تربیت اخلاقی: تفاوت میان نسخه‌ها

}}

[[خداوند]] در [[قرآن]] بعد از ده [[سوگند]] که آخرین آن سوگند به [[نفس انسانی]] است و پس از بیان این مطلب که باید و نباید و شایست و [[ناشایست]] را به نفس انسانی [[الهام]] کرده، می‌‌فرماید:

{{متن قرآن|قَدْ أَفْلَحَ مَنْ زَكَّاهَا * وَقَدْ خَابَ مَنْ دَسَّاهَا}}<ref>«بی‌گمان آنکه جان را پاکیزه داشت رستگار شد * و آنکه آن را بیالود نومیدی یافت» سوره شمس، آیه 9-10.</ref>.

   

==مقدمه==

==اصول تربیت اخلاقی==

اصلاح میان مردم، [[صدقه]] (که عبادت [[مالی]] است) به شمار آمده است. [[امام صادق]]{{ع}} می‌‌فرماید: {{متن حدیث|صَدَقَةٌ يُحِبُّهَا اللَّهُ‌ إِصْلَاحٌ‌ بَيْنِ‌ النَّاسِ‌ إِذَا تَفَاسَدُوا وَ تَقَارُبٌ بَيْنِهِمْ إِذَا تَبَاعَدُوا}}<ref>کلینی، کافی، ج ۲، ۲۰۹.</ref>؛ «صدقه‌ای که [[خداوند]] آن را [[دوست]] دارد، اصلاح میان مردم است آنگاه که رابطه آنها به هم خورده باشد و نزدیک کردن آنها به یکدیگر است هنگامی که از هم فاصله گرفته‌اند». همچنین اهتمام به امور مردم مشخصه اساسی [[مسلمانی]] دانسته شده است. [[پیامبر]]{{صل}} فرمود: {{متن حدیث|‌مَنْ‌ أَصْبَحَ‌ لَا يَهْتَمُّ‌ بِأُمُورِ الْمُسْلِمِينَ‌ فَلَيْسَ‌ بِمُسْلِمٍ‌}}<ref>کلینی، کافی، ج ۲، ص۱۶۳.</ref>؛ «آن‌که شب را به صبح برساند و به امور [[مسلمانان]] توجهی نداشته باشد، [[مسلمان]] نیست» و نیز حیا ([[شرم]] از انجام رفتارهای [[ناپسند]]) بعدی از [[ایمان]] به [[حساب]] آمده است. [[امام صادق]]{{ع}} فرمود: {{متن حدیث|الْحَيَاءُ مِنَ‌ الْإِيمَانِ‌ وَ الْإِيمَانُ‌ فِي‌ الْجَنَّةِ}}<ref>کلینی، کافی، ج ۲، ص۱۰۶.</ref>؛ «[[حیا]] از [[ایمان]] است و [جایگاه]ایمان در [[بهشت]] است». بدین ترتیب، در [[سیره معصومان]]{{عم}} [[اخلاق]] بخشی از [[دین]] است و این دو را نمی‌توان از یکدیگر جدا کرد. البته، این بدان معنا نیست که [[هدف]] غائی [[دین اسلام]] تنها [[تهذیب]] [[خلق و خوی]] [[آدمی]] است.

===تهذیب ظاهر و [[باطن]]===

[[مردم]] [[نادان]] از مردی به بزرگی یاد می‌کردند و بسیار از او تعریف می‌کردند. [[مشتاق]] شدم او را ببینم به گونه‌ای که مرا نشناسد. او را دیدم که [[مردمان]] زیادی دور او را گرفته‌اند و او پیوسته می‌خواست از دست آنان رها شود تا بالاخره از آنان جدا شد و به راه افتاد. او را تعقیب کردم تا به یک نانوایی رسید؛ هنگامی که نانوا از او [[غافل]] شد، دو قرص نان دزدانه برداشت. پیش خود گفتم شاید معامله‌ای دارند. سپس به انارفروشی رسید و در هنگام [[غفلت]] وی دو انار دزدانه از او برداشت. [[تعجب]] کردم و گفتم شاید معامله‌ای با هم دارند و او نیازی به [[دزدی]] ندارد. به راه خود ادامه داد تا به مریضی رسید و دو قرص نان و دو انار را نزد او گذاشت. از او راجع به این کار پرسیدم و او گفت: نکند تو [[جعفر بن محمد]] هستی؟ گفتم: آری. گفت: [[شرافت]] [[خانوادگی]] به چه کارت می‌‌آید وقتی [[نادانی]]؟ گفتم: نسبت به چه چیزی نادانم؟ گفت: نسبت به این سخن [[خداوند]] که فرمود: «آنکه [[کار نیک]] انجام دهد، ده برابر [[پاداش]] داده می‌شود و آنکه کار [[بدی]] انجام دهد، جز به همان اندازه [[مجازات]] نمی‌شود». من چهار عمل بد انجام دادم و چهار [[عمل نیک]]. مجازات [[اعمال]] بدم چهار و [[پاداش اعمال]] نیکم چهل است. اگر این دو را از هم کم کنیم، سی و شش [[حسنه]] برای من باقی می‌ماند. به او گفتم: [[خدا]] تو را بکشد!! آیا این سخن خداوند را نشنیده‌ای که فرمود: «همانا خدا تنها از [[اهل تقوا]] می‌پذیرد». هنگامی که دو نان دزدیدی دو [[سیئه]] خریدی و هنگامی که دو انار دزدیدی دو سیئه دیگر خریدی و هنگامی که اینها را بدون [[اجازه]] صاحبانشان به کس دیگری دادی چهار سیئه دیگر بر [[سیئات]] خود افزودی، نه اینکه چهل حسنه به چهار [[گناه]] افزوده باشی»<ref>حر عاملی، وسائل الشیعة، ج ۹، ص۴۶۷.</ref>.  

{{متن حدیث|إِنَّمَا الْأَعْمَالُ بِالنِّيَّاتِ، وَ لِكُلِّ امْرِئٍ مَا نَوَى، فَمَنْ غَزَا ابْتِغَاءَ مَا عِنْدَ اللَّهِ، {{متن قرآن|فَقَدْ وَقَعَ أَجْرُهُ عَلَى اللَّهِ}} عَزَّ وَ جَلُّ‌ وَ مَنْ غَزَا يُرِيدُ عَرَضَ الدُّنْيَا أَوْ نَوَى عِقَالًا لَمْ‌ يَكُنْ‌ لَهُ‌ إِلَّا مَا نَوَى}}<ref>حر عاملی، وسائل الشیعة، ج ۱، ص۴۸.</ref>؛ «همانا [[ارزش اعمال]] به نیت است و هر کسی به حسب آنچه نیت کرده بهره‌مند می‌شود. کسی که [[جهاد]] کند و نیتش دستیابی به [[اجر]] [[الهی]] باشد، اجر او به عهده خداست و کسی که برای رسیدن به [[منافع]] [[دنیایی]] یا گرفتن اسیری [[ارزشمند]] و [[آزاد]] کردن آن در برابر فدیه جهاد کند، جز آنچه قصد کرده به دست نمی‌آورد».<ref>[[سید علی حسینی‌زاده|حسینی‌زاده]] و [[محمد داوودی|داوودی]]، [[سیره تربیتی پیامبر و اهل بیت (کتاب)|سیره تربیتی پیامبر و اهل بیت]]، ص ۲۱۷.</ref>.

بدین ترتیب، روشن می‌شود که در [[سیره پیامبر]]{{صل}} و [[اهل بیت]]{{عم}} اولاً عقل و وحی هر دو در تشخیص [[ارزش‌های اخلاقی]] و [[رفتار شایسته]] و [[ناشایست]] نقش دارند؛ ثانیاً هر چند [[عقل]] [[توانایی]] [[درک]] برخی [[قواعد]] کلی [[اخلاقی]] و برخی مصداق‌های آنها را دارد، در تشخیص دیگر مصادیق قواعد کلی و تطبیق آنها بر موارد و اوضاع و احوال خاص و نیز در تشخیص قواعد جزئی‌تر اخلاقی به [[وحی]] نیازمند است.

بنابراین، در [[سیره پیامبر]]{{صل}} و [[اهل بیت]]{{عم}} [[تعبد و تعقل]] در تربیت اخلاقی لازم و ملزوم یکدیگرند. کسی که از توانایی تعقل و درک و [[فهم]] اخلاقی برخوردار نیست ولی [[متعبد]] به دستورهای اخلاقی [[دین]] است، از [[قشری‌گری]] و [[تحجر]] و [[خرافات]] اخلاقی سر در می‌‌آورد (نمونه بارز آن مردی است که نان و انار می‌دزدید و به مریض می‌داد و [[معتقد]] بود با این کار [[ثواب]] و [[پاداش]] به دست می‌آورد) و در مقابل کسی که از فهم و درک اخلاقی برخوردار است، ولی به دستورهای اخلاقی دین متعبد نیست، سرنوشتی جز [[بی‌بند و باری]] اخلاقی و [[گمراهی]] نخواهد داشت. بهترین نمونه متعبدان غیرعاقل خوارج‌اند. [[خوارج]] که در عمل به [[دستورهای دینی]] بسیار متعبد و متصلب بودند، به گونه‌ای که پیوسته مشغول [[عبادت]] و [[قرائت قرآن]] و [[نماز]] بودند و پیشانی‌هایشان از بسیاری عبادت پر پینه بسته بود، به سبب نداشتن [[تفکر]] و [[اندیشه]] اخلاقی به جایی رسیدند که روشن‌ترین [[اصول اخلاقی]]، یعنی [[احترام]] به [[جان]] و [[ناموس]] [[مردم]] را به [[سادگی]] زیر پا می‌گذاشتند. [[ابن ابی الحدید]] می‌‌نویسد: «[[خوارج]] [[عبدالله بن خباب]]، [[صحابی پیامبر]]{{صل}} را به [[جرم]] نقل روایتی از [[پیامبر]]{{صل}} در [[مذمت]] آنها، سر بریدند و شکم [[زن]] حامله‌اش را دریدند»<ref>ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغه ج ۲، ص۲۶۹.</ref>.  

در پاسخ می‌‌توان گفت ظاهراً مفاد سیره‌ها این است که در واقع [[انسان‌ها]] به این چند دسته تقسیم می‌شوند. برای مثال، مفاد [[روایت]] معروف [[حضرت علی]]{{ع}} این است که [[بندگان خدا]] سه دسته‌اند، نه اینکه می‌‌توانند سه دسته باشند. افزون بر این، برخی از سیره‌ها، مانند [[سیره]] مربوط به دختر [[حاتم طایی]]، نیز به صراحت ناظر به افراد موجود در خارج بودند که به انگیزه‌ای خاص به رفتارهای [[اخلاقی]] پای‌بند بودند.

===[[مراقبت]] دائم و [[مخالفت با هواهای نفسانی]]===

بدین ترتیب، روشن می‌شود که در [[سیره معصومان]]{{عم}} وجود [[انسان]] صحنه [[کارزار]] میان دو قوای [[عقل]] و [[جهل]] است و [[سرنوشت انسان]] بستگی به نتیجه این [[نبرد]] دارد. اگر عقل [[پیروز]] شود، انسان [[خوشبخت]] و اگر جهل پیروز شود، [[آدمی]] [[بدبخت]] خواهد شد. با وجود این، خود انسان در [[پیروزی]] عقل یا جهل نقش اساسی دارد. اگر مطابق [[خواسته‌های نفسانی]] خود عمل کند و رفتارهای نابخردانه انجام دهد، [[لشکریان]] جهل پیروز می‌شوند؛ ولی اگر مطابق تشخیص عقل [[رفتار]] کند و بر خلاف خواسته‌های نفسانی خود قدم بردارد، عقل و لشکریانش به پیروزی می‌رسند.

{{متن حدیث|احْذَرُوا أَهْوَاءَكُمْ كَمَا تَحْذَرُونَ أَعْدَاءَكُمْ فَلَيْسَ شَيْ‌ءٌ أَعْدَى‌ لِلرِّجَالِ‌ مِنِ‌ اتِّبَاعِ‌ أَهْوَائِهِمْ وَ حَصَائِدِ أَلْسِنَتِهِمْ}}<ref>کلینی، کافی، ج ۲، ص۳۳۵.</ref>؛ «از هواهای نفسانی خود بپرهیزید، چنان که از [[دشمن]] خود دوری می‌کنید که برای [[مردم]]، [[دشمنی]] بدتر از پیروی هواها و درویده زبان‌هایشان وجود ندارد».<ref>[[سید علی حسینی‌زاده|حسینی‌زاده]] و [[محمد داوودی|داوودی]]، [[سیره تربیتی پیامبر و اهل بیت (کتاب)|سیره تربیتی پیامبر و اهل بیت]]، ص ۲۲۹.</ref>.