آیه ولایت در کلام اسلامی: تفاوت میان نسخه‌ها

آیه ولایت در کلام اسلامی (نمایش مبدأ)

نسخهٔ ‏۴ نوامبر ۲۰۲۴، ساعت ۰۸:۱۸

۱۵٬۸۰۸ بایت اضافه‌شده ، ۴ نوامبر

←‏جستارهای وابسته

دیداریویکی‌متن

Jaafari

مدیران

۷۳٬۳۵۲

ویرایش

@@ خط ۳۷۳: / خط ۳۷۳: @@
 در پایان این نکته را نیز بیفزاییم که کسانی که آیه را درباره [[امام علی]]{{ع}} نمی‌دانند و آن را [[حکم کلی]] برای تمامی مسلمانان می‌شمارند، در [[تفسیر]] قید {{متن قرآن|الَّذِينَ يُقِيمُونَ الصَّلَاةَ وَيُؤْتُونَ الزَّكَاةَ وَهُمْ رَاكِعُونَ}} دچار مشکل شده‌اند؛ زیرا {{متن قرآن|وَهُمْ رَاكِعُونَ}} وصف حالت [[زکات]] دهنده است و انحصار [[نصرت]] و [[دوستی]]، به زکات دهندگان در حال [[رکوع]]، شایسته نیست. آنان در توجیه این اشکال گفته‌اند: در اینجا مراد معنای [[حقیقی]] رکوع نیست؛ بلکه معنای مجازی آن، یعنی [[خضوع]] در برابر [[عظمت خداوند]]، قصد شده است. در نتیجه معنای [[آیه]] این‌گونه خواهد شد: «[[یاری]] دهنده و نصرت کننده شما، تنها [[خدا]] و [[رسول]] او است و مؤمنینی که [[نماز]] را برپا می‌دارند و زکات را همراه با خضوع می‌دهند». این [[رأی]] چندان [[استوار]] نیست؛ زیرا انتقال از معنای حقیقی به معنای مجازی، بدون هیچ قرینه متصل یا منفصل، امری غیرمعهود و مخالف [[قوانین]] [[ادب]] است. به علاوه، قرین بودن [[صلات]] و رکوع در آیه خود قرینه است که مراد، رکوع در نماز است<ref>ر.ک: علامه طباطبایی، المیزان، ج۶، ص۲۵ - ۵؛ مکارم شیرازی، ناصر و دیگران تفسیر نمونه، ج۴، ص۴۳۱ - ۴۲۱.</ref>.<ref>[[سید محمد کاظم طباطبایی|طباطبایی، سید محمد کاظم]]، [[ادله و نصوص امامت علی (مقاله)| مقاله «ادله و نصوص امامت علی»]]، [[دانشنامه امام علی ج۳ (کتاب)|دانشنامه امام علی ج۳]]، ص ۲۰۱.</ref>
+===وجه [[استدلال]] به [[آیه ولایت]]===
+====کیفیت استدلال [[متکلّمان]] بزرگ [[شیعه]] به آیه ولایت====
+[[عالمان]] و متکلّمان بزرگ شیعه برای [[اثبات امامت]] و [[خلافت بلافصل]] [[امیر مؤمنان]]{{ع}} همواره به [[آیه شریفه]] [[ولایت]] استناد و استدلال فرموده‌اند. در اینجا به مناسبت عباراتی از [[سید مرتضی]]، [[شیخ طوسی]]، [[خواجه نصیرالدین طوسی]] و [[علامه حلی]] در کیفیت استدلال به آیه ولایت ارائه خواهیم نمود.
+مرحوم سید مرتضی در کتاب [[شافی فی الإمامة (کتاب)|شافی فی الإمامة]]<ref>این کتاب شریف، ردّی بر کتاب المغنی فی الإمامة، تألیف قاضی عبد الجبار معتزلی استرآبادی است. کتاب الشافی فی الإمامة توسط مرحوم شیخ طوسی خلاصه شده و نام تلخیص الشافی بر آن نهاده شده است.</ref>، با استناد به این آیه ولایت، آن را در زمره [[نصوص]] بر [[امامت امیر مؤمنان]]{{ع}} شمرده، می‌نویسد:
+{{عربی|قد دللنا على ثبوت النص على أمير المؤمنين{{ع}} بأخبار مجمع على صحتها متفق عليها، وإن كان الإختلاف واقعاً في تأويلها، و بينا أنها تفيد النص عليه{{ع}} بغير إحتمال ولا إشكال كقوله{{صل}}: {{متن حدیث|أنت مني بمنزلة هارون من موسى، ومن كنت مولاه فعلي مولاه}}، إلى غير ذلك مما دللنا على أن القرآن يشهد به كقوله تعالى: {{متن قرآن|إِنَّمَا وَلِيُّكُمُ اللَّهُ وَرَسُولُهُ وَالَّذِينَ آمَنُوا الَّذِينَ يُقِيمُونَ الصَّلَاةَ وَيُؤْتُونَ الزَّكَاةَ وَهُمْ رَاكِعُونَ}}}}<ref>الشافی فی الإمامة، ج٣، ص٩٩.</ref>؛
+[[پیامبر خدا]] بر ثبوت [[نص]] بر امامت امیر مؤمنان{{ع}} به وسیله اخباری که همه بر [[صحت]] آن [[اجماع]] دارند و درباره آن متفقند ما را [[راهنمایی]] نمود. اگر چه در [[تأویل]] این [[روایات]] [[اختلاف]] شده است، اما از این [[اخبار]] می‌توان بدون احتمال خلاف و اشکال، [[نصّ بر امامت]] ایشان استفاده نمود، مانند فرمایش [[رسول خدا]]{{صل}} که فرمود: «جایگاه تو نزد من همانند جایگاه [[هارون]] نزد [[موسی]] است» و «هر که من [[صاحب اختیار]] اویم پس علی صاحب اختیار اوست» و روایات دیگری که ما را دلالت می‌کند بر [[شهادت]] [[قرآن]] به نص امیر مؤمنان{{ع}}، مانند قول [[خدای تعالی]] که می‌فرماید: «همانا صاحب اختیار شما [[خدا]] و رسولش و مؤمنانی هستند که.»...
+ایشان در اثر دیگر خویش درباره دلالت لفظ «ولی» و مراد [[خداوند]] از «الذین آمنوا» می‌نویسد: [[آیه]] {{متن قرآن|إِنَّمَا وَلِيُّكُمُ اللَّهُ...}} دلالت می‌کند بر [[امامت امیر مؤمنان]]{{ع}} و ثابت شد که منظور از واژه {{متن قرآن|وَلِيُّكُمُ}} در آیه کسی است که به [[تدبیر امور]] شما مقدّم و سزاوارتر است و اطاعتش بر شما [[واجب]]. همچنین ثابت می‌کند که مُشار الیه در الذین آمنوا، [[امیر مؤمنان]]{{ع}} است و با [[اثبات]] این مطلب، [[نص]] بودن آن بر امامت امیر مؤمنان{{ع}} واضح می‌گردد.<ref>{{عربی|و يدل على ذلك قوله تعالى: {{متن قرآن|إِنَّمَا وَلِيُّكُمُ اللَّهُ...}} وقد ثبت أن لفظة «وليكم» في الآية، تفيد من كان أولى بتدبير أموركم و يجب طاعته عليكم. و ثبت أيضاً أن المشار إليه في قوله تعالى: {{متن قرآن|الَّذِينَ آمَنُوا}}، أمير المؤمنين{{ع}} و في ثبوت ذلك وضوح النص عليه بالإمامة}}؛ الذخیرة فی علم الکلام، ص۴٣٨.</ref>.
+با توجه به دلالت {{متن قرآن|إِنَّمَا}} بر [[حصر]] و بر اساس بیان [[سید مرتضی]] رحمه الله، معنای آیه چنین خواهد بود: «تنها و منحصراً [[خدا]]، [[رسول خدا]] و [[امیر مؤمنان علی]]{{ع}} کسانی‌اند که اطاعتشان بر شما واجب و آنان متولی امور شمایند». بنابراین [[آیه ولایت]]، نص بر امامت امیر مؤمنان{{ع}} است.
+مرحوم [[شیخ طوسی]] نیز در تلخیص [[الشافی]] به قوی‌ترین [[نص قرآنی]] بر امامت امیر مؤمنان{{ع}} اشاره کرده و می‌فرماید: قوی‌ترین دلیل بر امامت امیر مؤمنان آیه {{متن قرآن|إِنَّمَا وَلِيُّكُمُ اللَّهُ...}} است. وجه دلالت آیه این است که ثابت شود مراد از لفظ «ولیکم» در آیه کسی است که برای [[تدبیر]] نمودن امور شما و [[قیام]] به انجام آن امور تعیین شده و اطاعتش بر شما [[واجب]] است. همچنین ثابت شود که مراد از «الذین آمنوا» [[امیر مؤمنان]]{{ع}} است و اگر این دو ثابت شود، دلیلی خواهد بود بر [[امام]] بودن امیر مؤمنان{{ع}} برای ما<ref>{{عربی|من فأقوى ما يدل عليها قوله تعالى: {{متن قرآن|إِنَّمَا وَلِيُّكُمُ اللَّهُ...}} و وجه الدلالة الآية هو: إنه ثبت أن المراد بلفظة {{متن قرآن|وَلِيُّكُمُ}} المذكورة في الآية: من كان متحققاً بتدبيركم، والقيام بأموركم، و تجب طاعته عليكم، و ثبت أن المعنى به {{متن قرآن|الَّذِينَ آمَنُوا}} أمير المؤمنين{{ع}} و في ثبوت هذين الوصفين، [[دلالة]] على كونه{{ع}} إماماً لنا}}؛ تلخیص الشافی: ج۲، ص۱۰.</ref>.
+مرحوم [[خواجه نصیرالدین]] [[طوس]] در [[تجرید الاعتقاد]]، وجه دلالت [[آیه]] را به [[اجمال]] و اختصار بیان کرده می‌نویسد:
+{{عربی|و لقوله تعالى: {{متن قرآن|إِنَّمَا وَلِيُّكُمُ اللَّهُ وَرَسُولُهُ...}} الآية. و إنما اجتمعت الأوصاف في علي{{ع}}}}؛
+(بر [[امامت امیر مؤمنان]]{{ع}} [[نص]] وجود دارد از جمله) آیه {{متن قرآن|إِنَّمَا وَلِيُّكُمُ اللَّهُ وَرَسُولُهُ...}} و تمام اوصاف (مذکور در آیه) در علی{{ع}} جمع است.
+اوصافی را که خواجه در این عبارت کوتاه بیان کرده و آن را در [[امیر مؤمنان علی]]{{ع}} جمع شده می‌داند عبارتند از: [[ولایت]]، [[ایمان]] و [[صدقه دادن]] در [[حال]] [[رکوع]].
+[[مرحوم علامه حلی]] نیز در شرح عبارت فوق می‌نویسد: می‌گویم دلیل دیگری بر [[امامت امیر مؤمنان]] علی{{ع}}، [[آیه]] «همانا تنها [[سرپرست]] و [[صاحب اختیار]] شما [[خدا]]، [[پیامبر]] او و مؤمنانی است که [[نماز]] را برپا می‌دارند و در حال [[رکوع]] [[زکات]] می‌دهند» می‌باشد و [[استدلال]] به این آیه بر مقدماتی متوقّف است:
+نخست این که لفظ {{متن قرآن|إِنَّمَا}} بیانگر [[حصر]] است و [[دلایل عقلی]] و [[نقلی]] بر این امر دلالت می‌کند.
+اما [[دلیل نقلی]] [[اجماع]] [[اهل لغت]] [[عرب]] بر آن است، و [[دلیل عقلی]] آن است که پیش از ترکیب دو کلمه {{متن قرآن|إِنَّ}} و {{متن قرآن|مَا}}، لفظ {{متن قرآن|إِنَّ}} برای [[اثبات]] است و {{متن قرآن|مَا}} برای [[نفی]] پس از ترکیب این دو کلمه با هم معنای حصر استفاده می‌شود.
+دوم این که واژه {{متن قرآن|وَلِيّ}} مفید [[اولویت]] به [[تصرف]] است و دلیل آن نقل و استعمال اهل لغت است، چنان که می‌گویند: «[[سلطان]] بر کسی که سرپرست ندارد، [[اولی به تصرف]] است»؛ و همان‌طور که گفته می‌شود: «[[ولیّ]] دم» و «ولیّ المیت» و مانند قول [[رسول خدا]]{{صل}} که فرمود: هر زنی که بدون [[اذن]] ولیّ خود [[ازدواج]] کند، نکاحش [[باطل]] است.
+سوم این که منظور از {{متن قرآن|الَّذِينَ آمَنُوا}} برخی از [[مؤمنان]] هستند [نه همه آنها]؛ زیرا [[خدای تعالی]] آنها را به ویژگیِ مخصوص بعضی از ایشان توصیف کرده و [دلیل دیگر] این که اگر منظور برخی از مؤمنان نباشد، [[اتحاد]] ولی (سرپرست) با مولا علیه (کسی که مورد [[سرپرستی]] است) لازم می‌آید و چون این مقدمات فراهم گشت، در نتیجه مراد از {{متن قرآن|الَّذِينَ آمَنُوا}} در این آیه، -جهت حصول اجماع بر اختصاص برخی از مؤمنان به علی{{ع}} – علی{{ع}} است. پس انصراف {{متن قرآن|الَّذِينَ آمَنُوا}} به غیر [[امیر مؤمنان]] [[مخالفت]] با [[اجماع]] است.
+دلیل دیگر این که بر اساس اجماع، مراد از {{متن قرآن|الَّذِينَ آمَنُوا}} یا تنها امیر مؤمنان{{ع}} است، و یا امیر مؤمنان{{ع}} یکی از [[[مؤمنان]] مذکور در [[آیه]]] است و ما عدم عمومیت آیه را بیان کردیم؛ پس مراد تنها امیر مؤمنان{{ع}} خواهد بود.
+دلیل دیگر این که همه [[مفسّران]] اتفاق‌نظر دارند که مراد از این آیه امیر مؤمنان{{ع}} است؛ چراکه وقتی ایشان در [[حال]] [[رکوع]] [[انگشتر]] خود را [[تصدق]] فرمود، این آیه درباره ایشان نازل شد و در این باره اختلافی [میان [[مفسّران]]] نیست.<ref>{{عربی|أقول: هذا دليل آخر على إمامة علي{{ع}} وهو قوله تعالى: {{متن قرآن|إِنَّمَا وَلِيُّكُمُ اللَّهُ وَرَسُولُهُ وَالَّذِينَ آمَنُوا الَّذِينَ يُقِيمُونَ الصَّلَاةَ وَيُؤْتُونَ الزَّكَاةَ وَهُمْ رَاكِعُونَ}} والإستدلال بهذه الآية يتوقف على مقدمات:
+(إحداها): أن لفظة إنما للحصر.
+و يدل عليه المنقول والمعقول. أما المنقول، فلإجماع [[أهل]] العربية عليه؛ وأما المعقول، فلأن لفظة (إن) للإثبات و (ما) للنفي قبل التركيب، فيكون كذلك بعد التركيب عملاً بالاستصحاب و للإجماع على هذه الدلالة، ولا يصح تواردهما على معنى واحد ولا صرف الإثبات إلى غير المذكور والنفي إلى المذكور للإجماع فبقي العكس وهو صرف الإثبات إلى المذكور، والنفي إلى غيره وهو معنى الحصر.
+(الثانية): أن الولي يفيد الأولى بالتصرف، والدليل عليه نقل أهل اللغة واستعمالهم، كقولهم السلطان ولي من لا ولي له، و كقولهم ولي الدم و ولي الميت، و كقوله{{ع}}: أيما امرأة نكحت بغير إذن وليها فنكاحها [[باطل]].
+(الثالثة): أن المراد بذلك بعض المؤمنين، لأنه تعالى وصفهم بوصف مختص ببعضهم، و لأنه لولا ذلك لزم [[اتحاد]] الولي والمتولي عليه.
+و إذا تمهدت هذه المقدمات فنقول: المراد بهذه الآيات هو علي{{ع}} للإجماع الحاصل على أن من خصص بها بعض المؤمنين، قال: إنه علي{{ع}} فصرفها إلى غيره خرق للإجماع، و لأنه{{ع}} إما كل المراد، أو بعضه للإجماع و قد بينا عدم العمومية، فيكون هو كل المراد، ولأن المفسرين اتفقوا على أن المراد بهذه الآية علي{{ع}} لأنه لما [[تصدق]] بخاتمه [[حال]] ركوعه، نزلت هذه الآية فيه. ولا خلاف في ذلك}}؛ کشف المراد فی شرح تجرید الاعتقاد، ص۳۹۴ - ۳۹۵.</ref>.
+چنان‌که می‌بینیم، [[علامه]] برای [[اثبات]] دلالت {{متن قرآن|إِنَّمَا}} بر [[حصر]]، به [[دلیل عقلی]] نیز [[استدلال]] می‌کند. ظاهراً این استدلال در [[پاسخ به شبهه]] [[فخر رازی]] است.
+{{متن قرآن|إِنَّمَا}} همواره بر حصر دلالت می‌کند، مگر این که دلیل خاص یا قرینه‌ای دیگر بر خروج {{متن قرآن|إِنَّمَا}} از این دلالت اقتضا کند.
+همچنین [[مرحوم علامه]] می‌فرماید: پیرامون این که مراد از {{متن قرآن|الَّذِينَ آمَنُوا}} در آیه حضرت امیر مؤمنان{{ع}} است اجماع وجود دارد که ما در این باره به تفصیل سخن خواهیم گفت.
+حال با ذکر [[روایات]]، پاسخ اغلب [[شبهات]] روشن می‌شود؛ از این‌رو در آغاز به روایات در این باره که فقط از منابع غیر [[شیعی]] نقل می‌کنیم خواهیم پرداخت.
+استناد به [[آیه ولایت]] در [[اثبات امامت امیر مؤمنان]]{{ع}} در صورتی کامل و تمام است که سه قسمت از این آیه مورد بررسی قرار گیرد:
+# دلالت {{متن قرآن|إِنَّمَا}} بر حصر؛
+# اثبات این که واژه ولی در کلمه {{متن قرآن|وَلِيُّكُم}} به معنای [[سرپرست]]، [[مدبّر]] امور و [[واجب]] الإطاعة است.
+#مقصود از {{متن قرآن|الَّذِينَ آمَنُوا}} در آیه [[حضرت امیر مؤمنان علی]]{{ع}} است.<ref>[[سید علی حسینی میلانی|حسینی میلانی، سید علی]]، [[جواهر الکلام فی معرفة الامامة و الامام ج۲ (کتاب)|جواهر الکلام فی معرفة الامامة و الامام]]، ج۲، ص ۲۹۰.</ref>.
 == جستارهای وابسته ==