جنگ خیبر در قرآن: تفاوت میان نسخه‌ها

«خیبر»، منطقه‌ای حاصل‌خیز در شمال [[مدینه]] بود که با مدینه ۸ [[برید]]<ref>معجم البلدان، ج ۲، ص ۴۰۹.</ref> (چاپار) یعنی سه [[روز]] [[راه]]<ref>معجم ما استعجم، ج ۲، ص ۵۲۱.</ref> و به گزارشی ۵ روز<ref>معجم البلدان، ج ۳، ص ۲۹.</ref> مطابق ۱۶۵ کیلومتر فاصله داشت<ref>المعالم الاثیره، ص ۱۰۹.</ref>. ساکنان آنها یهودیانی بودند که به این [[سرزمین]] [[مهاجرت]] کرده<ref>امتاع الاسماع، ج ۱۴، ص ۳۶۶.</ref> و با دیگر [[قبایل]] مناطق مجاور خود، از جمله [[غطفان]]، هم‌پیمان بودند<ref>امتاع الاسماع، ج ۹، ص ۲۳۰.</ref>. حَمَوی درباره نامگذاری خیبر، دو نظریه یاد می‌کند:

از دید [[اقتصادی]]، خیبر اهمیت [[کشاورزی]] و بازرگانی داشت: خرمای آن زبانزد و مشهور بود و در ضرب‌المثلی آمده که "بردن خرما به خیبر [[بیهوده]] است"<ref>انساب الاشراف، ج ۱، ص ۲۹۶؛ مجمع‌الامثال، ج ۲، ص ۹۸.</ref>. [[آیات قرآن]] و گزارش‌های [[تاریخی]] نیز نشانه اهمیت اقتصادی خیبر هستند و قرار گرفتن آنجا در مسیر تجاری به [[خیبر]] اهمیت بازرگانی نیز داده بود<ref>[[مصطفی صادقی|صادقی، مصطفی]]، [[خیبر / غزوه (مقاله)|مقاله «غزوه»]]، [[دائرة المعارف قرآن کریم ج۱۲ (کتاب)|دائرة المعارف قرآن کریم ج۱۲]].</ref>.

بدین ترتیب، سخن واقدی هم با قول مشهور تعارضی نخواهد داشت، زیرا روایت می‌کند که پیامبر {{صل}} پس از حدیبیه، ماه ذی‌حجه و محرّم را در مدینه ماند و در ماه صفر به سوی خیبر [[راه]] افتاد<ref>المغازی، ج ۲، ص ۶۳۴.</ref>. تفاوت این گزارش با نظر ابن اسحاق آن است که او [[خروج]] حضرت از مدینه را در اواخر محرّم می‌داند و واقدی در اوایل صفر؛ اما هر دو، [[پیروزی]] را در ماه صفر می‌دانند؛ البته آرای دیگری درباره خروج [[رسول اکرم]] {{صل}} یا فتح خیبر در ماه [[ربیع الاول]] یا [[جمادی الاولی]] هست<ref>انساب الاشراف، ج ۱، ص ۴۴۳؛ الطبقات، ج ۲، ص ۱۰۶.</ref> که [[شایسته]] اعتنا نیستند. در برخی گزارش‌ها تصریح شده که در ربیع‌الاول کار خیبر تمام شده بود و [[پیامبر]] {{صل}} به [[مدینه]] بازگشت<ref>تاریخ خلیفه، ص ۳۷.</ref>. درباره سال ۶ و ۸ [[هجرت]] نیز نظریه‌هایی هست<ref>المعارف، ص ۱۶۱؛ معجم‌البلدان، ج ۲ ص ۴۰۹ ـ ۴۱۰؛ اعلام‌الوری، ج ۱، ص ۲۰۷.</ref> که نادرست‌اند. چگونگی [[محاسبه]] سال‌های [[هجری]] و [[اختلاف]] در مبدأ هجرت می‌تواند ریشه اختلاف نظر در سال وقوع این [[غزوه]] باشد<ref>[[مصطفی صادقی|صادقی، مصطفی]]، [[خیبر / غزوه (مقاله)|مقاله «غزوه»]]، [[دائرة المعارف قرآن کریم ج۱۲ (کتاب)|دائرة المعارف قرآن کریم ج۱۲]].</ref>.

از [[سال ۴ هجرت]] که [[قبیله بنی‌نضیر]] پس از پیمان‌شکنی و اعلام [[جنگ]] با پیامبر {{صل}} به [[تسلیم]] و [[مهاجرت]] به خیبر وادار گردیدند، دشمنی‌شان با مسلمانان تشدید شد و از خیبر که در آنجا قلعه و [[کشاورزی]] داشتند برای [[دشمنی]] با رسول خدا {{صل}} سود جستند و زمینه‌های نبرد [[احزاب]] را فراهم آوردند<ref>السیره‌النبویه، ج ۳، ص ۶۸۳؛ انساب الاشراف، ج ۱ ص ۴۲۶ ـ ۴۲۷؛ الطبقات، ج ۲ ص ۶۵ ـ ۶۶.</ref>. اهالی خیبر با پشتوانه [[مالی]] به دست آمده از کشاورزی [[سرزمین]] خود، قبایل گرد خود و شمال مدینه را ضد مدینه تحریک کردند که در حوادث [[سال ۶ هجرت]] بازتاب یافته است. در این سال، افراد [[قبیله]] [[جذام]] به "دحیه کلبی" که برای رساندن [[پیام]] رسول خدا {{صل}} نزد [[قیصر روم]] رفته بود<ref>تاریخ طبری، ج ۲، ص ۲۸۶.</ref>، [[هجوم]] آورده و او را [[غارت]] کردند<ref>السیرة النبویه، ج ۴، ص ۱۰۳۵؛ الاصابه، ج ۶، ص ۱۳۵.</ref> و در پی آن، [[پیامبر]] {{صل}} [[زید بن حارثه]] را به منطقه اعزام کرد<ref>المغازی، ج ۲، ص ۵۵۶ ـ ۵۵۷؛ التنبیه والاشراف، ص ۲۱۹.</ref>. در همین سال، زمانی که به حضرت خبر رسید که [[غطفان]] می‌خواهد با کمک [[خیبر]] بر ضد [[مدینه]] [[توطئه]] کند، [[علی]] {{ع}} را به [[فدک]] فرستاد<ref>تاریخ یعقوبی، ج ۲، ص ۷۳ ـ ۷۴؛ عیون الاثر، ج ۲، ص ۱۰۷.</ref>. همچنین سریه دیگر [[زید]] به [[وادی القری]] در شمال مدینه و نزدیک خیبر<ref>المغازی، ج ۱، ص ۵؛ الکامل، ج ۲، ص ۲۰۹.</ref>، دو سریه [[عبداللّه بن رواحه]] به خیبر<ref>المغازی، ج ۲، ص ۵۶۶ ـ ۵۶۷.</ref> و سریه بشیر بن سعد پیش از [[غزوه خیبر]] به فدک<ref>تاریخ خلیفه، ص ۴۶ ـ ۴۷.</ref> حوادثی بودند که نشان دادند منطقه شمال به ویژه مرکز آن خیبر، تهدیدی برای مدینه بود. [[مورخان]]، گزارش‌هایی از [[آمادگی]] و قصد بزرگان خیبر برای [[حمله]] به مدینه به دست داده‌اند<ref>المغازی، ج ۲، ص ۵۳۰، ۵۶۳؛ الطبقات، ج ۲، ص ۸۹.</ref> که به احتمال قوی، اعزام عبداللّه بن رواحه برای کسب اطلاعات از خیبر<ref>المغازی، ج ۲، ص ۵۶۶.</ref> با توجه به همین تهدیدها بوده است. دو ماه پیش از غزوه خیبر هم شخصی از [[قبیله اشجع]] که در نزدیکی خیبر سکونت داشت به پیامبر {{صل}} خبر داد که یکی از [[فرماندهان]] [[یهود]] آن منطقه قصد دارد به مدینه حمله کند<ref>دلائل‌النبوه، ج ۴، ص ۳۰۱؛ تاریخ طبری، ج ۲، ص ۳۰۸ ـ ۳۰۹.</ref>. افزون بر اینها، دو [[نامه]] از [[رسول خدا]] {{صل}} به اهالی خیبر در دست است که در یکی از آنها [[اهل]] خیبر را به [[اسلام]] [[دعوت]] کرده و با [[تصدیق]] [[شریعت]] [[حضرت موسی]] {{ع}} و اشاره به [[پیشگویی]] [[تورات]] درباره [[پیامبری]] [[حضرت محمد]] {{صل}} از آنان خواسته است درباره اسلام و [[رسول خدا]] {{صل}} بررسی کنند و [[ایمان]] آورند<ref>السیرة النبویه، ج ۲، ص ۳۸۶ ـ ۳۸۷؛ السنن الکبری، ج ۱۰، ص ۱۸۰.</ref>. در منابع، سخنی از پاسخ این [[نامه]] نیست و به نظر می‌رسد [[پیامبر]] {{صل}} پس از این [[اتمام حجت]] با آنان، به سوی [[خیبر]] [[لشکرکشی]] کرده است. نامه دیگری هم در اوایل [[بعثت]] و در [[مکه]] نوشته شده که [[سعد بن ابی‌وقاص]] [[نگارش]] آن را بر عهده داشته و در آن رسول خدا {{صل}} به [[اهل]] خیبر گوشزد فرموده که [[زمین]] از آنِ خداست و [[آینده]] برای [[پرهیزکاران]]: {{متن قرآن|قَالَ مُوسَى لِقَوْمِهِ اسْتَعِينُوا بِاللَّهِ وَاصْبِرُوا إِنَّ الْأَرْضَ لِلَّهِ يُورِثُهَا مَنْ يَشَاءُ مِنْ عِبَادِهِ وَالْعَاقِبَةُ لِلْمُتَّقِينَ}}<ref>«موسی به قوم خود گفت: از خداوند یاری بخواهید و شکیبا باشید، بی‌گمان زمین از آن خداوند است، به هر کس از بندگان خویش که بخواهد به میراث می‌دهد و سرانجام (نیکو) از آن پرهیزگاران است» سوره اعراف، آیه ۱۲۸.</ref>.<ref>الاختصاص، ص ۴۲.</ref> هرچند این نامه مشهور نیست و این تردید درباره آن هست که چگونه پیامبر {{صل}} از مکه برای خیبر نامه نوشته و برای [[یهودیان]] یثرب چنین گزارشی وجود ندارد<ref>[[مصطفی صادقی|صادقی، مصطفی]]، [[خیبر / غزوه (مقاله)|مقاله «غزوه»]]، [[دائرة المعارف قرآن کریم ج۱۲ (کتاب)|دائرة المعارف قرآن کریم ج۱۲]].</ref>.

[[خدا]] در آیاتی از [[قرآن]] فتح خیبر را به [[مسلمانان]] مژده داده بود: نخست در [[آیه]] {{متن قرآن|وَأَوْرَثَكُمْ أَرْضَهُمْ وَدِيَارَهُمْ وَأَمْوَالَهُمْ وَأَرْضًا لَمْ تَطَئُوهَا وَكَانَ اللَّهُ عَلَى كُلِّ شَيْءٍ قَدِيرًا}}<ref>«و زمین و خانه‌ها و دارایی‌هایشان را و سرزمینی را که بر آن گام ننهاده بودید به شما وانهاد و خداوند بر هر کاری تواناست» سوره احزاب، آیه ۲۷.</ref> به مناسبت [[غزوه بنی‌قریظه]] (سال پنجم) به مسلمانان می‌فرماید: خدا شما را [[وارث]] [[زمین‌ها]] و [[اموال]] آنان قرار داد؛ همچنین وارث آنجا که هنوز پایتان به آن نرسیده است. [[قتاده]]، ابن‌رومان و ابن‌زید این زمین‌ها را [[سرزمین]] [[خیبر]] می‌دانند<ref>جامع‌البیان، ج ۲۱، ص ۹۹؛ مجمع‌البیان، ج ۸، ص ۵۵۱.</ref>. به [[اعتقاد]] [[علامه طباطبایی]] نیز همان خیبر مراد است؛ یا سرزمینی که بی [[جنگ]] [[فتح]] شود<ref>المیزان، ج ۱۶، ص ۲۹۱.</ref>. در [[سال ۶ هجرت]] و به مناسبت [[صلح حدیبیه]] نیز [[سوره فتح]] فرود آمد<ref>اسباب النزول، ص ۳۹۷؛ فی ظلال القرآن، ج ۶، ص ۳۳۰۶.</ref> و براساس برخی اقوال در [[آیات]] آن به فتح خیبر [[وعده]] داده شد. بر پایه [[آیات]] {{متن قرآن|لَقَدْ رَضِيَ اللَّهُ عَنِ الْمُؤْمِنِينَ إِذْ يُبَايِعُونَكَ تَحْتَ الشَّجَرَةِ فَعَلِمَ مَا فِي قُلُوبِهِمْ فَأَنزَلَ السَّكِينَةَ عَلَيْهِمْ وَأَثَابَهُمْ فَتْحًا قَرِيبًا وَمَغَانِمَ كَثِيرَةً يَأْخُذُونَهَا وَكَانَ اللَّهُ عَزِيزًا حَكِيمًا وَعَدَكُمُ اللَّهُ مَغَانِمَ كَثِيرَةً تَأْخُذُونَهَا فَعَجَّلَ لَكُمْ هَذِهِ وَكَفَّ أَيْدِيَ النَّاسِ عَنكُمْ وَلِتَكُونَ آيَةً لِّلْمُؤْمِنِينَ وَيَهْدِيَكُمْ صِرَاطًا مُّسْتَقِيمًا }}<ref>«به راستی خداوند از مؤمنان خشنود شد هنگامی که با تو در زیر آن درخت بیعت می‌کردند پس آنچه در دل داشتند معلوم داشت، از این رو آرامش را بر آنها فرو فرستاد و به پیروزی زودرسی پاداششان داد. و نیز به غنیمت های فراوانی که به دست خواهند آورد؛ و خداوند، پیروزمندی فرزانه است. خداوند غنیمت‌های فراوانی را به شما وعده داد که به دست می‌آورید، آنگاه این (وعده) را برایتان پیش افکند و دست مردم را از شما کوتاه کرد و (چنین کرد) تا نشانه‌ای برای مؤمنان باشد و شما را به راهی راست رهنمون گردد» سوره فتح، آیه ۱۸-۲۰.</ref> [[خدا]] از مؤمنانی که زیر درخت با [[پیامبر]] {{صل}} [[بیعت]] کردند [[خشنود]] شده و به زودی [[پیروزی]] و غنیمت‌های فراوانی به آنها ارزانی می‌دارد. مفسرانی چون [[ابن ابی‌لیلی]] و [[قتاده]] "فتح قریب" را [[فتح خیبر]] می‌دانند، چنان که ابن [[زید]] و قتاده "غنیمت‌های فراوان" و "[[غنایم]] زودرس" را [[خیبر]]<ref>جامع البیان، ج ۲۶، ص ۵۵ ـ ۵۶</ref>. برخی، عبارت "فتح قریب" را در [[آیه]] نخست این [[سوره]]: {{متن قرآن|إِنَّا فَتَحْنَا لَكَ فَتْحًا مُبِينًا}}<ref>«بی‌گمان ما به تو پیروزی آشکاری دادیم» سوره فتح، آیه ۱.</ref> و آیه {{متن قرآن|لَقَدْ صَدَقَ اللَّهُ رَسُولَهُ الرُّؤْيَا بِالْحَقِّ لَتَدْخُلُنَّ الْمَسْجِدَ الْحَرَامَ إِنْ شَاءَ اللَّهُ آمِنِينَ مُحَلِّقِينَ رُءُوسَكُمْ وَمُقَصِّرِينَ لَا تَخَافُونَ فَعَلِمَ مَا لَمْ تَعْلَمُوا فَجَعَلَ مِنْ دُونِ ذَلِكَ فَتْحًا قَرِيبًا}}<ref>«خداوند، به حق رؤیای پیامبرش را راست گردانیده است؛ شما اگر خداوند بخواهد با ایمنی، در حالی که سرهای خود را تراشیده و موها را کوتاه کرده‌اید، بی‌آنکه بهراسید به مسجد الحرام وارد می‌شوید بنابراین او چیزی را می‌دانست که شما نمی‌دانید، از این رو پیش از آن پیروزی نزدیکی پدید آورد» سوره فتح، آیه ۲۷.</ref> به فتح خیبر [[تفسیر]] کرده‌اند<ref>ر. ک: مجمع‌البیان، ج ۹، ص ۱۶۷، ۱۹۱.</ref>. به شکل کلی در تفسیر و [[هدف]] [[کلام الهی]] از این کلمات و [[تطبیق]] آن بر خیبر [[اختلاف]] نظر فراوان است؛ اما به نظر می‌رسد با توجه به مضمون آیه {{متن قرآن|لَقَدْ صَدَقَ اللَّهُ رَسُولَهُ الرُّؤْيَا بِالْحَقِّ لَتَدْخُلُنَّ الْمَسْجِدَ الْحَرَامَ إِنْ شَاءَ اللَّهُ آمِنِينَ مُحَلِّقِينَ رُءُوسَكُمْ وَمُقَصِّرِينَ لَا تَخَافُونَ فَعَلِمَ مَا لَمْ تَعْلَمُوا فَجَعَلَ مِنْ دُونِ ذَلِكَ فَتْحًا قَرِيبًا}}<ref>«خداوند، به حق رؤیای پیامبرش را راست گردانیده است؛ شما اگر خداوند بخواهد با ایمنی، در حالی که سرهای خود را تراشیده و موها را کوتاه کرده‌اید، بی‌آنکه بهراسید به مسجد الحرام وارد می‌شوید بنابراین او چیزی را می‌دانست که شما نمی‌دانید، از این رو پیش از آن پیروزی نزدیکی پدید آورد» سوره فتح، آیه ۲۷.</ref> و [[نزول]] آن در [[صلح حدیبیه]] و نزدیکی‌اش به [[غزوه خیبر]]، به احتمال [[قوی]] مراد از پیروزی نزدیک و غنایم فراوان، [[خیبر]] باشد.

مورّخان هم نوشته‌اند چون [[رسول خدا]] {{صل}} برای [[نبرد خیبر]] به [[آمادگی]] [[دستور]] داد، همه کوشیدند در آن شرکت کنند و برخی برای به دست آوردن [[غنیمت]] آماده حضور در این [[جنگ]] می‌شدند، با آنکه در [[حدیبیه]] شرکت نداشتند و در [[مدینه]] به شایعاتی درباره ناکامی [[مسلمانان]] در حدیبیه دامن می‌زدند. آنان می‌گفتند [[خیبر]] منطقه حاصل‌خیز [[حجاز]] است و ما همراهتان خواهیم بود؛ اما [[پیامبر]] {{صل}} فرمود کسی جز به [[نیت جهاد]] شرکت نکند<ref>المغازی، ج ۲، ص ۶۳۴؛ امتاع الاسماع، ج ۱، ص ۳۰۶.</ref>.<ref>[[مصطفی صادقی|صادقی، مصطفی]]، [[خیبر / غزوه (مقاله)|مقاله «غزوه»]]، [[دائرة المعارف قرآن کریم ج۱۲ (کتاب)|دائرة المعارف قرآن کریم ج۱۲]].</ref>

بر این اساس، [[خدا]] دست غطفانیان را از سر مسلمانان کوتاه کرد. برخی هم {{متن قرآن|النَّاسِ}} در آیه را [[اهل مکه]] می‌دانند که پس از [[صلح حدیبیه]]، خطر آنان دفع شد<ref>روح المعانی، ج ۱۳، ص ۲۶۳.</ref>. مضمون این [[آیه]] با کمک آیه {{متن قرآن|وَهُوَ الَّذِي كَفَّ أَيْدِيَهُمْ عَنْكُمْ وَأَيْدِيَكُمْ عَنْهُمْ بِبَطْنِ مَكَّةَ مِنْ بَعْدِ أَنْ أَظْفَرَكُمْ عَلَيْهِمْ وَكَانَ اللَّهُ بِمَا تَعْمَلُونَ بَصِيرًا}}<ref>«و اوست که پس از آنکه شما را بر آنان پیروز گردانید دست آنان را از شما و دست شما را از آنان در دل مکّه، کوتاه کرد و خداوند به آنچه می‌کنید بیناست» سوره فتح، آیه ۲۴.</ref> نظر دوم را می‌تواند [[تأیید]] کند و در واقع، عنوان {{متن قرآن|كَفَّ أَيْدِيَهُمْ}}، تفسیرِ {{متن قرآن|كَفَّ أَيْدِيَ}} است، زیرا از [[مکه]] نام برده و می‌فرماید [[خدا]] در [[صلح حدیبیه]] [[شرّ]] آنان را از شما برداشت و در [[فتح مکه]] شما را از آسیب رساندن به آنان باز داشت؛ در این صورت، اگر قسمت نخست آیه {{متن قرآن|وَعَدَكُمُ اللَّهُ مَغَانِمَ كَثِيرَةً تَأْخُذُونَهَا فَعَجَّلَ لَكُمْ هَذِهِ}} [[پیشگویی]] [[فتح خیبر]] باشد، قسمت پسین آن: {{متن قرآن|وَكَفَّ أَيْدِيَ النَّاسِ عَنْكُمْ وَلِتَكُونَ آيَةً لِلْمُؤْمِنِينَ وَيَهْدِيَكُمْ صِرَاطًا مُسْتَقِيمًا}} نباید درباره [[خیبر]] باشد و ممکن است مانند آیه {{متن قرآن|وَهُوَ الَّذِي كَفَّ أَيْدِيَهُمْ عَنْكُمْ وَأَيْدِيَكُمْ عَنْهُمْ بِبَطْنِ مَكَّةَ مِنْ بَعْدِ أَنْ أَظْفَرَكُمْ عَلَيْهِمْ وَكَانَ اللَّهُ بِمَا تَعْمَلُونَ بَصِيرًا}}<ref>«و اوست که پس از آنکه شما را بر آنان پیروز گردانید دست آنان را از شما و دست شما را از آنان در دل مکّه، کوتاه کرد و خداوند به آنچه می‌کنید بیناست» سوره فتح، آیه ۲۴.</ref> به فتح مکه [[تفسیر]] شود، هر چند بر پایه [[رأی]] [[طبری]]، مراد از {{متن قرآن|كَفَّ أَيْدِيَ}} در این دو آیه با هم متفاوت است<ref>جامع البیان، ج ۲۶، ص ۵۷.</ref>.<ref>[[مصطفی صادقی|صادقی، مصطفی]]، [[خیبر / غزوه (مقاله)|مقاله «غزوه»]]، [[دائرة المعارف قرآن کریم ج۱۲ (کتاب)|دائرة المعارف قرآن کریم ج۱۲]].</ref>

از دشواری‌های این مرحله، [[بیمار]] شدن برخی از مسلمانان و تب کردن آنان بود که بر اثر خوردن میوه‌ای سبز رنگ روی داده بود<ref>سبل الهدی، ج ۵، ص ۱۲۰ ـ ۱۲۱.</ref>. افزون بر این، پس از مدتی آذوقه بخش‌هایی از [[سپاه]] ـ همچون [[بنی‌اسلم]] ـ به پایان رسید و [[فتح]] قلعه دوم یعنی [[صعب بن معاذ]] بسیار دشوار می‌نمود. در این قلعه ۵۰۰ [[جنگجو]] بود که پس از سه [[روز]] محاصره و نبردی سنگین فتح شد و [[کاستی]] تأمین تدارکات سپاه را برای مدتی برطرف ساخت، زیرا بیشترین [[میزان]] خوراکی از جمله خرما، روغن، جو و عسل در [[خیبر]] در این قلعه بود. [[پیامبر]] {{صل}} از [[مسلمانان]] خواست تنها از آن بخورند و با خود نبرند. در درگیری‌های این قلعه دو [[مبارزه]] تن به تن روی داد؛ یکی مبارزه [[یوشع]] و [[حباب بن منذر انصاری]] و دیگری مبارزه "زیال یهودی" و "عماره غفاری" که در هر دو [[نبرد]] [[یهودیان]] کشته شدند؛ همچنین [[رسول خدا]] {{صل}} چند تیر به سوی [[یهود]] پرتاب کرد که همگی بی‌خطا به [[هدف]] خوردند<ref>سبل الهدی، ج ۵، ص ۱۲۱ ـ ۱۲۳.</ref>. قلعه بعدی، آخرین قلعه منطقه نطات بود که بر بلندی قرار داشت و از آنجا که بعدها به [[زبیر]] تعلق گرفت، به قلعه زبیر معروف شد<ref>سبل الهدی، ج ۵، ص ۱۲۲ ـ ۱۲۳</ref>. فتح این قلعه بسیار دشوار بود؛ ولی با [[همکاری]] یکی از یهودیان آشکار شد که منبع آب این قلعه بیرون از آن قرار دارد، از این‌رو پیامبر {{صل}} با فشار آوردن به ساکنان آن، آنان را واداشت از قلعه‌ها بیرون رفته و با مسلمانان نبرد کنند. این [[پیکار]] نیز دشوار خوانده شده است و در آن ۱۰ یهودی کشته شدند<ref>المغازی، ج ۲، ص ۶۶۶.</ref>.<ref>[[مصطفی صادقی|صادقی، مصطفی]]، [[خیبر / غزوه (مقاله)|مقاله «غزوه»]]، [[دائرة المعارف قرآن کریم ج۱۲ (کتاب)|دائرة المعارف قرآن کریم ج۱۲]].</ref>

پس از این مرحله، پیامبر {{صل}} فتح قلعه‌های منطقه شق را در برنامه خود قرار داد؛ نخستین قلعه‌ای که در این منطقه [[تصرف]] شد، اُبَی نام داشت. پس از درگیری تن به تن دو تن از خیبریان، دیگر [[سپاهیان]] نیز به [[نبرد]] پرداخته و پس از [[جنگ]] کوتاهی به قلعه نزار گریختند؛ قلعه‌ای که سپاهیان فراری از نبردهای پیشین در آن جای گرفته بودند و بیشترین [[میزان]] [[تیراندازی]] و سنگ پراکنی در این محاصره روی داد؛ ولی این قلعه نیز [[تصرف]] شد<ref>دلائل النبوه، ج ۴، ص ۲۲۶.</ref> به همراه [[خوراک]]، [[اسلحه]] و گوسفندان بسیاری<ref>المغازی، ج ۲، ص ۶۵۳.</ref>.<ref>[[مصطفی صادقی|صادقی، مصطفی]]، [[خیبر / غزوه (مقاله)|مقاله «غزوه»]]، [[دائرة المعارف قرآن کریم ج۱۲ (کتاب)|دائرة المعارف قرآن کریم ج۱۲]].</ref>

سرانجام، [[سپاه]] [[پیامبر]] {{صل}} وارد منطقه کتیبه، آخرین منطقه [[خیبر]] شد. مهم‌ترین و مستحکم‌ترین قلعه این منطقه [[قموص]] نام داشت که به رغم [[دشواری]] ۱۰ [[روز]] در محاصره ماند. در این مرحله که [[رسول خدا]] {{صل}} دچار سردرد شده بود و در اردوگاه به سر می‌برد، [[فرماندهی سپاه]] را یک روز به [[ابوبکر]] و روزی دیگر به [[عمر]] سپرد؛ اما آنان از [[یهودیان]] [[شکست]] خورده و بی [[پیروزی]] بازگشتند؛ آن گاه حضرت فرمود: فردا [[پرچم]] را به دست کسی خواهم داد که [[خدا]] و رسولش او را [[دوست]] دارند و وی نیز خدا و رسولش را دوست دارد؛ فرار نخواهد کرد و پیروزی به دست اوست. این [[روایت]] را گروهی از [[صحابه]] سرشناس، مانند [[سعد بن ابی‌وقاص]] و [[ابوسعید خدری]] [[نقل]] کرده‌اند<ref>سنن ابن ماجه، ج ۱، ص ۴۵؛ سنن الترمذی، ج ۵، ص ۳۰۱ ـ ۳۰۲؛ الاستیعاب، ج ۳، ص ۱۰۹۹.</ref>. [[ابن اسحاق]]، [[طبری]]، [[بیهقی]]، [[ابن اثیر]]<ref>تاریخ یعقوبی، ج ۲، ص ۵۶.</ref> و [[مورخان]] [[شیعی]] مانند [[مفید]] و [[طبرسی]]<ref>السیرة النبویه، ج ۳، ص ۷۹۷؛ دلائل‌النبوه، ج ۴، ص ۲۰۹.</ref> درباره [[فرماندهان]] فراری به نام ابوبکر و عمر تصریح کرده‌اند؛ ولی واقدی نوشته است دو نفر از [[یاران]] [[مهاجر]] پیامبر {{صل}} رفتند و بی پیروزی بازگشتند<ref>المغازی، ج ۲، ص ۶۵۳.</ref>. [[ابن سعد]]، [[بخاری]] و مسلم هم بدون مقدمه، [[حدیث رایت]] را [[نقل]] کرده و از آن دو نفر نام نبرده‌اند<ref>الطبقات، ج ۲، ص ۱۱۰؛ صحیح‌البخاری، ج ۵، ص ۷۶؛ صحیح مسلم، ج ۵، ص ۱۹۵.</ref>. [[صحابه]]، [[شب]] را در این [[اندیشه]] که صاحب این [[فضیلت]] چه کسی است، به سر بردند<ref>الطبقات، ج ۲، ص ۱۱۰؛ الاصابه، ج ۴، ص ۴۶۶؛ تاریخ الاسلام، ج ۳، ص ۶۲۵.</ref>. صبحگاهان وقتی [[پیامبر]] {{صل}} [[علی]] {{ع}} را در میان حاضران نیافت، در پی او فرستاد و چون آن حضرت از درد چشم [[رنج]] می‌برد، با آب دهانش چشم او را [[شفا]] بخشید و [[پرچم]] را به دستش سپرد و برایش [[دعا]] کرد<ref>الاستیعاب، ج ۳، ص ۱۰۹۹؛ البدء والتاریخ، ج ۴، ص ۲۲۶؛ تاریخ دمشق، ج ۴۲ ص ۸۶؛ ج ۷۳، ص ۷.</ref>. [[امیرمؤمنان]] {{ع}} [[راه]] افتاد و پس از کشتن قهرمان [[یهود]]، مرحب، [[پیروزی]] [[مسلمانان]] و فرار [[یهودیان]] را عملی ساخت<ref>تاریخ یعقوبی، ج ۲، ص ۵۶.</ref>. در هنگامه این درگیری، سپر [[علی]] {{ع}} [[شکست]] و به جای آن درِ قلعه را با دستان پرتوان خود کَند و سپر کرد<ref>السیره‌النبویه، ج ۳، ص ۷۹۸؛ الکامل، ج ۲ ص ۲۲۰؛ البدایة والنهایه، ج ۴، ص ۲۱۶.</ref>؛ آن‌گاه روی خندقی که پیرامون قلعه کنده شده بود انداخت، تا [[رزمندگان]] از روی آن بگذرند<ref>الارشاد، ج ۱، ص ۱۲۷.</ref>. [[ابورافع]] گوید ۸ تن کوشیدیم آن در را جابه‌جا کنیم؛ ولی نتوانستیم<ref>البدایة والنهایه، ج ۴، ص ۲۱۶؛ ج ۷ ص ۲۵۱؛ امتاع الاسماع، ج ۱ ص ۳۱۰.</ref>. [[شیخ مفید]] و [[بیهقی]] این رقم را تا ۷۰ تن هم گفته‌اند<ref>الارشاد، ج ۱، ص ۱۲۸ ـ ۱۲۹؛ دلائل النبوه، ج ۴، ص ۲۱۲.</ref>. خود آن حضرت فرمود: من با [[قدرت الهی]] این کار را کردم؛ نه با [[قدرت جسمانی]]<ref>الامالی، ص ۶۰۴؛ بحارالانوار، ج ۲۱، ص ۲۶.</ref>. در این [[جنگ]] یکی از بردگان تازه [[مسلمان]] [[یهود]] پشت سر [[حضرت علی]] {{ع}} جنگید تا به [[شهادت]] رسید. وی که پیش‌تر برای یهود [[چوپانی]] می‌کرد، وقتی بر اثر [[سخنان پیامبر]] {{صل}} [[اسلام]] آورد، به [[دستور]] آن حضرت گوسفندان [[یهودیان]] را به آنان بازگرداند<ref>السیرة النبویه، ج ۳، ص ۸۰۶؛ اسدالغابه، ج ۱، ص ۷۵ ـ ۷۶.</ref>. درباره [[مبارزه]] مقابل مرحب و کشنده او مورّخان دوگونه گزارش یاد کرده‌اند: برخی حضرت علی {{ع}} و بعضی [[محمد بن مَسلمه]] را [[قاتل]] مرحب می‌شناسانند. واقدی پس از یاد کرد داستان کشته شدن مرحب به دست [[امیرمؤمنان]] {{ع}} با بیان "گفته می‌شود" به مبارزه محمد بن مَسلمه هم اشاره کرده است<ref>المغازی، ج ۲، ص ۶۵۵ ـ ۶۵۶.</ref>. برخلاف [[روایت]] [[یونس]] از [[ابن‌اسحاق]] که از [[امام علی]] {{ع}} نام نمی‌برد<ref>. دلائل النبوه، ج ۴، ص ۲۱۵.</ref>، دیگر مورّخان و [[محدثان]]، مانند ابن‌سعد، [[یعقوبی]] و مسلم، گزارش کشته شدن مرحب به دست [[امام]] را یاد کرده و از ابن مَسلمه سخنی به میان نیاورده‌اند<ref>الطبقات، ج ۲، ص ۱۱۰ ـ ۱۱۱؛ تاریخ یعقوبی، ج ۲، ص ۵۶؛ صحیح مسلم، ج ۵، ص ۱۹۵.</ref>. برخی دیگر از [[مورخان]] نیز می‌گویند: کشته شدن مرحب به دست [[علی بن ابی طالب]] {{ع}} مشهورتر و درست‌تر است<ref>الکامل، ج ۲ ص ۲۲۱؛ عیون التواریخ، ج ۱، ص ۲۶۶؛ السیره الحلبیه، ج ۲، ص۷۳۸.</ref>. از مجموع سخن مورخان برمی‌آید گزارشی که محمد بن مَسلمه را قاتل مرحب خیبری می‌داند درست نیست. ضمن آنکه این گزارش از [[جابر بن عبداللّه]] است، در حالی که این [[صحابی]] در [[جنگ خیبر]] نبوده است<ref>تاریخ طبری، ج ۲، ص ۳۰۶.</ref>. به نظر می‌رسد گزارش کشته شدن مرحب به دست ابن مَسلمه بر اثر [[حمایت]] [[سیاسی]] و [[همفکری]] وی با خلفای نخست، به سود او ساخته شده است؛ به ویژه که او از [[مخالفان علی]] {{ع}} بود و با حضرت [[بیعت]] نکرد<ref>انساب الاشراف، ج ۳، ص ۸؛ شرح نهج‌البلاغه، ج ۴، ص ۹.</ref>. دژهای وطیح و سُلالم، تنها قلعه‌های [[فتح]] نشده [[خیبر]] نیز که به [[بنی نضیر]] تعلق داشتند، در مرحله پایانی [[غزوه خیبر]] مدت ۱۴ روزی به [[محاصره]] [[سپاه مسلمانان]] در آمدند و در این فاصله هیچ کس برای [[مبارزه]] از این قلعه‌ها بیرون نیامد، از این رو [[پیامبر]] {{صل}} [[تصمیم]] گرفت با بهره‌گیری از منجنیق آنها را در هم بکوبد. بر این پایه، [[رئیس]] آنان "کنانة بن ربیع بن ابی حقیق" شخصی به نام [[شماخ]] را برای [[گفت‌وگو]] نزد حضرت فرستاد و آنان پذیرفتند [[اراضی]] زراعی، تمام [[دارایی]] و تجهیزات نظامی خود را بگذارند و از خیبر بروند و [[رسول خدا]] {{صل}} نیز [[امنیت]] آنان را ضمانت کند. ۱۰۰ [[زره]]، ۴۰۰ [[شمشیر]]، ۱۰۰۰ نیزه و ۵۰۰ کمان تجهیزاتی بودند که از این دو قلعه به‌دست آمدند<ref>المغازی، ج ۲، ص ۶۷۰ ـ ۶۷۱.</ref>. در این [[قرارداد]]، با آنکه تأکید شده بود بنی نضیر چیزی را پنهان نکنند، وقتی فرستادگان پیامبر {{صل}} برای آوردن [[اموال]] به درون قلعه رفتند، [[یهودیان]] [[گنج]] [[خاندان]] ابی‌حقیق را که پر از طلا و جواهر بود پنهان کردند. [[کنانه]] و برادرش فراوان [[سوگند]] یاد کردند که این گنج را هزینه کرده‌اند. پیامبر {{صل}} یافتن گنج را با [[مرگ]] مردان این قلعه همسان دانست و آن دو هم پذیرفتند؛ در این هنگام، یکی از یهودیان جایگاه گنج را فاش ساخت و رسول خدا {{صل}} [[دستور]] داد [[کنانه]] و برادرش اعدام شوند و [[زنان]] و فرزندانشان به [[اسارت]] درآیند<ref>المغازی، ج ۲، ص ۶۷۱ ـ ۶۷۳؛ السیرة النبویه، ج ۳، ص ۷۹۹ ـ ۸۰۰؛ تاریخ طبری، ج ۲، ص ۲۹۹، ۳۰۲.</ref>. سرانجام، حضرت گنج [[بنی‌نضیر]] را یافت و بر اساس [[پیمان]] خود مردانشان را کشت و زنانشان را به [[بردگی]] برد<ref>المغازی، ج ۲، ص ۶۷۲ ـ ۶۷۳.</ref>. آمار کشتگان [[یهود]] در [[نبرد خیبر]] ۹۳ نفر و شهدای [[مسلمان]] ۱۵ نفر [[ثبت]] شده است<ref>المغازی، ج ۲، ص ۷۰۰.</ref>.<ref>[[مصطفی صادقی|صادقی، مصطفی]]، [[خیبر / غزوه (مقاله)|مقاله «غزوه»]]، [[دائرة المعارف قرآن کریم ج۱۲ (کتاب)|دائرة المعارف قرآن کریم ج۱۲]].</ref>

پس از جنگ [[خیبر]] و هنگامی که هنوز [[رسول خدا]] {{صل}} میان اهالی خیبر بود، [[زینب]] دختر [[حارث]]، [[همسر]] [[سلام بن مشکم نضیری]] که چند تن از بستگان او در [[پیکار خیبر]] کشته شده بودند<ref> المغازی، ج ۲، ص ۶۷۷ ـ ۶۷۸.</ref> غذایی [[مسموم]] نزد آن حضرت آورد و ایشان که همراه یارانش شروع به خوردن کردند، هنوز لقمه‌ای را فرو نداده بود که مسموم بودن آن را دریافت. [[بشر بن براء انصاری]] که لقمه‌ای از آن [[غذا]] خورده بود، پس از مدتی به [[شهادت]] رسید<ref>السیرة النبویه، ج ۳، ص ۸۰۰؛ اسدالغابه، ج ۱، ص ۲۱۸.</ref>. [[مورخان]] [[اختلاف]] دارند که رسول خدا {{صل}} این [[زن]] [[یهودی]] را کشت یا [[آزاد]] کرد: سهیلی می‌گوید سازگار کردن دو دسته [[روایات]] این گونه است که بگوییم پیامبر {{صل}} نخست درباره خود [[انتقام]] نگرفت و او را آزاد کرد؛ ولی وقتی بشر بن براء از [[دنیا]] رفت، این زن یهودی را [[قصاص]] کرد<ref>الروض الانف، ج ۶، ص ۵۷۱.</ref>.<ref>[[مصطفی صادقی|صادقی، مصطفی]]، [[خیبر / غزوه (مقاله)|مقاله «غزوه»]]، [[دائرة المعارف قرآن کریم ج۱۲ (کتاب)|دائرة المعارف قرآن کریم ج۱۲]].</ref>

در چگونگی توزیع غنایم خیبر اختلاف است: گفته می‌شود غنایم ۱۸ قسمت شده و میان کسانی که در [[حدیبیه]] بودند توزیع شد و سهم اسب سواران دو برابر سهم پیاده [[نظام]] بود<ref>دلائل النبوه، ج ۴، ص ۱۵۷.</ref>. به گزارش دیگر، رسول خدا {{صل}} غنایم را ۳۶ بخش کرد و هر قسمت را برای ۱۰۰ تن قرار داد و نیمی را برای مصارف عمومی گذاشت و مانده‌اش را میان [[مسلمانان]] قسمت کرد<ref>دلائل‌النبوه، ج ۴، ص ۲۳۵؛ فتوح البلدان، ج ۱، ص ۲۸.</ref>. مهاجرانِ بازگشته از [[حبشه]] هم از غنایم خیبر برخوردار شدند<ref>الطبقات، ج ۴، ص ۳۵.</ref>. کتیبه را [[خُمس]] [[غنایم]] و سهم [[پیامبر]] {{صل}} دانسته‌اند که ایشان آن را به [[بنی‌عبدالمطلب]] و [[همسران]] خود اختصاص دادند<ref>السیرة النبویه، ج ۳، ص ۸۰۰؛ الطبقات، ج ۲، ص ۱۱۳ ـ ۱۱۴.</ref>. پس از [[فتح]] قلعه‌های [[خیبر]]، [[رسول خدا]] {{صل}} با اهالی آن توافق کردند که باغ‌هایشان در اختیارشان بماند و در مقابل، نیمی از محصول سالیانه از آنِ [[مسلمانان]] باشد، از این رو هر ساله [[نماینده]] آن حضرت برای [[تعیین]] مقدار محصول به خیبر می‌رفت و این تا [[زمان]] [[خلیفه دوم]] ادامه داشت<ref>المغازی، ج ۲، ص ۶۹۰ - ۶۹۱.</ref>. نماینده حضرت {{صل}} برای [[محاسبه]] [[اموال]] خیبر، [[عبداللّه ‌بن رواحه]] بود که وقتی به خیبر رفت و به آنان [[اختیار]] داد یا محاسبه او را بپذیرند یا خود محاسبه کنند، [[یهودیان]] [[خشنود]] شدند و این کار را عین [[عدل]] دانستند<ref>معجم‌البلدان، ج ۲ ص ۴۱۰.</ref>. [[اهل]] خیبر تا زمان [[عمر بن خطاب]] بر اساس [[پیمان]] [[نامه]] پیامبر {{صل}} عمل می‌کردند؛ اما خلیفه دوم ادعا کرد که از حضرت شنیده است نباید در جزیره‌العرب [[آیین]] دیگری جز [[اسلام]] به جا باشد، پس یهودیان[[خیبر]] را بیرون کرد<ref>السیرة النبویه، ج ۳، ص ۸۱۶</ref>. گزارش دیگری، علت [[اخراج]] آنان را رواج [[زنا]] در میان آنها و به سخره گرفتن مسلمانان می‌داند<ref>فتوح البلدان، ج ۱، ص ۳۰؛ معجم البلدان، ج ۲ ص ۴۱۰.</ref>.<ref>[[مصطفی صادقی|صادقی، مصطفی]]، [[خیبر / غزوه (مقاله)|مقاله «غزوه»]]، [[دائرة المعارف قرآن کریم ج۱۲ (کتاب)|دائرة المعارف قرآن کریم ج۱۲]].</ref>

پس از [[پیروزی]] مسلمانان بر [[یهود]] خیبر، [[جعفر بن ابی‌طالب]] به همراه دیگر [[مهاجران]] [[حبشه]] از [[راه]] رسیدند. برخی ورود آنان را به خیبر دانسته<ref>تاریخ یعقوبی، ج ۲ ص ۵۶؛ البدء والتاریخ، ج ۵، ص ۹۹.</ref> ولی بعضی گفته‌اند پس از بازگشت [[رسول‌الله]] {{صل}} به [[مدینه]] رسیدند<ref>الطبقات، ج ۴، ص ۳۵؛ دلائل‌النبوه، ج ۴ ص ۲۴۶.</ref>. پیامبر {{صل}} از دیدن او خوشحال شد و فرمود: نمی‌دانم از کدام یک خوشحال‌ترم، [[پیروزی]] [[خیبر]] یا آمدن [[جعفر]]<ref>المعارف، ص ۲۰۵؛ الاستیعاب، ج ۱، ص ۲۴۲.</ref>؛ سپس فرمود: آیا می‌خواهی هدیه‌ای به تو دهم؟ آن‌گاه که [[مردم]] می‌انگاشتند [[پیامبر]] {{صل}} طلا و نقره به وی خواهد داد، نمازی را به او یاد داد که بعدها به [[نماز]] جعفر معروف گشت<ref>تهذیب، ج ۳، ص ۱۸۶.</ref>. برخی [[مفسران]]، مانند [[قمی]]، [[آیات]] {{متن قرآن|يَا أَيُّهَا النَّبِيُّ قُل لِّأَزْوَاجِكَ إِن كُنتُنَّ تُرِدْنَ الْحَيَاةَ الدُّنْيَا وَزِينَتَهَا فَتَعَالَيْنَ أُمَتِّعْكُنَّ وَأُسَرِّحْكُنَّ سَرَاحًا جَمِيلا وَإِن كُنتُنَّ تُرِدْنَ اللَّهَ وَرَسُولَهُ وَالدَّارَ الآخِرَةَ فَإِنَّ اللَّهَ أَعَدَّ لِلْمُحْسِنَاتِ مِنكُنَّ أَجْرًا عَظِيمًا}}<ref>«ای پیامبر! به همسرانت بگو: اگر خواستار زندگی این جهان و آرایه‌های آن هستید بیایید شما را برخوردار سازم و با شیوه‌ای نیکو رهایتان کنم. و اگر خدا و پیامبرش و سرای واپسین را می‌خواهید، بی‌گمان خداوند برای نیکوکاران شما پاداشی سترگ آماده کرده است» سوره احزاب، آیه ۲۸-۲۹.</ref> را از پیامدهای [[نبرد خیبر]] دانسته‌اند که چون [[رسول خدا]] {{صل}} به گنج "آل ابی حُقیق" دست یافت، همسرانش از او خواستند قدری از آن را به ایشان دهد و حضرت فرمود به [[دستور الهی]] آن را میان [[مسلمانان]] قسمت کردم؛ ولی آنان ناراحت شده و گفتند گویا [[فکر]] می‌کنی اگر طلاقمان دهی، از [[قوم]] خویش هم‌شأنی برای خود نخواهیم یافت تا با ما [[ازدواج]] کند؛ در پی این سخن، [[خدا]] به پیامبرش فرمود که از زنانش دوری گزیند و آن حضرت یک ماه از زنانش دور بود، تا آنکه این [[آیه]] نازل شد و [[همسران]] از [[مال]] [[دنیا]] گذشتند و رسول خدا {{صل}} را برگزیدند<ref>تفسیر قمی، ج ۲، ص ۱۹۲؛ نورالثقلین، ج ۴، ص ۲۶۴.</ref>.<ref>[[مصطفی صادقی|صادقی، مصطفی]]، [[خیبر / غزوه (مقاله)|مقاله «غزوه»]]، [[دائرة المعارف قرآن کریم ج۱۲ (کتاب)| دائرة المعارف قرآن کریم ج۱۲]].</ref>