تفویض: تفاوت میان نسخه‌ها

*تفویض، اصطلاحی در [[حدیث]] و [[کلام]] و عرفان<ref>[http://lib.eshia.ir/23019/1/3735، [[صفورا هوشیار|هوشیار، صفورا]]، [[رضا برنجکار|برنجکار، رضا]]، [[دانشنامه جهان اسلامی (کتاب)|دانشنامه جهان اسلامی]]، ج۱، ص۳۷۳۵.]</ref>.

*تفویض در لغت به معنای واگذار کردن و [[تسلیم]] امری به دیگری و [[حاکم]] کردن او در آن امر است <ref>جوهری؛ ابن فارِس؛ ابن اثیر؛ فَیّومی، ذیل «فوض ».</ref>. این واژه معانی اصطلاحی متعدد و متفاوتی دارد<ref>[http://lib.eshia.ir/23019/1/3735، [[صفورا هوشیار|هوشیار، صفورا]]، [[رضا برنجکار|برنجکار، رضا]]، [[دانشنامه جهان اسلامی (کتاب)|دانشنامه جهان اسلامی]]، ج۱، ص۳۷۳۵.]</ref>.

==تفویض در [[حدیث]]==

*در [[قرآن کریم]] تفویض به معنای واگذار کردن امور به [[خدا]] به کار رفته{{متن قرآن|فَسَتَذْكُرُونَ مَا أَقُولُ لَكُمْ وَأُفَوِّضُ أَمْرِي إِلَى اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ بَصِيرٌ بِالْعِبَادِ}}<ref> پس به زودی آنچه به شما می‌گویم به یاد خواهید آورد و کار خود را به خداوند وا می‌گذارم که خداوند بی‌گمان به (حال) بندگان خویش بیناست؛ سوره غافر، آیه: 44.</ref> و در [[احادیث]] هم بیشتر همین معنا از تفویض قصد شده است. تعبیر {{عربی|"فَوَّضْتُ‏ أَمْرِي‏ إِلَيْك‏‏‏‏"}} و تعبیرات مشابه آن بارها در دعاهایی که از [[پیامبر]]{{صل}} و [[ائمه]]{{عم}} [[نقل]] شده، آمده است<ref>برای نمونه رجوع کنید به ابن بابویه، ۱۴۰۴، ج ۱، ص ۴۹۵؛ کلینی، الکافی،  ج ۲، ص ۵۲۵؛ متقی، ج ۲، ص ۱۷۴؛ مجلسی، بحار الانوار،  ج ۸۴، ص ۳۱۳ـ ۳۱۴.</ref> واگذاری امور به [[خدا]] به این معناست که [[خداوند]] را در امور خود [[حاکم]] قرار دهیم، ارادة [[تشریعی]] [[خدا]] را بر [[اراده]] خود مسلط گردانیم، از فرمانهای او [[پیروی]] کنیم و از [[خدا]] بخواهیم تا [[تدبیر]] [[زندگی]] ما را برعهده بگیرد<ref>مجلسی، بحار الانوار،  ج ۱، ص ۲۲۵.</ref> و بدانیم که هر حول و [[قوه]] ای از اوست. در [[حدیثی]] از [[پیامبر اکرم]]{{صل}} آمده است که هرگاه بنده‌ای {{عربی|" لَا حَوْلَ‏ وَ لَا قُوَّةَ إِلَّا بِاللَّه‏‏‏‏‏"}} بگوید، کارش را به [[خدا]] واگذار کرده است <ref>مجلسی، بحار الانوار،، ج ۹۰، ص ۱۸۹.</ref>. این معنا از تفویض با آموزه [[توکل]] مرتبط است، چنانکه برخی [[توکل]] را تفویض امور معنا کرده‌اند<ref>رجوع کنید به طوسی، التبیان، ج ۶، ص ۱۱، ج ۹، ص ۵۸۰؛ فضل طبرسی، ج ۵، ص ۱۲۹؛ قرطبی، ج ۸، ص ۱۶۰.</ref><ref>[http://lib.eshia.ir/23019/1/3735، [[صفورا هوشیار|هوشیار، صفورا]]، [[رضا برنجکار|برنجکار، رضا]]، [[دانشنامه جهان اسلامی (کتاب)|دانشنامه جهان اسلامی]]، ج۱، ص۳۷۳۵.]</ref>.

*برخی لغت‌شناسان برای تعریف [[توکل]] از تفویض بهره گرفته‌اند و برای تعریف تفویض از [[توکل]] سود جسته‌اند<ref>رجوع کنید به ابن فارس، همانجا؛ فیّومی، ذیل «وکل ».</ref>. در [[احادیث]] بسیاری، تفویض و [[توکل]] در کنار یکدیگر ذکر شده‌اند<ref>رجوع کنید به ابن بابویه، ۱۴۰۴، همانجا؛ کلینی، الکافی،  ج ۲، ص ۴۷، ۵۲، ۵۲۵، ۵۸۱؛ متقی، ج ۱، ص ۳۷؛ مجلسی، بحار الانوار،  ج ۸۳، ص ۱۸۲، ج ۷۴، ص ۱۷۷، ج ۶۵، ص ۳۸۲.</ref> در برخی [[احادیث]] آمده است که با تفویضِ امور خویش به [[خدا]]، بر او [[توکل]] کنید<ref>کلینی، الکافی،  ج ۲، ص ۶۵؛ مجلسی، بحار الانوار،  ج ۷۵، ص ۳۳۶.</ref>. این معنای تفویض در [[اخلاق اسلامی]] اهمیت ویژه‌ای دارد و در [[احادیث]] به آن [[ترغیب]] شده<ref>فضل طبرسی، ج ۱، ص ۳۲۰؛ نوری، ج ۲، ص ۴۲۰، ج ۱۰، ص ۱۷۲.</ref>. و از آن به عنوان رکن [[ایمان]]<ref>متقی، همانجا؛ کلینی، الکافی،  ج ۲، ص ۴۷؛ مجلسی، بحار الانوار،  ج ۷۴، ص ۱۷۷.</ref> و [[حقیقت]] [[عبودیت]] و [[یقین]]<ref>کلینی، الکافی،  ج ۲، ص ۵۲؛ مجلسی، بحار الانوار،  ج ۱، ص ۲۲۵، ج ۷، ص ۱۸۰.</ref> یاد شده است. همچنین از جمله آثار تفویض به این موارد می [[توان]] اشاره کرد: [[کفایت]] امور [[انسان]] توسط [[خدا]]<ref>کلینی، الکافی،  ج ۲، ص ۵۴۷؛ مجلسی، بحار الانوار،  ج ۹۰، ص ۱۸۹.</ref>، [[تسدید]] و [[نصرت الهی]]<ref>کلینی، الکافی،  ج ۲، ص ۶۳؛ آقاجمال خوانساری، ج ۵، ص ۲۲۰؛ نوری، ج ۵، ص ۲۲۲).</ref>، [[آرامش]] روحی<ref>مجلسی، بحار الانوار،  ج ۶۵، ص ۳۸۲، ج ۷۵، ص ۱۶۴؛ آقاجمال خوانساری، ج ۴، ص ۱۱۵.</ref> و آسان شدن [[تحمل]] ناگواریها<ref>کلینی، الکافی،  ج ۲، ص ۵۵۹؛ مجلسی، بحار الانوار،  ج ۱، ص ۲۲۵.</ref><ref>[http://lib.eshia.ir/23019/1/3735، [[صفورا هوشیار|هوشیار، صفورا]]، [[رضا برنجکار|برنجکار، رضا]]، [[دانشنامه جهان اسلامی (کتاب)|دانشنامه جهان اسلامی]]، ج۱، ص۳۷۳۵.]</ref>.

*تفویض به معنای واگذارکردن برخی امور [[دین]] و [[شریعت]]، مثلاً افزودن تعداد رکعات [[نماز]] یا تعیین فرایض، به [[پیامبر اکرم]]{{صل}} و [[اهل بیت]]{{عم}} نیز آمده است<ref>کلینی، الکافی،  ج ۱، ص ۲۶۵ـ ۲۶۸؛ مجلسی، بحار الانوار،  ج ۱۷، ص ۱ـ۱۴، ج ۲۵، ص ۳۲۸ـ ۳۵۰.</ref><ref>[http://lib.eshia.ir/23019/1/3735، [[صفورا هوشیار|هوشیار، صفورا]]، [[رضا برنجکار|برنجکار، رضا]]، [[دانشنامه جهان اسلامی (کتاب)|دانشنامه جهان اسلامی]]، ج۱، ص۳۷۳۵.]</ref>.

*معنای دیگر تفویض در [[احادیث]]، واگذار کردن اموری چون [[خلقت]] [[جهان]] و روزی دادن و میراندن و زنده کردن مخلوقات به [[پیامبر]]{{صل}} و [[ائمه]]{{عم}} است<ref>مجلسی، بحار الانوار،  ج ۲۵، ص ۳۴۹.</ref>. در باره این معنا گفته‌اند که نسبت دادن چنین افعالی به [[پیامبر]]{{صل}} و [[ائمه]]{{عم}} می‌تواند دو وجه داشته باشد: یکی اینکه آنان این امور را به [[اراده]] و [[قدرت]] خود انجام بدهند، که این [[تفسیر]] [[نادرست]] است و قائلان به آن [[مشرک]] خوانده شده‌اند <ref>رجوع کنید به ابن بابویه، ۱۳۶۳ ش، ج ۱، ص ۱۲۴؛ احمد طبرسی، ج ۲، ص ۱۹۸؛ مجلسی، بحار الانوار،  ج ۵، ص ۱۲؛ نیز رجوع کنید به ادامة مقاله، بخش کلام.</ref> و دیگر آنکه فاعل این امور [[خدا]] باشد و به نحوی مقارنِ [[اراده]] ایشان عمل کند. در این صورت می‌توان این نوع تفویض را پذیرفت<ref>مجلسی، بحار الانوار،  ج ۲۵، ص ۳۴۸.</ref>.

*علاوه بر اینها، چند معنا برای تفویض در [[احادیث]] ذکر کرده‌اند که ناظر به واگذاری امور مختلف به [[پیامبر]]{{صل}} و [[ائمه]]{{عم}} است، از جمله واگذاری امر [[تعلیم]] و [[تأدیب مردم]] و [[فرمان]] دادن [[مردم]] به [[اطاعت]] از ایشان، واگذاری بیان [[علوم]] و [[احکام دین]] بنا به صلاحدید خود یا [[گزینش]] روش [[تقیه]]، [[اختیار]] ایشان در اینکه بنا به [[مصالح]] خود گاه بر اساس ظاهر [[شریعت]] [[حکم]] کنند و گاه مطابق [[علم]] خود [[حقیقت]] [[احکام]] را بیان نمایند، و [[اختیار]] اعطای [[انفال]] و [[خمس]] و مانند اینها بنا به [[اراده]] خود<ref>مجلسی، بحار الانوار،  ج ۲۵، ص ۳۴۹ـ۳۵۰.</ref><ref>[http://lib.eshia.ir/23019/1/3735، [[صفورا هوشیار|هوشیار، صفورا]]، [[رضا برنجکار|برنجکار، رضا]]، [[دانشنامه جهان اسلامی (کتاب)|دانشنامه جهان اسلامی]]، ج۱، ص۳۷۳۵.]</ref>.

*معنای دیگر تفویض در [[احادیث]]، تفویض [[تشریعی]] [[خدا]] به انسانهاست، به این معنا که [[خداوند]] [[انسانها]] را در [[تکالیف]] و اعمالی که باید انجام دهند یا ترک کنند، به خودشان واگذار کرده و در واقع [[تکلیف]] را از آنان برداشته است. این معنای تفویض در [[احادیث]] نفی شده است. در [[حدیثی]] از [[امام صادق]]{{ع}}، وجود [[اوامر و نواهی]] دلیلی بر تفویض نشدن [[اعمال]] به [[انسانها]] ذکر شده است<ref>رجوع کنید به کلینی، الکافی،  ج ۱، ص ۱۵۹؛ احمد طبرسی، ج ۲، ص ۲۵۴.</ref>. همچنین تفویض در [[احادیث]] به معنای تفویض [[تکوینی]] [[افعال]] از سوی [[خدا]] به [[انسانها]] آمده است، به این معنا که [[خداوند]] [[قدرت]] انجام دادن [[کارها]] را به [[انسانها]] واگذار کرده و خود از این [[قدرت]] رفع ید کرده است و در نتیجه نسبت به آن مالکیتی ندارد و بر [[افعال]] صادر شده از آن [[قدرت]]، [[قادر]] نیست. بر این اساس، هر چند [[انسانها]] اصل [[توانایی]] انجام دادن [[افعال]] را از [[خدا]] گرفته‌اند، پس از گرفتن آن، در [[افعال]] خود مستقل‌اند و [[اراده]] و [[تقدیر الهی]] در این [[افعال]] مداخله ندارد. این معنا از تفویض، در مقابل [[جبر]] قرار می‌گیرد که بر اساس آن [[انسان]] فاقد [[قدرت]] برای [[افعال]] خود است و همه [[افعال]] وی منتسب به خداست. لازمه این معنا از تفویض، [[استقلال]] [[انسان]] در [[افعال]] اختیاری و نفی [[قضا و قدر]] در این [[افعال]] و عجز و [[ضعف]] خداست، چنانکه در احادیثی از [[ائمه اطهار]]{{عم}} این معنا ذکر و صریحاً رد و نفی شده است<ref>رجوع کنید به ابن بابویه، ۱۳۵۷ ش، ص ۳۵۹ـ ۳۶۰، ۳۶۳؛ همو، ۱۳۶۳ ش، ج ۱، ص ۱۴۴؛ مجلسی، بحار الانوار،  ج ۵، ص ۱۷؛ نیز رجوع کنید به ادامة مقاله.</ref><ref>[http://lib.eshia.ir/23019/1/3735، [[صفورا هوشیار|هوشیار، صفورا]]، [[رضا برنجکار|برنجکار، رضا]]، [[دانشنامه جهان اسلامی (کتاب)|دانشنامه جهان اسلامی]]، ج۱، ص۳۷۳۵.]</ref>.

==تفویض در [[کلام]]==

*[[متکلمان]] در بحث از تفویض به معنای مذکور در [[احادیث]]، از جمله به مباحث تفویض [[تشریعی]] و تفویض خلق و [[رزق]] به [[ائمه]]{{عم}} و تفویض [[تکوینی]]، نظر داشته‌اند. گذشته از این، تفویض را به معنای دیگری آورده‌اند که در [[احادیث]] به کار نرفته، یعنی تفویضی که در مورد صفات خبریه مطرح است<ref>[http://lib.eshia.ir/23019/1/3735، [[صفورا هوشیار|هوشیار، صفورا]]، [[رضا برنجکار|برنجکار، رضا]]، [[دانشنامه جهان اسلامی (کتاب)|دانشنامه جهان اسلامی]]، ج۱، ص۳۷۳۵.]</ref>.

*تفویض [[تشریعی]] در [[تاریخ]] [[عقاید]] [[کلامی]] به دو صورت مطرح شده است. یکی به صورت این نظریه که همه [[افعال]]، [[مباح]] است و [[خداوند]] شریعتی معیّن نکرده و از هیچ چیز [[نهی]] ننموده است <ref>علی بن اسماعیل اشعری ، کتاب مقالات الاسلامییّن و اختلاف المصلّین، ص ۴۳۹.</ref>. این معنا، همان [[اباحیگری]] و نفی مطلق [[تکلیف]] است. <ref>عبدالقاهربن طاهر بغدادی ، الفرق بین الفرق، ص ۱۶۰ـ۱۶۱.</ref> [[فرقه]] مزدکیان را از اهل [[اباحه]] پیش از [[اسلام]] دانسته و خرّمدینان را که خود به دو گروه بابکیان و مازیاریان تقسیم می‌شوند، از معتقدان به [[اباحه]] پس از [[ظهور اسلام]] معرفی کرده است. [[شیخ مفید]] به این صورتِ تفویض [[تشریعی]] اشاره کرده و آن را قول زنادقه و طرفداران [[اباحیگری]] خوانده است <ref>جموعة مصنفات شیخ مفید، شیخ مفید، ج ۵، ص ۴۶.</ref><ref>[http://lib.eshia.ir/23019/1/3735، [[صفورا هوشیار|هوشیار، صفورا]]، [[رضا برنجکار|برنجکار، رضا]]، [[دانشنامه جهان اسلامی (کتاب)|دانشنامه جهان اسلامی]]، ج۱، ص۳۷۳۵.]</ref>.

*دیگر صورت تفویضِ [[تشریعی]] این است که [[انسانها]] تکالیفی دارند، اما تعیین آنها برعهده خودشان است و خود می‌توانند به [[کمک]] [[عقل]] خویش، حُسن و [[قبح]] و [[مصالح]] و [[مفاسد]] همه [[افعال]] را دریابند و نیازی به [[شرایع]] و [[احکام دینی]] ندارند. [[محمد بن زکریای رازی]] بدین معنا قائل بوده است <ref>محمد بن زکریا رازی ، رسائل فلسفیّة ، ج ۱، چاپ پل کراوس : مناظرات بین ابی حاتم الرازی و ابی بکر الرازی، ج ۱، ص ۲۹۱ـ۳۱۶.</ref>. وی با وجود [[اعتقاد]] به [[توحید]] و [[معاد]]، [[نبوت]] را [[انکار]] کرده است <ref>عبدالرحمان بدوی ، «محمدبن زکریا رازی »، ترجمة نصراللّه پورجوادی، در تاریخ فلسفه در اسلام، به کوشش میان محمد شریف، ص ۶۲۷ـ۶۲۹.</ref>. [[ابن بابویه]] به این صورت از تفویض [[تشریعی]] اشاره کرده است <ref>ابن بابویه، التوحید، ص ۳۶۰ـ۳۶۱؛ مجموعة مصنفات شیخ مفید، مفید، ج ۵، ص ۲۹.</ref>. [[شیخ طبرسی]] نیز به تفویض [[تشریعی]] اشاره دارد<ref>احمد بن علی طبرسی ، الاحتجاج علی اهل اللجاج، ج ۲، ص ۲۵۴.</ref><ref>[http://lib.eshia.ir/23019/1/3735، [[صفورا هوشیار|هوشیار، صفورا]]، [[رضا برنجکار|برنجکار، رضا]]، [[دانشنامه جهان اسلامی (کتاب)|دانشنامه جهان اسلامی]]، ج۱، ص۳۷۳۵.]</ref>.

*معنای دوم تفویض در [[کلام]] را می‌توان در سخنان [[شیخ مفید]] یافت. وی از تفویض به معنای واگذاری امر خلق و [[رزق]] به [[ائمه]]{{عم}} سخن گفته و مُفَوِّضه را گروهی از [[غُلات]] دانسته است که [[ائمه]] را حادث و مخلوق می‌دانند و با اینحال، [[آفرینش]] و روزی دادن را به ایشان نسبت می‌دهند<ref> مجموعة مصنفات شیخ مفید، مفید، ج ۵، ص ۱۳۳.</ref>. [[شیخ طوسی]]<ref>تمهید الاصول فی علم الکلام ، شیخ مفید، تمهید، ص ۲۷.</ref> نیز به این معنای تفویض اشاره کرده است<ref>[http://lib.eshia.ir/23019/1/3735، [[صفورا هوشیار|هوشیار، صفورا]]، [[رضا برنجکار|برنجکار، رضا]]، [[دانشنامه جهان اسلامی (کتاب)|دانشنامه جهان اسلامی]]، ج۱، ص۳۷۳۵.]</ref>.

*معنای دیگر تفویض در [[علم کلام]]، نظریه‌ای است که در مقابل نظریه [[جبر]] قرار دارد و بر اساس آن، [[خداوند]] [[قدرت]] انجام دادن [[کارها]] را به [[انسانها]] واگذار کرده است و خود بر این [[افعال]] [[قادر]] نیست و دخالتی در آنها ندارد. بر اساس این نظریه، [[قضا و قدر الهی]] در [[افعال]] اختیاری [[انسان]] نفی می‌شود. همانطور که در بحث از دو معنای نخست تفویض در [[علم کلام]] گفته شد، [[شیخ صدوق]] و [[شیخ مفید]] و [[شیخ طوسی]]، تفویض مطرح شده در [[احادیث]] را بر دو معنای پیشگفته منطبق کرده‌اند. بنابراین، مسئله مهم این است که بدانیم مفوّضه به معنای سوم چه کسانی هستند. در [[تاریخ]] فِرَق و [[مذاهب اسلامی]] و [[کلامی]]، دو گروه به نام مفوّضه خوانده شده‌اند: قَدَریانِ نخستین یا مرجئة [[قدریه]]، و [[معتزله]]. مَعبَد جُهَنی، غَیلان دمشقی، [[محمد]] بن شبیب، ابن شمر و صالحی از قدریان نخستین بوده‌اند <ref>عبدالقاهربن طاهر بغدادی، الفرق بین الفرق،  ص ۱۹؛ شهرستانی، ج ۱، ص ۱۲۵؛ البدایة و النهایة، ابن کثیر، ج ۹، ص ۴۲ـ۴۳؛ حسین عطوان، الفرق الاسلامیة فی بلاد الشام فی العصر الاموی، ص ۲۹.</ref> آنچه به طور قطع می‌توان به قدریان نخستین نسبت داد، [[انکار]] [[جبر]] است <ref>قاضی عبدالجباربن احمد، المغنی، ج ۸، ص ۴.</ref>، اما برخی مورخان [[علم کلام]]، [[انکار]] [[قضا و قدر الهی]] در [[افعال]] اختیاری [[انسان]] را به این گروه نسبت داده‌اند<ref>عبدالقاهربن طاهر بغدادی، الفرق بین الفرق،  ص ۲۰؛ محمدبن عبدالکریم شهرستانی ، الملل و النحل ، ج ۱، ص ۴۹؛ محمد ابوزهرة ، تاریخ المذاهب الاسلامیة، ج ۱، ص ۱۲۴.</ref>. [[عقیده]] به تفویض را می [[توان]] به [[معتزله]] نیز نسبت داد، اما [[متکلمان امامیه]] معمولاً در بحث [[جبر و تفویض]]، [[معتزله]] را هم [[رأی]] [[امامیه]] معرفی می‌کنند<ref>کشف المراد فی شرح تجرید الاعتقاد، علامه حلّی، ۱۴۰۷ ب، ص ۱۰۱؛ انوار الملکوت فی شرح الیاقوت،  ش، ص ۱۱۰؛ الف، ص ۳۰۸؛ مقدادبن عبداللّه فاضل مقداد، النافع یوم الحشر فی شرح الباب الحادی عشر، ص ۲۷؛ ابن مخدوم حسینی ، مفتاح الباب ، به ضمیمة النافع یوم الحشر فی شرح الباب الحادی عشر، ص ۱۵۶.</ref><ref>[http://lib.eshia.ir/23019/1/3735، [[صفورا هوشیار|هوشیار، صفورا]]، [[رضا برنجکار|برنجکار، رضا]]، [[دانشنامه جهان اسلامی (کتاب)|دانشنامه جهان اسلامی]]، ج۱، ص۳۷۳۵.]</ref>.

*یکی از مباحثی که می‌توان بر اساس [[رأی]] [[معتزله]]، مفوّضه بودن آنان را اثبات کرد، مسئلة [[قادر]] بودن [[خدا]] بر مقدور [[عبد]] است. [[اشعری]] در مقالات الاسلامیین می گوید که [[معتزله]] تعلق دو [[قدرت]] بر مقدور [[واحد]] را محال می دانند و ازینرو بر آن اند که [[خداوند]] بر مقدور [[انسان]] [[قادر]] نیست؛ البته بجز شَحّام، که [[خدا]] را بر مقدورات [[انسان]] [[قادر]] می داند و بر آن است که حرکت [[واحد]] می تواند هم مقدور [[خدا]] باشد هم مقدور [[انسان]] <ref>علی بن اسماعیل اشعری، کتاب مقالات الاسلامییّن و اختلاف المصلّین،  ص ۱۹۹.</ref>. [[معتزله]]، بجز شحّام، بر دو دسته اند: بسیاری از [[معتزله]]، از جمله جُبّائی، معتقدند که [[خدا]] بر جنس فعلی که [[انسان]] را بر آن [[قادر]] ساخته، مانند حرکت و سکون، [[قدرت]] دارد، اما [[معتزله بغداد]] بر آن‌اند که [[خدا]] بر مقدور [[انسان]] و جنس مقدور او [[قادر]] نیست <ref>علی بن اسماعیل اشعری، کتاب مقالات الاسلامییّن و اختلاف المصلّین، ص ۱۹۹ـ۲۰۰؛ حسن بن یوسف علامه حلّی ، انوار الملکوت فی شرح الیاقوت، ص ۸۸، ۹۱.</ref>. [[قاضی عبدالجبار معتزلی]] فصلی مستقل و مبسوط از کتاب المغنی را به بحث "فی استحالة مقدورٍ لِقادِرَیْن اولقدرتَیْن" اختصاص داده و [[دلایل]] متعددی بر آن اقامه کرده است. او حتی تعلق دو قدرتی را که از آنِ [[قادر]] [[واحد]] باشد، بر مقدور [[واحد]] محال می‌داند <ref>رجوع کنید به قاضی عبدالجباربن احمد، شرح الاصول الخمسة، ج ۸، ص ۱۰۹ـ۱۶۱؛ نیز رجوع کنید به المحیط بالتکلیف، ص ۳۵۶ـ۳۶۶؛ ، شرح الاصول، ص ۳۷۵ـ ۳۷۶.</ref>. لازمه این [[نظریه ]][[معتزله]] که [[خداوند]] را بر مقدور [[انسان]] [[قادر]] نمی‌دانند، این است که [[خداوند]] [[اختیار]] مقدورات را به گونه‌ای به [[انسان]] واگذار کرده است که [[سلطنت]] [[خداوند]] را از مقدور [[انسان]] نفی می‌کند و عجز او را در موارد فعل اختیاری [[انسان]] اثبات می‌کند و این مطلب همان تفویض مورد بحث است<ref>[http://lib.eshia.ir/23019/1/3735، [[صفورا هوشیار|هوشیار، صفورا]]، [[رضا برنجکار|برنجکار، رضا]]، [[دانشنامه جهان اسلامی (کتاب)|دانشنامه جهان اسلامی]]، ج۱، ص۳۷۳۵.]</ref>.

*معنای دیگر تفویض در [[کلام]]، به مسئلة صفات خبریه باز می گردد. صفات خبریه آن دسته از [[صفات الهی]] است که در [[آیات]] و اَخبار آمده و برخلاف صفات ذاتیه، [[عقل]] به خودی خود، آنها را برای [[خدا]] اثبات نمی کند، مانند وجود دست و پا و صورت برای [[خدا]]. در بارة اینگونه صفات در میان [[متکلمان]] [[اختلاف]] نظر وجود دارد و یکی از نظریات، نظریة تفویض است که برخی از [[اهل حدیث]] و نیز ماتُریدیه به آن قائل اند. آنان ضمن نسبت دادن صفات خبریه به [[خداوند]]، از هرگونه اظهارنظر در بارة مُفاد و مفهوم این صفات خودداری، و معنای آنها را به [[خدا]] تفویض می کنند. پاسخ مالک بن اَنَس به پرسشی در بارة چگونگی استوای [[خدا]] بر [[عرش]]، نشان دهندة این دیدگاه است<ref>رجوع کنید به محمدبن عبدالکریم شهرستانی، الملل و النحل، ج ۱، ص ۸۵.</ref>. [[ماتریدی]] نیز در بحث از استوای [[خدا]] بر [[عرش]] با تأکید بر نفی [[تشبیه]] و [[لزوم]] [[ایمان]] به آنچه در [[قرآن]] آمده، نوشته است که در [[تأویل]] این [[آیه]] نمی [[توان]] شی ء مراد از آن را تعیین کرد، زیرا [[علم]] ما از دستیابی بدان قاصر است؛ پس به آنچه [[خداوند]] از آن قصد کرده، [[ایمان]] می‌آوریم، همانگونه که به مواردی مانند رؤیت آنگونه که در [[قرآن]] آمده است، [[ایمان]] می‌آوریم. به نظر [[ماتریدی]] باید از یک سو [[تشبیه]] را نفی کرد و از سوی دیگر به اصل مطلبی که در [[نقل]] آمده است، [[ایمان]] آورد و معنا و [[تفسیر]] مطلب را به [[خدا]] واگذار کرد. به [[اعتقاد]] وی این امر در هر جا که [[قرآن]] چیزی را اثبات کرده، مثل رؤیت [[خدا]]، جاری است<ref>رجوع کنید به محمدبن عبدالکریم شهرستانی، الملل و النحل، ج ۱، ص ۷۴.</ref><ref>[http://lib.eshia.ir/23019/1/3735، [[صفورا هوشیار|هوشیار، صفورا]]، [[رضا برنجکار|برنجکار، رضا]]، [[دانشنامه جهان اسلامی (کتاب)|دانشنامه جهان اسلامی]]، ج۱، ص۳۷۳۵.]</ref>.

==تفویض در عرفان==

*تفویض نزد [[عارفان]]، ترکِ [[اختیار]] و واگذاشتن کار خود به [[خداوند]]، و [[مقدمة ]]"[[رضا]]"ست<ref>عبداللّه بن محمد انصاری ، منازل السایرین ، متن عربی با مقایسه به متن علل المقامات و صد میدان ، ترجمة دری منازل السایرین و علل المقامات و شرح کتاب از روی آثار پیرهرات از روان فرهادی، ص ۷۶، ۳۳۴؛ محمدبن حسین سلمی ، طبقات الصوفیة، ص ۱۷۴، ۱۳۶۹ـ۱۳۷۲ ش، ج ۲، ص ۲۷۹.</ref> و با "[[تسلیم]]" و "[[توکل]]" [[قرابت]] دارد. این اصطلاح از [[آیه]] ۴۴ سورة [[مؤمن]] گرفته شده است: {{متن قرآن|وَأُفَوِّضُ أَمْرِي إِلَى اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ بَصِيرٌ بِالْعِبَادِ}}<ref> کار خود را به خداوند وا می‌گذارم که خداوند بی‌گمان به (حال) بندگان خویش بیناست؛ سوره غافر، آیه:۴۴.</ref>. در مصباح الشریعه منسوب به [[امام صادق]]{{ع}} آمده است که تفویض پنج حرف دارد<ref>[http://lib.eshia.ir/23019/1/3735، [[صفورا هوشیار|هوشیار، صفورا]]، [[رضا برنجکار|برنجکار، رضا]]، [[دانشنامه جهان اسلامی (کتاب)|دانشنامه جهان اسلامی]]، ج۱، ص۳۷۳۵.]</ref>:

*[[خواجه ]][[عبداللّه انصاری]] تفویض را پس از [[مقام]] [[توکل]] و قبل از [[مقام]] [[ثقه]] دانسته است<ref>عبداللّه بن محمد انصاری ، منازل السایرین ، متن عربی با مقایسه به متن علل المقامات و صد میدان ، ترجمة دری منازل السایرین و علل المقامات و شرح کتاب از روی آثار پیرهرات از روان فرهادی، ص ۷۵ـ ۷۸.</ref>. در رساله صد میدان منسوب به وی، تقویض بعد از [[ایثار]] و قبل از فتوح آمده و به سه نوع آن اشاره شده است : تفویض در [[دین]]، که عبارت است از مداخله نکردن سالک در امور خداوندی و [[سازگاری]] با آنچه [[خداوند]] مقرّر کرده<ref>[http://lib.eshia.ir/23019/1/3735، [[صفورا هوشیار|هوشیار، صفورا]]، [[رضا برنجکار|برنجکار، رضا]]، [[دانشنامه جهان اسلامی (کتاب)|دانشنامه جهان اسلامی]]، ج۱، ص۳۷۳۵.]</ref>.

*تفویض در قسم "قسمت"، یعنی [[بنده]] قسمت خود را بپذیرد و با [[دعا]] و طلب درصدد تغییر [[حکم خداوند]] و قسمت خود نباشد<ref>[http://lib.eshia.ir/23019/1/3735، [[صفورا هوشیار|هوشیار، صفورا]]، [[رضا برنجکار|برنجکار، رضا]]، [[دانشنامه جهان اسلامی (کتاب)|دانشنامه جهان اسلامی]]، ج۱، ص۳۷۳۵.]</ref>.

*تفویض در حسابِ خلق، که عبارت است از پذیرفتن ظاهر [[مردم]] و نیندیشیدن به [[باطن]] آنان و پرهیز کردن از بد شمردن دیگران<ref>عبداللّه بن محمد انصاری ، منازل السایرین ، متن عربی با مقایسه به متن علل المقامات و صد میدان ، ترجمة دری منازل السایرین و علل المقامات و شرح کتاب از روی آثار پیرهرات از روان فرهادی، ص ۳۳۴.</ref><ref>[http://lib.eshia.ir/23019/1/3735، [[صفورا هوشیار|هوشیار، صفورا]]، [[رضا برنجکار|برنجکار، رضا]]، [[دانشنامه جهان اسلامی (کتاب)|دانشنامه جهان اسلامی]]، ج۱، ص۳۷۳۵.]</ref>.

*[[خواجه ]][[عبداللّه انصاری]] برای اهل تفویض سه درجه ذکر کرده است<ref>[http://lib.eshia.ir/23019/1/3735، [[صفورا هوشیار|هوشیار، صفورا]]، [[رضا برنجکار|برنجکار، رضا]]، [[دانشنامه جهان اسلامی (کتاب)|دانشنامه جهان اسلامی]]، ج۱، ص۳۷۳۵.]</ref>:

*[[عبدالکریم گیلانی]] [[مقام]] تفویض را به چهار گروه اختصاص داده است : تفویض [[نیکان]]، که همة [[کارها]] را به [[خداوند]] ارجاع می کنند و از هرگونه ادعای ملکیت مبرّایند؛ تفویض [[شهدا]]، که افعالِ [[خداوند]] را در خود و دیگران بخوبی مشاهده می کنند، در [[اعمال]] خود از دعوی فاعلیت بری اند، خود و [[نفس]] خود را نمی بینند و ازینرو توقع اجر و جزا ندارند و زمام همه امور را به [[حق]] تفویض می کنند؛ تفویض [[صدیقین]]، که در همة تجلیات گوناگون [[خداوند]] [[جمال]] وی را می بینند، و تفویض مقرّبین، که مختص کسانی است که در برابر آنچه [[خداوند]] برای مخلوقات مقرّر کرده [[ناشکیبا]] نیستند، [[اسرار الهی]] را فاش نمی کنند و به سبب دانستن [[اسرار]]، خود را [[برتر]] از دیگران نمی بینند و روحشان پیوسته با [[خداوند]] است <ref>عبدالرزاق گیلانی ، شرح فارسی مصباح الشریعه و مفتاح الحقیقه، ج ۲، ص ۱۴۲.</ref><ref>[http://lib.eshia.ir/23019/1/3735، [[صفورا هوشیار|هوشیار، صفورا]]، [[رضا برنجکار|برنجکار، رضا]]، [[دانشنامه جهان اسلامی (کتاب)|دانشنامه جهان اسلامی]]، ج۱، ص۳۷۳۵.]</ref>.

*عرفا ضمن آنکه [[قرابت]] بین تفویض و [[تسلیم]] را بیان کرده‌اند، تفویض را [[برتر]] از [[تسلیم]] دانسته‌اند<ref>مهدی بن ابی ذر نراقی ، جامع السعادات، ج ۳، ص ۲۱۳، که این دو مقام را مترادف دانسته است.</ref>. به نظر [[عبدالکریم جیلانی]]، اهل [[تسلیم]]، بر خلاف اهل تفویض، نسبت به آنچه در برابر آن [[تسلیم]] شده اند [[راضی]] نیستند<ref>[http://lib.eshia.ir/23019/1/3735، [[صفورا هوشیار|هوشیار، صفورا]]، [[رضا برنجکار|برنجکار، رضا]]، [[دانشنامه جهان اسلامی (کتاب)|دانشنامه جهان اسلامی]]، ج۱، ص۳۷۳۵.]</ref>.

*[[مستملی بخاری]] در شرح التعرف کلاباذی، تفویض را [[برتر]] از [[تسلیم]] دانسته و گفته است که [[تسلیم]] از [[اعمال]] مجرَّدان و صفت کسی است که خود را صاحبِ [[اختیار]] و [[تدبیر]] می بیند و چون کاری را به [[خداوند]] بسپارد، [[اختیار]] و [[تدبیر]] را به وی واگذار می‌کند، ولی تفویض آن است که از ابتدا برای خود [[اختیار]] و [[تدبیر]] و تصرفی در امور قائل نشود. این صفت از [[مقامات]] مفرّدان است. عرفا [[حضرت ابراهیم]]{{ع}} را [[صاحب]] [[مقام تسلیم]] می دانند همچنانکه در [[قرآن کریم]] آمده است<ref>رجوع کنید به سوره بقره، آیه: ۱۳۱.</ref> و می‌گویند در میان [[پیامبران]] صفت تفویض تنها مختص به [[پیامبر اکرم]]{{صل}} است<ref>[http://lib.eshia.ir/23019/1/3735، [[صفورا هوشیار|هوشیار، صفورا]]، [[رضا برنجکار|برنجکار، رضا]]، [[دانشنامه جهان اسلامی (کتاب)|دانشنامه جهان اسلامی]]، ج۱، ص۳۷۳۵.]</ref>.

*[[عبدالکریم جیلانی]] تفویض و [[تسلیم]] را به [[توکل]] نیز نزدیک دانسته و گفته است که فرق [[توکل]] با آنها این است که در [[توکل]]، موکل در آنچه [[وکیل]] آن شده، دعوی مالکیت دارد. [[خواجه ]][[عبداللّه انصاری]] نیز معنای تفویض را گسترده‌تر از [[توکل]] دانسته و گفته است که در [[توکل]]، موکل بعد از وقوع اتفاق، بر [[خدا]] [[توکل]] می کند تا [[خدا]] مطابق با [[مصلحت]] او کارش را [[اصلاح]] کند ولی در تفویض، مُفَوِّض هم قبل و هم بعد از وقوع اتفاق، کار را به [[خدا]] محول می‌کند<ref>[http://lib.eshia.ir/23019/1/3735، [[صفورا هوشیار|هوشیار، صفورا]]، [[رضا برنجکار|برنجکار، رضا]]، [[دانشنامه جهان اسلامی (کتاب)|دانشنامه جهان اسلامی]]، ج۱، ص۳۷۳۵.]</ref>.

*در باره اهمیت تفویض، [[غزالی]]<ref>محمد بن محمد غزالی ، کیمیای سعادت، ج ۲، ص ۴۰۴.</ref> از [[پیامبر اکرم]]{{صل}} [[نقل]] کرده است: "اولِ [[علم]] آن است که [[خداوند]] را به جباری و قهاری بشناسی و آخر آن اینکه کار را به او تفویض کنی"<ref>{{عربی|" اَوّلُ العِلْمِ مَعْرفَةُ الجبّارِ وَ آخِرُ العِلْمِ تفویض الاَمْرِ اِلَیهِ‏‏‏‏‏"}}.</ref><ref>[http://lib.eshia.ir/23019/1/3735، [[صفورا هوشیار|هوشیار، صفورا]]، [[رضا برنجکار|برنجکار، رضا]]، [[دانشنامه جهان اسلامی (کتاب)|دانشنامه جهان اسلامی]]، ج۱، ص۳۷۳۵.]</ref>.  

*[[علاءالدولة سمنانی]] <ref>احمد بن محمد علاءالدولة سمنانی ، مصنفات فارسی، ص۱۰۳.</ref>نیز گفته است که اگر [[طاعت]] [[بنده]] از [[فرشتگان مقرب]] بیشتر باشد ولی در [[توکل]] و تفویض و [[رضا]] به کمال نرسد طاعتش ارزشی ندارد. همچنین گفته است که سالک باید در [[تسلیم]] و ارادت به [[شیخ]] و در [[تقلید]] از [[پیامبر]] به کمال برسد و در نتیجه آن به [[توکل]] و تفویض و [[رضا]] نایل شود<ref>احمد بن محمد علاءالدولة سمنانی ، مصنفات فارسی، ص۱۰۴.</ref><ref>[http://lib.eshia.ir/23019/1/3735، [[صفورا هوشیار|هوشیار، صفورا]]، [[رضا برنجکار|برنجکار، رضا]]، [[دانشنامه جهان اسلامی (کتاب)|دانشنامه جهان اسلامی]]، ج۱، ص۳۷۳۵.]</ref>.