تحریف‌ناپذیری قرآن در حدیث: تفاوت میان نسخه‌ها

*در منابع و مدارک [[اهل سنت]]، کهن‌ترین منبعی که از چالشی در تحریف‌ناپذیری قرآن حکایت می‌کند، [[موطأ مالک‌ بن انس]] است؛ مالک با سند خود از [[عایشه]] چنین نقل می‌کند: از جمله آیات قرآن آیه {{عربی|" خَمسُ رَضَعات معلومات یحرِمنَ‌‏"}} بود. [[پیامبر خدا]]{{صل}} از دنیا رفت، در حالی که این آیات از قرآن، قرائت می‌شد<ref> الموطاء، ج‌۲، ص‌۶۰۸.</ref> و از [[مالک‌ بن انس]] نقل شده که چون اوایل سوره برائت ساقط شد، در پی آن {{عربی| {{متن قرآن|بِسْمِ اللَّهِ }}﴾}} هم افتاد و این ثابت است که حجم سوره برائت به اندازه سوره بقره بوده است<ref> الاتقان، ج‌۱، ص‌۱۴۲.</ref><ref>[[فتح‌الله نجارزادگان|نجارزادگان، فتح‌الله]]، [[دائرةالمعارف قرآن کریم ج۷ (کتاب)|دائرةالمعارف قرآن کریم]]، ج۷، ص۳۰۲ - ۳۳۵.</ref>.

*بررسی تفصیلی دانشمندان اهل‌سنت درباره اسانید و توجیه مضامین گوناگون این احادیث همزمان با صدور این روایات نیست. این بررسیها به زمانهای متأخرتر تعلّق دارند. قراین و شواهد نشان می‌دهند این رویکرد در قرن سوم یعنی همزمان با تدوین صحاح، مسانید و سنن شکل گرفته است. به نظر می‌رسد [[قاسم بن سلام]] نخستین گام را در کتاب فضائل القرآن در این زمینه برداشته است. وی پس از ذکر بخشی از این اخبار می‌نویسد: این‌ امور "مواردی که‌ بر نقصان در قرآن دلالت می‌کنند" مانند تعبیر {{عربی|" صَلَاةَ الْعَصْر‏"}} در آیه ۲۳۸ سوره بقره: {{عربی| {{متن قرآن|حَافِظُواْ عَلَى الصَّلَوَاتِ وَالصَّلاةِ الْوُسْطَى}}﴾}} در تفسیر قرآن به کار می‌آیند<ref> فضائل القرآن، ص‌۱۹۵.</ref>. [[ابن‌ سلام]] کتابی دیگر با نام الناسخ والمنسوخ نگاشته است که [[ابو جعفر نحاس]] ضمن اشاره به مطالب آن از نوعی از نسخ نیز یاد می‌کند و آن این است که آیه‌ای نازل شود  و مدتی هم تلاوت گردد. سپس تلاوت آن آیه نسخ شود؛ ولی حکمش باقی باشد<ref> الناسخ و المنسوخ، ج‌۱، ص‌۴۳۴-۴۳۶.</ref>. این عبارت سندی تاریخی درباره نظریه معروف "نسخ‌تلاوت و نه حکم آیه" و همواره در توجیه احادیث تحریف به نقیصه مورد توجه دانشمندان [[اهل‌ سنت]] بوده است، هرچند [[ابو جعفر نحاس]] از پذیرش این نظریه سر‌باز زده و خود راه حلی دیگر برای این روایات نشان داده است<ref> الناسخ و المنسوخ، ج‌۱، ص‌۴۳۸.</ref><ref>[[فتح‌الله نجارزادگان|نجارزادگان، فتح‌الله]]، [[دائرةالمعارف قرآن کریم ج۷ (کتاب)|دائرةالمعارف قرآن کریم]]، ج۷، ص۳۰۲ - ۳۳۵.</ref>.

#'''وجود لحن و خطا در قرآن:'''وجود لحن و خطا در قرآن به نوعی با تحریف در الفاظ [[وحی]]، پیوند دارد. در این زمینه چندین حدیث در منابع [[اهل سنت]] به چشم می‌خورد؛ از جمله حدیثی از [[ابن عروه]] که از پدرش چنین نقل می‌کند: از [[عایشه]] درباره خطا در آیه {{عربی| {{متن قرآن|إِنْ هَذَانِ لَسَاحِرَانِ}}﴾}}<ref>سوره طه، آیه:۶۳.</ref>. بنا به قرائت [[ابن‌ کثیر]] که {{عربی| {{متن قرآن|إِنْ}}﴾}} را مشدد خوانده و از خطا در آیه {{عربی| {{متن قرآن|لَّكِنِ الرَّاسِخُونَ فِي الْعِلْمِ مِنْهُمْ وَالْمُؤْمِنُونَ يُؤْمِنُونَ بِمَا أُنزِلَ إِلَيْكَ وَمَا أُنزِلَ مِن قَبْلِكَ وَالْمُقِيمِينَ الصَّلاةَ وَالْمُؤْتُونَ الزَّكَاةَ وَالْمُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَالْيَوْمِ الآخِرِ أُوْلَئِكَ سَنُؤْتِيهِمْ أَجْرًا عَظِيمًا}}﴾}}<ref> امّا استواران در دانش از آنان و آن مؤمنان بدانچه بر تو و آنچه پیش از تو فرو فرستاده شده است، ایمان می‌آورند و برپادارندگان نماز و دهندگان زکات و مؤمنان به خدا و روز واپسین؛ به آنان زودا که پاداشی سترگ دهیم؛ سوره نساء، آیه:۱۶۲.</ref> و از خطا در آیه {{عربی| {{متن قرآن|إِنَّ الَّذِينَ آمَنُواْ وَالَّذِينَ هَادُواْ وَالصَّابِؤُونَ وَالنَّصَارَى مَنْ آمَنَ بِاللَّهِ وَالْيَوْمِ الآخِرِ وَعَمِلَ صَالِحًا فَلاَ خَوْفٌ عَلَيْهِمْ وَلاَ هُمْ يَحْزَنُونَ}}﴾}}<ref> بی‌گمان (از) مؤمنان و یهودیان و صابئان و مسیحیان، کسانی که به خداوند و روز بازپسین ایمان آورند و کار شایسته کنند، نه بیمی خواهند داشت و نه اندوهگین می‌گردند؛ سوره مائده، آیه:۶۹.</ref> پرسیدم. گفت: این کار کاتبان [[وحی]] است که در نگارش قرآن به خطا رفته‌اند ["باید به جای هذان، المقیمین، والصابئون، به ترتیب هذین، المقیمون، والصابئین باشد"<ref> فضائل القرآن، ص‌۱۶۱ ـ ۱۶۲؛ نک: جامع البیان، ج‌۶، ص‌۳۴.</ref> [[سُیوطی]] احادیثی دیگر درباره خطا در نگارش برخی از کلمات قرآن، نقل کرده است<ref> نک: الاتقان، ج‌۱، ص‌۱۶۵ ـ ۱۶۹.</ref> از [[عثمان]] نیز نقل می‌کنند که وی پس از نظر در قرآن گفت: در نگارش آن خطا می‌بینم؛ لکن عرب با طبیعت زبان خود آن را درست خواهد کرد<ref> تاریخ المدینه، ج‌۳، ص‌۱۰۱۳؛ محاضرات الادباء، ج‌۲، ص‌۴۴۹.</ref>. برخی از [[اهل سنت]] علت این خطا را عدم مهارت کاتبان دانسته‌اند<ref> محاضرات الادباء، ج‌۲، ص‌۴۴۹.</ref>؛ لکن اکثر آنان این نوع احادیث را خبر واحد، غریب، و غیر قابل اعتماد می‌شناسند و مواردی که بر حسب ظاهر، خطا در نگارش محسوب می‌شود رسم‌الخط ویژه قرآن با حکمتی نهفته در آن می‌دانند که شواهدی فراوان در زبان عرب نیز آن را همراهی می‌کند<ref> نک: جامع‌البیان، ج۶، ص۳۶، تفسیرابن‌کثیر، ج۱،ص۲۹۸، ج‌۳، ص‌۱۶۵؛ روح المعانی، ج‌۶، ص‌۲۹۳ـ۲۹۴.</ref>. [[فخر رازی]] می‌گوید: مصحف موجود به تواتر از [[رسول خدا]]{{صل}} نقل شده است، بنابراین چگونه ممکن است در آن لحن باشد<ref> التفسیر الکبیر، ج‌۱۱، ص‌۱۰۶.</ref>. درباره سه آیه‌ای نیز که به اعراب آن اشکال شده مفسران پاسخ داده‌اند‌<ref> نک: الکشاف، ج‌۱، ص‌۵۹۰، ۶۶۰؛ ج‌۳، ص‌۷۲؛ روح‌المعانی، ج‌۱، ص‌۵۴ ـ ۵۵.</ref><ref>[[فتح‌الله نجارزادگان|نجارزادگان، فتح‌الله]]، [[دائرةالمعارف قرآن کریم ج۷ (کتاب)|دائرةالمعارف قرآن کریم]]، ج۷، ص۳۰۲ - ۳۳۵.</ref>.

#'''فراموش شدن برخی آیات:'''احادیث بیانگر این مضمون در مصادر اهل سنت از کمیت بیشتری برخوردارند، چنان که از قول [[عمر‌ بن‌ خطاب]] نقل شده‌ که قرآن‌۱۰۲۷۰۰۰ حرف دارد<ref> نک: الاتقان، ج۱، ص‌۱۵۲؛ الدرالمنثور، ج‌۶، ص‌۴۲۲.</ref>؛ یعنی باید بیش از‌ ۳/ ۲ قرآن از دست رفته باشد<ref> البرهان فی علوم القرآن، ج‌۱، ص‌۲۴۹.</ref>. [[قاسم بن سلام]] نیز به نقل از [[عبدالله بن عمر]] چنین نقل می‌کند: هیچ‌کس از شما نمی‌تواند ادعا کند تمام قرآن نزد اوست... بیشتر قرآن از دست رفته است<ref> فضائل‌القرآن، ص‌۱۹۰؛ الاتقان، ج‌۲، ص‌۵۲.</ref>. در روایتی [[ابو موسی اشعری]] از سوره‌ای شبیه سوره برائت در زمان [[پیامبر]]{{صل}} یاد می‌کند که به جز یک آیه، همه آن را فراموش کرده است. همو از سوره دیگری شبیه به مُسبّحات سخن می‌گوید که جز یک آیه، همه آن را فراموش کرده است<ref> صحیح مسلم، ج‌۳، ص‌۵۳۰؛ فضائل القرآن، ص‌۱۹۲.</ref> از [[حذیفة بن یمان]] نقل شده که حجم سوره برائت سه<ref> الدرالمنثور، ج‌۴، ص‌۱۲۱.</ref> یا ۴ برابر حجم کنونی آن بوده است<ref> الدرالمنثور، ج‌۴، ص‌۱۲۰، المستدرک، ج‌۲، ص‌۳۳۱.</ref>. در روایتی دیگر از [[مالک بن انس]] این سوره از نظر حجم همانند سوره بقره یاد شده است که آیه {{عربی| {{متن قرآن|بِسْمِ اللَّهِ }}﴾}} به همراه آیات آغازین آن ساقط شده است<ref> الاتقان، ج‌۱، ص‌۱۴۲.</ref>. این پندار درباره سوره احزاب نیز هست<ref> نک: الدرالمنثور، ج۵، ص‌۱۸۰؛ فضائل القرآن، ص‌۱۹۰ ـ ۱۹۱؛ المستدرک، ج‌۲، ص‌۴۱۵.</ref>. [[احمد‌ بن حنبل]]<ref> مسند ابی داود، ج‌۵، ص‌۱۳۱ ـ ۱۳۲.</ref> و دیگران<ref> نک: المستدرک، ج‌۲، ص‌۵۳۱؛ مجمع الزوائد، ج‌۷، ص‌۱۴۰.</ref> به نقل از [[اُبی بن کعب]] می‌نویسند: در ضمن سوره بینه آیات دیگری نیز بوده‌ است. [[ترمذی]] این حدیث را "حسن صحیح" می‌شناسد<ref> سنن الترمذی، ج‌۵، ص‌۳۷۰.</ref> و [[راغب اصفهانی]] می‌گوید: "[[ابن مسعود]] در مصحف خود تعبیر {{عربی|" لَوْ كَانَ‏ لِابْنِ‏ آدَمَ‏ ‏"}} را نگاشته بود<ref> محاضرات الادباء، ج‌۲، ص‌۴۴۸.</ref>. در چند روایت منقول از [[امام علی]]{{ع}}<ref> فضائل القرآن، ص‌۱۸۹.</ref> و [[عایشه]]<ref> الموطأ، ج‌۲، ص‌۶۰۸؛ صحیح مسلم، ج‌۳، ص‌۱۰۰؛ مسند احمد، ج‌۴، ص‌۳۶۸.</ref> و [[عمر]] از آیاتی یاد‌ شده است که از قرآن ساقط شده‌اند<ref> الدرالمنثور، ج‌۱، ص‌۱۰۶.</ref>. بنا به نقلی عمر جمله‌ای را که در آن حد رجم ذکر شده است از قرآن می‌دانست و می‌گفت: اگر گفته نمی‌شد عمر در مصحف چیزی افزوده، با دست خود آن را در مصحف می‌نگاشتم<ref> صحیح البخاری، ج‌۸، ص‌۱۱۳؛ صحیح مسلم، ج‌۶، ص‌۱۶۲-۱۶۳؛ المصنف، ابن ابی شیبه، ج‌۸، ص‌۵۷۰.</ref>. در  میان برخی از این روایات نیز سخن از حذف و تبدیل کلمات و عبارات در برخی از آیات به چشم می‌خورد<ref> نک: فتح‌الباری، ج‌۱۱، ص‌۲۱۷؛ کنزالعمال، ج‌۲، ص‌۵۶۹، ۵۹۴.</ref>. [[قاسم بن سلاّم]] ۱۲۴ مورد از آنها را در باب "الزوائد من الحروف التی خولف بها‌ الخط فی القرآن" گرد آورده است<ref> فضائل القرآن، ص‌۱۶۲-۱۹۰؛ الاتقان، ج‌۱، ص‌۵۲ ـ ۵۵؛ روح المعانی، ج‌۱، ص‌۴۶.</ref>. هرچند [[اهل سنت]] درباره صحت و سقم سندهای این روایات اختلاف نظر دارند<ref> نک: مقدمتان فی علوم القرآن، ص‌۸۳؛ المحلی، ج‌۱۰، ص‌۱۴ ـ ۱۶؛ الناسخ والمنسوخ، ج‌۱، ص‌۴۳۸.</ref>؛ لکن به اتفاق، محتوای این احادیث را دال بر تحریف در الفاظ قرآن ندانسته، با توجه به قراین و شواهد، آنها را فراخور مضامینشان توجیه کرده‌اند. جمعی از [[اهل سنت]] مضامین این احادیث را از جنس تفسیر و معانی قرآن می‌شناسند<ref> فضائل‌القرآن، ص‌۱۹۵.</ref> و جمعی آنها را حمل بر سنت می‌کنند؛ مانند نحّاس که درباره حدیث رجم می‌گوید: ... آن سنّتی ثابت است<ref> الناسخ والمنسوخ، ج‌۱، ص‌۴۳۸؛ مقدمتان فی علوم القرآن، ص‌۷۹.</ref>. شماری دیگر مانند [[زبیدی]]<ref> مقدمتان فی علوم القرآن، ص‌۸۵.</ref> و [[مسلم]]<ref> صحیح مسلم، ج۳، ص۱۰۰؛ صحیح‌ابن‌حبان، ج۸، ص‌۲۸.</ref> و برخی دیگر نیز درباره آیه مزعومه {{عربی|" لَوْ كَانَ‏ لِابْنِ‏ آدَمَ‏ ‏"}} همین دیدگاه را دارند. برخی دیگر از [[اهل سنت]] این احادیث‌ را در زمره [[وحی]] غیر قرآنی "حدیث قدسی" قلمداد می‌کنند<ref> تأویل مختلف الحدیث، ص‌۲۹۲؛ مقدمتان فی علوم القرآن، ص‌۸۵ ـ ۸۶.</ref>. حمل این احادیث بر جعل یا خطای راوی، راه حلی دیگر است<ref> روح المعانی، ج‌۱۲، ص‌۲۱۷؛ سلامة القرآن من التحریف، ص‌۲۰۶.</ref>. عده‌ای  نیز آنها را منسوخ‌التلاوه می‌شمارند. دانشمندان امامیه به اتفاق و بدون تردید، این سنخ روایات را چنان‌چه تأویلی مناسب نداشته باشند باطل شمرده‌اند. از جمله قدمای امامیه می‌توان به [[فضل‌بن شاذان]] در ردّ نسبتی که به ابن مسعود درباره معوّذتین داده‌اند<ref> الایضاح، ص‌۲۲۹.</ref>، [[سید مرتضی]]<ref> نک: سلامة القرآن من التحریف، ص‌۲۲۶.</ref> و [[طبرسی ]]در ردّ و ابطال وجود خطا در الفاظ قرآن<ref> مجمع البیان، ج‌۱، ص‌۸۳-۸۴.</ref>، [[علی‌ بن طاووس حلی]] در نقد پندار زیادت آیه بسمله در قرآن<ref> سعد السعود، ص‌۲۹۲.</ref>، [[علامه حلی]] در بررسی و نقد سوره‌های خلع و حفد<ref> تذکرة الفقهاء، ج‌۳، ص‌۲۶۳.</ref> اشاره کرد. از جمله متأخران نیز می‌توان شیخ [[محمد جواد بلاغی]]<ref> آلاء الرحمن، ج‌۱، ص‌۲۲۷ ـ ۲۲۸؛ الهدی الی دین المصطفی{{صل}}، ص‌۱۲۳ ـ ۱۲۴.</ref>، [[علامه‌ طباطبایی]]<ref> المیزان، ج‌۱۲، ص‌۱۱۷.</ref>، آیة الله [[سید ابوالقاسم خویی]]<ref> البیان، ص‌۲۰۶-۲۳۵.</ref>، [[سید مرتضی عسکری]]<ref> القرآن و روایات المدرستین، ج‌۲، ص‌۴۰ ـ ۶۷، ۶۳۰ ـ ۶۳۱.</ref>، [[محمد هادی معرفت]]<ref> صیانة القرآن، ص‌۱۵۸ ـ ۱۶۲.</ref> و [[جوادی آملی]]<ref> نزاهت قرآن، ص‌۱۴۲ ـ ۱۵۴.</ref> را نام‌ برد<ref>[[فتح‌الله نجارزادگان|نجارزادگان، فتح‌الله]]، [[دائرةالمعارف قرآن کریم ج۷ (کتاب)|دائرةالمعارف قرآن کریم]]، ج۷، ص۳۰۲ - ۳۳۵.</ref>.