ص ۹۹.</ref> ولی بعضی گفته‌اند پس از بازگشت [[رسول‌الله]] {{صل}} به [[مدینه]] رسیدند<ref>الطبقات، ج ۴، ص ۳۵؛ دلائل‌النبوه، ج ۴ ص ۲۴۶.</ref>. پیامبر {{صل}} از دیدن او خوشحال شد و فرمود: نمی‌دانم از کدام یک خوشحال‌ترم، [[پیروزی]] [[خیبر]] یا آمدن [[جعفر]]<ref>المعارف، ص ۲۰۵؛ الاستیعاب، ج ۱، ص ۲۴۲.</ref>؛ سپس فرمود: آیا می‌خواهی هدیه‌ای به تو دهم؟ آن‌گاه که [[مردم]] می‌انگاشتند [[پیامبر]] {{صل}} طلا و نقره به وی خواهد داد، نمازی را به او یاد داد که بعدها به [[نماز]] جعفر معروف گشت<ref>تهذیب، ج ۳، ص ۱۸۶.</ref>. برخی [[مفسران]]، مانند [[قمی]]، [[آیات]] {{متن قرآن|يَا أَيُّهَا النَّبِيُّ قُل لِّأَزْوَاجِكَ إِن كُنتُنَّ تُرِدْنَ الْحَيَاةَ الدُّنْيَا وَزِينَتَهَا فَتَعَالَيْنَ أُمَتِّعْكُنَّ وَأُسَرِّحْكُنَّ سَرَاحًا جَمِيلا وَإِن كُنتُنَّ تُرِدْنَ اللَّهَ وَرَسُولَهُ وَالدَّارَ الآخِرَةَ فَإِنَّ اللَّهَ أَعَدَّ لِلْمُحْسِنَاتِ مِنكُنَّ أَجْرًا عَظِيمًا}}<ref>«ای پیامبر! به همسرانت بگو: اگر خواستار زندگی این جهان و آرایه‌های آن هستید بیایید شما را برخوردار سازم و با شیوه‌ای نیکو رهایتان کنم. و اگر خدا و پیامبرش و سرای واپسین را می‌خواهید، بی‌گمان خداوند برای نیکوکاران شما پاداشی سترگ آماده کرده است» سوره احزاب، آیه ۲۸-۲۹.</ref> را از پیامدهای [[نبرد خیبر]] دانسته‌اند که چون [[رسول خدا]] {{صل}} به گنج "آل ابی حُقیق" دست یافت، همسرانش از او خواستند قدری از آن را به ایشان دهد و حضرت فرمود به [[دستور الهی]] آن را میان [[مسلمانان]] قسمت کردم؛ ولی آنان ناراحت شده و گفتند گویا [[فکر]] می‌کنی اگر طلاقمان دهی، از [[قوم]] خویش هم‌شأنی برای خود نخواهیم یافت تا با ما [[ازدواج]] کند؛ در پی این سخن، [[خدا]] به پیامبرش فرمود که از زنانش دوری گزیند و آن حضرت یک ماه از زنانش دور بود، تا آنکه این [[آیه]] نازل شد و [[همسران]] از [[مال]] [[دنیا]] گذشتند و رسول خدا {{صل}} را برگزیدند<ref>تفسیر قمی، ج ۲، ص ۱۹۲؛ نورالثقلین، ج ۴، ص ۲۶۴.</ref>.<ref>[[مصطفی صادقی|صادقی، مصطفی]]، [[خیبر / غزوه (مقاله)|مقاله «غزوه»]]، [[دائرة المعارف قرآن کریم ج۱۲ (کتاب)| دائرة المعارف قرآن کریم]]، ج۱۲.</ref>