بدون خلاصۀ ویرایش
HeydariBot (بحث | مشارکتها) |
بدون خلاصۀ ویرایش |
||
خط ۱: | خط ۱: | ||
{{ | {{مدخل مرتبط | ||
| موضوع مرتبط = ضحاک بن مزاحم هلالی | |||
| عنوان مدخل = | |||
| مداخل مرتبط = | |||
| پرسش مرتبط = | |||
}} | |||
== مقدمه == | == مقدمه == | ||
جمعی خبر دادهاند که [[ابو القاسم ضحاک بن مزاحم]] کتاب [[تفسیری]] داشته است<ref>ر. ک: همین کتاب، ص۱۷۰-۱۷۱.</ref>، ولی اکنون از کتاب تفسیری وی اطلاعی در دست نیست. اخیراً کتابی با عنوان تفسیر الضحاک در دو جلد ۱۴۰۸ صفحه در قاهره چاپ و منتشر شده است. این کتاب که رسالۀ دکتری شخصی به نام [[محمد شکری احمد زاویتی]] بوده، از یک مقدمه و دو مبحث و یک خاتمه تشکیل شده است. گردآورنده در مقدمه از سبب [[انتخاب]] این موضوع برای رسالۀ دکتری و روش بحث و بررسی خود در آن، معنای تفسیر و [[تأویل]]، مدرسههای تفسیر در عصر [[صحابه]]، گامهای تفسیر، [[تفسیر مأثور]] و [[تفسیر به رأی]]، [[اسرائیلیات]] و اثر آن در تفسیر بحث کرده است<ref>ر. ک: زاویتی، تفسیر الضحاک، ج۱، ص۱۱-۳۸.</ref>. | جمعی خبر دادهاند که [[ابو القاسم ضحاک بن مزاحم]] کتاب [[تفسیری]] داشته است<ref>ر.ک: همین کتاب، ص۱۷۰-۱۷۱.</ref>، ولی اکنون از کتاب تفسیری وی اطلاعی در دست نیست. اخیراً کتابی با عنوان تفسیر الضحاک در دو جلد ۱۴۰۸ صفحه در قاهره چاپ و منتشر شده است. این کتاب که رسالۀ دکتری شخصی به نام [[محمد شکری احمد زاویتی]] بوده، از یک مقدمه و دو مبحث و یک خاتمه تشکیل شده است. گردآورنده در مقدمه از سبب [[انتخاب]] این موضوع برای رسالۀ دکتری و روش بحث و بررسی خود در آن، معنای تفسیر و [[تأویل]]، مدرسههای تفسیر در عصر [[صحابه]]، گامهای تفسیر، [[تفسیر مأثور]] و [[تفسیر به رأی]]، [[اسرائیلیات]] و اثر آن در تفسیر بحث کرده است<ref>ر.ک: زاویتی، تفسیر الضحاک، ج۱، ص۱۱-۳۸.</ref>. | ||
در مبحث اول، دو مطلب آمده است: مطلب اول در معرفی [[ضحاک]] و مطلب دوم در بیان مصادر و روش ضحاک در تفسیر، اهتمام وی به [[قرائتها]]، کمک گرفتن وی از [[علوم قرآن]] در تفسیر، بحث کردن از [[آیات]] [[اعتقادی]]، [[تفسیر فقهی]]، [[گرایش]] لغوی، موضع وی در برابر اسرائیلیات و اثرگذاری او در [[مفسران]] و کتابهای بعد از او است<ref>ر. ک: زاویتی، تفسیر الضحاک، ج۱، ص۳۹-۱۳۶.</ref>. | در مبحث اول، دو مطلب آمده است: مطلب اول در معرفی [[ضحاک]] و مطلب دوم در بیان مصادر و روش ضحاک در تفسیر، اهتمام وی به [[قرائتها]]، کمک گرفتن وی از [[علوم قرآن]] در تفسیر، بحث کردن از [[آیات]] [[اعتقادی]]، [[تفسیر فقهی]]، [[گرایش]] لغوی، موضع وی در برابر اسرائیلیات و اثرگذاری او در [[مفسران]] و کتابهای بعد از او است<ref>ر.ک: زاویتی، تفسیر الضحاک، ج۱، ص۳۹-۱۳۶.</ref>. | ||
در مبحث دوم، ۳۰۲۸ سخن و دیدگاه تفسیری نقل شده از ضحاک در [[کتابهای تفسیری]] [[اهل تسنن]]<ref>مانند جامع البیان طبری، معالم التنزیل بغوی، الجامع لاحکام القرآن قرطبی، تفسیر القرآن العظیم ابن کثیر، زاد المسیر ابن جوزی، الدر المنثور سیوطی، المحرر الوجیز ابن عطیّه، تفسیر سفیان الثوری، الوسیط واحدی و... برای اطلاع از سایر کتابها ر. ک: زاویتی، تفسیر الضحاک، ج۱، ص۶. گفتنی است گردآورنده در شمار کتابهایی که آثار این تفسیر را از آنها به دست آورده، از مجمع البیان طبرسی نیز یاد کرده است، ولی با مرور به صفحات زیادی از این تفسیر به موردی که اثر از مجمع البیان نقل شده باشد، برخورد نکردم؛ پس اگر از مجمع البیان نیز نقل شده باشد، بسیار اندک است.</ref> به ترتیب [[سورهها]] و [[آیات قرآن]] گرد آمده است و تمام [[سورههای قرآن]] جز برخی سورههای کوتاه<ref>مانند انفطار، بیّنه، زلزال، عصر، کافرون و ناس.</ref> را دربر دارد و در هر [[سوره]] در بیان معنای کلمات یا آیاتی از آن سوره آثاری از [[ضحاک]] نقل شده است، در متن، [[سخن]] ضحاک بدون ذکر سند و مأخذ آمده و گردآورنده در پاورقی مأخذ و سند آنها را ذکر و در مواردی سند را بررسی و [[صحت]] آن را از دیدگاه [[اهل تسنن]] بیان کرده است. در این کتاب، به جمعآوری آرای [[تفسیری]] خود ضحاک بسنده شده و به آثار و روایاتی که ضحاک واسطۀ نقل آنها بوده، تعرض نشده است. آثاری را که در این کتاب از ضحاک نقل شده است، در صورتی میتوان دیدگاهها و سخنان وی تلقی کرد که [[صحت سند]] و [[وثاقت]] واسطههای نقل آنها ثابت باشد و هرچند گردآورنده دربارۀ وضعیت برخی سندها سخن گفته و صحت برخی از آنها را [[اثبات]] کرده است، صحت سند بسیاری از آنها حتی در نزد اهل تسنن [[ثابت]] نیست، چه رسد به غیر اهل تسنن که اکثر [[قریب]] به اتفاق واسطههای نقل آن آثار در کتابهای رجالشناسیشان مطرح نشده و برای اثبات صحت سند آن آثار در نزد آنان راهی وجود ندارد<ref>برای توضیح این نکته ر. ک: بابایی، مکاتب تفسیری، ج۱، ص۳۲۶-۳۲۷.</ref>؛ بنابراین، نمیتوان همۀ آثار این [[تفسیر]] را قاطعانه آرای تفسیری ضحاک دانست. | در مبحث دوم، ۳۰۲۸ سخن و دیدگاه تفسیری نقل شده از ضحاک در [[کتابهای تفسیری]] [[اهل تسنن]]<ref>مانند جامع البیان طبری، معالم التنزیل بغوی، الجامع لاحکام القرآن قرطبی، تفسیر القرآن العظیم ابن کثیر، زاد المسیر ابن جوزی، الدر المنثور سیوطی، المحرر الوجیز ابن عطیّه، تفسیر سفیان الثوری، الوسیط واحدی و... برای اطلاع از سایر کتابها ر. ک: زاویتی، تفسیر الضحاک، ج۱، ص۶. گفتنی است گردآورنده در شمار کتابهایی که آثار این تفسیر را از آنها به دست آورده، از مجمع البیان طبرسی نیز یاد کرده است، ولی با مرور به صفحات زیادی از این تفسیر به موردی که اثر از مجمع البیان نقل شده باشد، برخورد نکردم؛ پس اگر از مجمع البیان نیز نقل شده باشد، بسیار اندک است.</ref> به ترتیب [[سورهها]] و [[آیات قرآن]] گرد آمده است و تمام [[سورههای قرآن]] جز برخی سورههای کوتاه<ref>مانند انفطار، بیّنه، زلزال، عصر، کافرون و ناس.</ref> را دربر دارد و در هر [[سوره]] در بیان معنای کلمات یا آیاتی از آن سوره آثاری از [[ضحاک]] نقل شده است، در متن، [[سخن]] ضحاک بدون ذکر سند و مأخذ آمده و گردآورنده در پاورقی مأخذ و سند آنها را ذکر و در مواردی سند را بررسی و [[صحت]] آن را از دیدگاه [[اهل تسنن]] بیان کرده است. در این کتاب، به جمعآوری آرای [[تفسیری]] خود ضحاک بسنده شده و به آثار و روایاتی که ضحاک واسطۀ نقل آنها بوده، تعرض نشده است. آثاری را که در این کتاب از ضحاک نقل شده است، در صورتی میتوان دیدگاهها و سخنان وی تلقی کرد که [[صحت سند]] و [[وثاقت]] واسطههای نقل آنها ثابت باشد و هرچند گردآورنده دربارۀ وضعیت برخی سندها سخن گفته و صحت برخی از آنها را [[اثبات]] کرده است، صحت سند بسیاری از آنها حتی در نزد اهل تسنن [[ثابت]] نیست، چه رسد به غیر اهل تسنن که اکثر [[قریب]] به اتفاق واسطههای نقل آن آثار در کتابهای رجالشناسیشان مطرح نشده و برای اثبات صحت سند آن آثار در نزد آنان راهی وجود ندارد<ref>برای توضیح این نکته ر.ک: بابایی، مکاتب تفسیری، ج۱، ص۳۲۶-۳۲۷.</ref>؛ بنابراین، نمیتوان همۀ آثار این [[تفسیر]] را قاطعانه آرای تفسیری ضحاک دانست. | ||
در برخی از آن آثار بیان معنا به آیهای از [[قرآن]] یا روایتی نقل شده از [[پیامبر]] یا اثری از [[صحابه]] و یا [[تابعین]] مستند شده است<ref>برای دیدن برخی از آن آثار ر. ک: زاویتی، تفسیر الضحاک، ج۱، ص۸۱-۹۱، ص۱۴۰، اثر ۸ و ص۱۵۰، اثر ۳۳.</ref>، ولی بیشتر آنها ساده و بدون مستند است؛ ازاینرو، میتوان گفت فایده این تفسیر اندک است؛ زیرا بیشتر معانی ذکر شده برای [[آیات]] و کلمات سخن و دیدگاهی بدون دلیل میباشد. | در برخی از آن آثار بیان معنا به آیهای از [[قرآن]] یا روایتی نقل شده از [[پیامبر]] یا اثری از [[صحابه]] و یا [[تابعین]] مستند شده است<ref>برای دیدن برخی از آن آثار ر. ک: زاویتی، تفسیر الضحاک، ج۱، ص۸۱-۹۱، ص۱۴۰، اثر ۸ و ص۱۵۰، اثر ۳۳.</ref>، ولی بیشتر آنها ساده و بدون مستند است؛ ازاینرو، میتوان گفت فایده این تفسیر اندک است؛ زیرا بیشتر معانی ذکر شده برای [[آیات]] و کلمات سخن و دیدگاهی بدون دلیل میباشد. | ||
خط ۱۹: | خط ۲۳: | ||
در تفسیر آیه {{متن قرآن|ذَلِكَ الَّذِي يُبَشِّرُ اللَّهُ عِبَادَهُ الَّذِينَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ قُلْ لَا أَسْأَلُكُمْ عَلَيْهِ أَجْرًا إِلَّا الْمَوَدَّةَ فِي الْقُرْبَى وَمَنْ يَقْتَرِفْ حَسَنَةً نَزِدْ لَهُ فِيهَا حُسْنًا إِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ شَكُورٌ}}<ref>«این همان است که خداوند (آن را) به بندگانی از خویش که ایمان آورده و کارهای شایسته کردهاند مژده میدهد بگو: برای این (رسالت) از شما مزدی نمیخواهم جز دوستداری خویشاوندان (خود) را و هر کس کاری نیک انجام دهد برای او در آن پاداشی نیک بیفزاییم که خداوند آمرزندهای سپاسپذیر است» سوره شوری، آیه ۲۳.</ref> نیز از وی نقل شده که {{متن قرآن|الْقُرْبَى}} را به [[قریش]] معنا کرده<ref>زاویتی، تفسیر الضحاک، ج۲، ص۷۳۹، اثر ۲۱۸۵.</ref> و در [[آیه وضو]] {{متن قرآن|يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِذَا قُمْتُمْ إِلَى الصَّلَاةِ فَاغْسِلُوا وُجُوهَكُمْ وَأَيْدِيَكُمْ إِلَى الْمَرَافِقِ وَامْسَحُوا بِرُءُوسِكُمْ وَأَرْجُلَكُمْ إِلَى الْكَعْبَيْنِ وَإِنْ كُنْتُمْ جُنُبًا فَاطَّهَّرُوا وَإِنْ كُنْتُمْ مَرْضَى أَوْ عَلَى سَفَرٍ أَوْ جَاءَ أَحَدٌ مِنْكُمْ مِنَ الْغَائِطِ أَوْ لَامَسْتُمُ النِّسَاءَ فَلَمْ تَجِدُوا مَاءً فَتَيَمَّمُوا صَعِيدًا طَيِّبًا فَامْسَحُوا بِوُجُوهِكُمْ وَأَيْدِيكُمْ مِنْهُ مَا يُرِيدُ اللَّهُ لِيَجْعَلَ عَلَيْكُمْ مِنْ حَرَجٍ وَلَكِنْ يُرِيدُ لِيُطَهِّرَكُمْ وَلِيُتِمَّ نِعْمَتَهُ عَلَيْكُمْ لَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ}}<ref>«ای مؤمنان! چون برای نماز برخاستید چهره و دستهایتان را تا آرنج بشویید و بخشی از سرتان را مسح کنید و نیز پاهای خود را تا برآمدگی روی پا و اگر جنب بودید غسل کنید و اگر بیمار یا در سفر بودید و یا از جای قضای حاجت آمدید یا با زنان آمیزش کردید و آبی نیافتید به خاکی پاک تیمّم کنید، با آن بخشی از چهره و دستهای خود را مسح نمایید، خداوند نمیخواهد شما را در تنگنا افکند ولی میخواهد شما را پاکیزه گرداند و نعمت خود را بر شما تمام کند باشد که سپاس گزارید» سوره مائده، آیه ۶.</ref> آمده است که {{متن قرآن|وَامْسَحُوا}} را به {{عربی|"اغسلوها غسلاً"}} تفسیر کرده است<ref>زاویتی، تفسیر الضحاک، ج۱، ص۳۲۱، اثر ۶۹.</ref>. | در تفسیر آیه {{متن قرآن|ذَلِكَ الَّذِي يُبَشِّرُ اللَّهُ عِبَادَهُ الَّذِينَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ قُلْ لَا أَسْأَلُكُمْ عَلَيْهِ أَجْرًا إِلَّا الْمَوَدَّةَ فِي الْقُرْبَى وَمَنْ يَقْتَرِفْ حَسَنَةً نَزِدْ لَهُ فِيهَا حُسْنًا إِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ شَكُورٌ}}<ref>«این همان است که خداوند (آن را) به بندگانی از خویش که ایمان آورده و کارهای شایسته کردهاند مژده میدهد بگو: برای این (رسالت) از شما مزدی نمیخواهم جز دوستداری خویشاوندان (خود) را و هر کس کاری نیک انجام دهد برای او در آن پاداشی نیک بیفزاییم که خداوند آمرزندهای سپاسپذیر است» سوره شوری، آیه ۲۳.</ref> نیز از وی نقل شده که {{متن قرآن|الْقُرْبَى}} را به [[قریش]] معنا کرده<ref>زاویتی، تفسیر الضحاک، ج۲، ص۷۳۹، اثر ۲۱۸۵.</ref> و در [[آیه وضو]] {{متن قرآن|يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِذَا قُمْتُمْ إِلَى الصَّلَاةِ فَاغْسِلُوا وُجُوهَكُمْ وَأَيْدِيَكُمْ إِلَى الْمَرَافِقِ وَامْسَحُوا بِرُءُوسِكُمْ وَأَرْجُلَكُمْ إِلَى الْكَعْبَيْنِ وَإِنْ كُنْتُمْ جُنُبًا فَاطَّهَّرُوا وَإِنْ كُنْتُمْ مَرْضَى أَوْ عَلَى سَفَرٍ أَوْ جَاءَ أَحَدٌ مِنْكُمْ مِنَ الْغَائِطِ أَوْ لَامَسْتُمُ النِّسَاءَ فَلَمْ تَجِدُوا مَاءً فَتَيَمَّمُوا صَعِيدًا طَيِّبًا فَامْسَحُوا بِوُجُوهِكُمْ وَأَيْدِيكُمْ مِنْهُ مَا يُرِيدُ اللَّهُ لِيَجْعَلَ عَلَيْكُمْ مِنْ حَرَجٍ وَلَكِنْ يُرِيدُ لِيُطَهِّرَكُمْ وَلِيُتِمَّ نِعْمَتَهُ عَلَيْكُمْ لَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ}}<ref>«ای مؤمنان! چون برای نماز برخاستید چهره و دستهایتان را تا آرنج بشویید و بخشی از سرتان را مسح کنید و نیز پاهای خود را تا برآمدگی روی پا و اگر جنب بودید غسل کنید و اگر بیمار یا در سفر بودید و یا از جای قضای حاجت آمدید یا با زنان آمیزش کردید و آبی نیافتید به خاکی پاک تیمّم کنید، با آن بخشی از چهره و دستهای خود را مسح نمایید، خداوند نمیخواهد شما را در تنگنا افکند ولی میخواهد شما را پاکیزه گرداند و نعمت خود را بر شما تمام کند باشد که سپاس گزارید» سوره مائده، آیه ۶.</ref> آمده است که {{متن قرآن|وَامْسَحُوا}} را به {{عربی|"اغسلوها غسلاً"}} تفسیر کرده است<ref>زاویتی، تفسیر الضحاک، ج۱، ص۳۲۱، اثر ۶۹.</ref>. | ||
ولی باتوجه به ثابت نبودن صحت سند این نقلها هیچیک از این [[تفاسیر]] را نمیتوان قاطعانه از آرای [[تفسیری]] ضحاک به شمار آورد | ولی باتوجه به ثابت نبودن صحت سند این نقلها هیچیک از این [[تفاسیر]] را نمیتوان قاطعانه از آرای [[تفسیری]] ضحاک به شمار آورد<ref>[[علی اکبر بابایی|بابایی، علی اکبر]]، [[تاریخ تفسیر قرآن (کتاب)|تاریخ تفسیر قرآن]]، ص ۲۹۷-۲۹۷.</ref>. | ||
== منابع == | == منابع == | ||
خط ۳۲: | خط ۳۶: | ||
[[رده:تفسیر]] | [[رده:تفسیر]] | ||