|
|
| خط ۷: |
خط ۷: |
| }} | | }} |
|
| |
|
| ==مقدمه== | | == مقدمه == |
| واژه «[[تربیت]]» در لغت، مصدر باب تفعیل از ریشه «رَبَبَ» یا «رَبَوَ» به معنای [[رشد]]، نمو، زیاد شدن و افزایش یافتن و [[اصلاح]] چیزی آمده است. ابن منظور در لسان العرب می‌گوید: تربیت از ربو، به معنای زیادتی، رشد، نمو و نگهداری می‌باشد<ref>لسان العرب (ماده ربو).</ref>. [[راغب]] [[اصفهانی]] تربیت را، [[تغییر]] تدریجی امری، به گونه‌ای که آن چیز به حد تمام برسد، میداند<ref>المفردات فی غرایب القرآن، (ماده رب).</ref>. صاحب کتاب [[التحقیق فی کلمات القرآن الکریم]] با تجزیه و تحلیل آرای [[اهل لغت]] به این نتیجه رسیده است که اکثر اهل لغت، واژه تربیت را از ریشه «رَبَبَ» و یا «رَبَوَ» می‌دانند<ref>التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، ج۴، ص۱۸ (ماده رب).</ref>. وی می‌گوید: تربیت از ریشه ربب (ربَّ) عبارت است از: «سوق دادن شیء مورد تربیت به سوی کمال مطلوب و رفع نقایص و کاستیهای آن. ابتدا با [[تخلیه]]، یعنی رفع ناخالصی‌ها و زدودن موانع و [[پاک]] کردن همه آنچه که مانع کمال است و سپس [[تحلیه]]، به معنای گنجاندن هر آنچه که به استکمال متربی کمک می‌کند<ref>التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، ج۴، ص۱۸ (ماده رب).</ref>. تربیت از ماده «ربو» به معنای رشد تدریجی و تغییر کمی و کیفی متربی است. به نظر او فرایند تربیت در ابعاد مختلف [[اعتقادی]]، [[اخلاقی]]، [[آداب]] فردی و [[اجتماعی]]، [[علوم]] رایج، و امثال آن کاربرد دارد. همچنین [[انسان]]، [[حیوان]] یا حتی گیاهان، هر کدام به اقتضای خود می‌تواند، تحت تربیت و پرورش قرار گیرد<ref>التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، ج۴، ص۱۸ (ماده رب).</ref>. | | واژه «[[تربیت]]» در لغت، مصدر باب تفعیل از ریشه «رَبَبَ» یا «رَبَوَ» به معنای [[رشد]]، نمو، زیاد شدن و افزایش یافتن و [[اصلاح]] چیزی آمده است. ابن منظور در لسان العرب می‌گوید: تربیت از ربو، به معنای زیادتی، رشد، نمو و نگهداری می‌باشد<ref>لسان العرب (ماده ربو).</ref>. [[راغب اصفهانی]] تربیت را، [[تغییر]] تدریجی امری، به گونه‌ای که آن چیز به حد تمام برسد، میداند<ref>المفردات فی غرایب القرآن، (ماده رب).</ref>. صاحب کتاب [[التحقیق فی کلمات القرآن الکریم]] با تجزیه و تحلیل آرای [[اهل لغت]] به این نتیجه رسیده است که اکثر اهل لغت، واژه تربیت را از ریشه «رَبَبَ» و یا «رَبَوَ» می‌دانند<ref>التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، ج۴، ص۱۸ (ماده رب).</ref>. وی می‌گوید: تربیت از ریشه ربب (ربَّ) عبارت است از: «سوق دادن شیء مورد تربیت به سوی کمال مطلوب و رفع نقایص و کاستیهای آن. ابتدا با [[تخلیه]]، یعنی رفع ناخالصی‌ها و زدودن موانع و [[پاک]] کردن همه آنچه که مانع کمال است و سپس تحلیه، به معنای گنجاندن هر آنچه که به استکمال متربی کمک می‌کند<ref>التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، ج۴، ص۱۸ (ماده رب).</ref>. تربیت از ماده «ربو» به معنای رشد تدریجی و تغییر کمی و کیفی متربی است. به نظر او فرایند تربیت در ابعاد مختلف [[اعتقادی]]، [[اخلاقی]]، [[آداب]] فردی و [[اجتماعی]]، [[علوم]] رایج و امثال آن کاربرد دارد. همچنین [[انسان]]، [[حیوان]] یا حتی گیاهان، هر کدام به اقتضای خود می‌تواند، تحت تربیت و پرورش قرار گیرد<ref>التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، ج۴، ص۱۸ (ماده رب).</ref>.<ref>[[محمد احسانی|احسانی، محمد]]، [[سیره اخلاقی و تربیتی معصومین (کتاب)|سیره اخلاقی و تربیتی معصومین]]، ص ۲۲؛ [[محمود کریمی|کریمی، محمود]]، [[تعلیم و تربیت (مقاله)|'''تعلیم و تربیت''']]، [[دائرةالمعارف قرآن کریم ج۷ (کتاب)|دائرةالمعارف قرآن کریم ج۷]]، ص ۶۴۹.</ref> |
| تربیت در اصطلاح، تعریف واحدی ندارد، بلکه [[دانشمندان]] هر کدام بر اساس دیدگاه خود در باب [[هستی‌شناسی]]، [[انسان‌شناسی]]، [[معرفت‌شناسی]] و به [[طور]] کلی [[فلسفه]] [[تربیتی]] خویش، تعریفی از تربیت ارائه دادهاند. [[شهید مطهری]] تربیت را پرورش استعدادهای درونی بالقوه و به فعلیت رساندن آن دانسته است<ref>تعلیم و تربیت در اسلام، ص۶.</ref>. برخی دیگر، تربیت را پرورش استعدادهای مادی و [[معنوی]] و [[هدایت]] آن به سوی کمالاتی که [[خداوند]] در وجود [[آدمی]] قرار داده، تعریف کرده‌اند<ref>پژوهشی در تعلیم و تربیت اسلامی، ص۱۱.</ref>. تعریفی نسبتاً جامع و کامل [[تربیت]]، در کتاب [[فقه]] [[تربیتی]] این گونه آمده است: «فرایند کمک و یاریرسانی به متربی برای ایجاد [[تغییر]] تدریجی در گستره، [[زمان]]، در یکی از ساحت‌های بدنی، [[ذهنی]]، [[روحی]] و [[رفتاری]] که به واسطه عامل [[انسانی]] دیگر به منظور دستیابی وی به [[کمال انسانی]] و شکوفاسازی استعدادهای او یا بازدارندگی و [[اصلاح]] صفات و رفتارهای اوست»<ref>فقه تربیتی، ج۱، ص۲۸.</ref>.
| |
| هر چند تعریف اخیر از تربیت، نسبت به دو تعریف پیشین، جامع‌تر بوده و به جنبه‌های گوناگون تربیت توجه کرده است، ولی چون به [[اراده]] و تصمیم متربی تصریح نشده و همچنین فرایند تربیت را در [[مقام]] [[اجرا]] به یکی از ساحت‌های آن منوط کرده است، از این رو در صدد هستیم تا تعریف دیگری متناسب با اهداف [[پژوهش]] ارائه دهیم که پرورش همزمان متربی در همه ساحتها را فراگیرد، نه در یکی از ابعاد تربیت. با نظر به [[آیات]] و یافته‌های [[اندیشمندان مسلمان]] می‌توان گفت تربیت عبارت است از: «فرایند [[منظم]] و [[هدفمندی]] که به منظور فراهم ساختن زمینه [[رشد]] همه جانبه متربی در ساحت‌های مختلف انجام می‌گیرد؛ به گونه‌ای که خود وی با اراده و [[اختیار]] خویش در مسیر [[تکامل]] مادی و [[معنوی]] گام بردارد و به [[هدف]] نهایی که همان [[تقرب]] به خداست، نائل گردد».
| |
| | |
| ۱. '''ویژگی‌های تعریف''': اولاً، تربیت به این معنا می‌تواند به صورت مستقیم و غیر مستقیم، رسمی و غیر رسمی و به شیوه‌های مختلف اجرا شود که روش آن، عمدتاً بر اساس مبانی، اهداف، اصول، امکانات و ابزار موجود، تعیین می‌گردد؛ ثانیاً، فرایند تربیت به همه ابعاد وجودی متربی توجه دارد، نه به بعد خاصی از وی؛ ثالثاً، تربیت باید دارای [[برنامه‌ریزی]] و [[نظم]] و [[قانون]] باشد تا فعالیتهای تربیت، به نتیجه مطلوب برسد؛ رابعاً، حصول چنین چیزی نمیتواند دفعی باشد؛ بلکه فرایند تربیت نیازمند [[زمان]] نسبتاً طولانی است و تدریجاً به سامان می‌رسد. خامساً: متربی باید استعدادهای لازم برای [[تربیت‌پذیری]] را داشته باشد، و گرنه تلاش و فعالیت مربی، مؤثر نخواهد بود. افزون بر این، پرورش [[واقعی]] در صورتی محقق می‌شود که جریان [[تربیت]] بر اساس [[فطرت]] و [[سرشت]] متربی انجام گیرد.
| |
| | |
| ۲. '''کاربرد تربیت در [[قرآن]]''': ماده «ربب» یا «ربو» در قرآن به هیئت «تفعیل» نیامده و به شکلهای فراوان دیگر در [[آیات]] مختلف به کار رفته که در اغلب آنها به معنای [[ربوبیت تکوینی]] و [[تشریعی]]<ref>مواردی که این ماده درباره خدای تعالی به کار رفته نظیر: {{متن قرآن|رَبِّ الْعَالَمِينَ}}، {{متن قرآن|رَبِّي وَرَبُّكُمْ}}، {{متن قرآن|رَبَّنَا}}....</ref> و زیادت و فزونی در [[امور مادی]]<ref>مواردی که ماده مذکور در مورد ربا به کار رفته است، مانند: {{متن قرآن|مِنْ رِبًا لِيَرْبُوَ}}، {{متن قرآن|رَبْوَةٍ}}، {{متن قرآن|رِبَا}}....</ref> می‌باشد. در تمام قرآن دو مورد به معنای تربیت [[انسان]] آمده است: یکی به شکل فعل ماضی: {{متن قرآن|رَبِّ ارْحَمْهُمَا كَمَا رَبَّيَانِي صَغِيرًا}}<ref>«پروردگارا! بر آنان بخشایش آور چنان که آنها مرا در کودکی پروردند» سوره اسراء، آیه ۲۴.</ref>. دوم، در قالب فعل جحد: {{متن قرآن|قَالَ أَلَمْ نُرَبِّكَ فِينَا وَلِيدًا وَلَبِثْتَ فِينَا مِنْ عُمُرِكَ سِنِينَ}}<ref>«(فرعون) گفت: آیا در کودکی تو را نزد خود نپروردیم و سال‌هایی از عمرت را نزد ما نگذراندی؟» سوره شعراء، آیه ۱۸.</ref>.
| |
| | |
| توجه به این نکته لازم است که هر دو [[آیه]] به دلیل قرینه حالی و [[کلامی]]، مربوط به [[تربیت جسمانی]] است؛ زیرا در آیه اول، کلمه «صغیراً» و در آیه دوم، جمله {{متن قرآن|وَلَبِثْتَ فِينَا مِنْ عُمُرِكَ سِنِينَ}} و نیز [[حال]] [[دعای ابراهیم]]{{ع}} که زمان [[ضعف]] جسمی خود را به زبان آورد و همچنین [[تکبر]] و [[خودبینی]] [[فرعون]] که [[کودکی]] [[موسی]]{{ع}} را به رخش کشید، به این معنا اشاره دارد که منظور، پرورش جسمی است، نه تربیت [[روحی]] و [[معنوی]] که قابل [[حس]] و [[مشاهده]] نیست. بنابراین، ریشه «تربیت» در قرآن، اغلب به تربیت غیر [[انسانی]] نظیر ربوبیت تکوینی و [[تشریعی]] و زیادت و فزونی، اشاره دارد و فقط در دو مورد به معنای [[تربیت انسانی]] و [[جسمانی]] به کار رفته است.
| |
| [[تربیت]]، به همین هیئت، به معنای تربیت [[روحی]] و [[معنوی]] [[انسان]] در [[روایات]] بسیاری به کار رفته است. از جمله [[امام زین العابدین]]{{ع}} در [[صحیفه سجادیه]] با زبان [[دعا]] عرض می‌کند: {{متن حدیث|وَ أَعِنِّي عَلَى تَرْبِيَتِهِمْ وَ تَأْدِيبِهِمْ، وَ بِرِّهِمْ}}<ref>صحیفه سجادیه، ص۱۳۸.</ref>؛ «[پروردگارا] مرا [[یاری]] فرما که فرزندانم را بپرورم و [[ادب]] نمایم و به آنان [[مهربانی]] کنم».
| |
| [[امام علی]]{{ع}} در [[ستایش]] [[انصار]] می‌فرماید: {{متن حدیث|هُمْ وَ اللَّهِ رَبَّوُا الْإِسْلَامَ كَمَا يُرَبَّى الْفِلْوُ}}<ref>نهج البلاغه، حکمت ۴۶۵.</ref>. «به [[خدا]] آنان (انصار)، [[اسلام]] را پروراندند، چنان که کره اسب از شیر گرفته را پرورش می‌دهند» در [[روایت]] اول تربیت به معنای [[تربیت معنوی]] انسان و در روایت دوم تربیت به معنای مطلق پرورش، اعم از مادی و معنوی و انسان و غیر انسان به کار رفته است؛ چراکه در مورد اسلام [[رشد]] و نمو معنوی و در مورد دوم (کره اسب) پرورش مادی و جسمی مراد است؛ یعنی [[انصار پیامبر]]{{صل}} کسانی بودند که با تلاش و [[جهاد]] و مبارزهشان، زمینه رشد و [[پیشرفت]] اسلام را فراهم ساختند.<ref>[[محمد احسانی|احسانی، محمد]]، [[سیره اخلاقی و تربیتی معصومین (کتاب)|سیره اخلاقی و تربیتی معصومین]]، ص ۲۲.</ref>.
| |
| | |
| [[تربیت]] از ماده «رَبَوَ»، به معنای افزودن و [[رشد]] و نمو کردن و [[علو]] آمده و در اصطلاح تعاریف متعددی از آن ارائه شده است<ref>ر.ک: دفتر همکاری حوزه و دانشگاه، درآمدی بر تعلیم و تربیت اسلامی، ج۱، ص۱۶۷.</ref> و هر کس از زاویه‌ای بدان نگریسته و تعریفی خاص از آن داده است. یکی براساس [[هدف]]، دیگری براساس روش و سومی براساس تلفیقی از روش و هدف، تربیت را تعریف کرده است که در این بحث نه مجال ورود به آن تعریف‌هاست و نه ضرورتی دارد. ولی در اینجا تعریفی کلی که تا حد بسیاری پذیرفتنی است به عنوان مبنا و محور بحث ذکر می‌کنیم: | |
| تربیت عبارت است از هرگونه فعالیتی که [[معلمان]] [[والدین]] یا هر شخصی، به منظور اثرگذاری بر [[شناخت]]، نگرش، [[اخلاق]] و [[رفتار فردی]] دیگر، براساس اهداف از پیش معیّن شده انجام می‌دهد.
| |
| البته اهداف و محتوای تربیت نسبت به هر فرد، گروه یا مکتبی متفاوت است. طبق این تعریف، نه مربی تنها به [[معلم]] اطلاق می‌شود و نه متربی به دانش‌آموز. همچنین محیط تربیت نیز اعم از [[مدرسه]] و محیط‌های [[آموزشی]] است و شامل مدرسه، [[خانه]]، محل کار، و حتی کوچه و [[بازار]] نیز می‌شود..<ref>[[سید علی حسینی‌زاده|حسینی‌زاده]] و [[محمد داوودی|داوودی]]، [[سیره تربیتی پیامبر و اهل بیت (کتاب)|سیره تربیتی پیامبر و اهل بیت]]، ص ۱۰.</ref>.
| |
|
| |
|
| == منابع == | | == منابع == |
| {{منابع}} | | {{منابع}} |
| # [[پرونده:IM010671.jpg|22px]] [[محمد احسانی|احسانی، محمد]]، [[سیره اخلاقی و تربیتی معصومین (کتاب)|'''سیره اخلاقی و تربیتی معصومین''']] | | # [[پرونده:IM010671.jpg|22px]] [[محمد احسانی|احسانی، محمد]]، [[سیره اخلاقی و تربیتی معصومین (کتاب)|'''سیره اخلاقی و تربیتی معصومین''']] |
| # [[پرونده:11227.jpg|22px]] [[سید علی حسینی‌زاده|حسینی‌زاده]] و [[محمد داوودی|داوودی]]، [[سیره تربیتی پیامبر و اهل بیت (کتاب)|'''سیره تربیتی پیامبر و اهل بیت''']]
| |
| # [[پرونده:000058.jpg|22px]] [[محمود کریمی|کریمی، محمود]]، [[تعلیم و تربیت (مقاله)|'''تعلیم و تربیت''']]، [[دائرةالمعارف قرآن کریم ج۷ (کتاب)|'''دائرةالمعارف قرآن کریم ج۷''']] | | # [[پرونده:000058.jpg|22px]] [[محمود کریمی|کریمی، محمود]]، [[تعلیم و تربیت (مقاله)|'''تعلیم و تربیت''']]، [[دائرةالمعارف قرآن کریم ج۷ (کتاب)|'''دائرةالمعارف قرآن کریم ج۷''']] |
| {{پایان منابع}} | | {{پایان منابع}} |
