توحید افعالی در قرآن: تفاوت میان نسخه‌ها

==مقدمه==

*بنابر [[آیات]] [[قرآن]] سراسر [[جهان]] فعل و مخلوق خداست: {{متن قرآن|اللَّهُ خَالِقُ كُلِّ شَيْءٍ }}<ref> خداوند آفریننده هر چیز است؛ سوره رعد، آیه: ۱۶.</ref> و همه امور، حرکت‌ها، تأثیر و تأثّرها و سلسله اسباب و [[علل]] به ذات او می‌انجامند<ref>المیزان، ج ۱۹، ص ۴۸؛ مجموعه آثار مطهری، ج ۲، ص ۱۰۳، «جهان بینی توحیدی»؛ التفسیر الکبیر، ج ۱۴، ص ۱۲۲.</ref>{{متن قرآن|وَأَنَّ إِلَى رَبِّكَ الْمُنتَهَى}}<ref> و اینکه پایان (هر چیز) به سوی پروردگار توست؛ سوره نجم، آیه: ۲.</ref> و همه موجودات در وجود، صفات و [[افعال]] خویش به [[خدا]] وابسته اند<ref>المیزان، ج ۸، ص ۱۵۱.</ref> {{متن قرآن|أَلاَ لَهُ الْخَلْقُ وَالأَمْرُ }}<ref> آگاه باشید که آفرینش و فرمان او راست؛ سوره اعراف، آیه: ۵۴.</ref> و مالک چیزی ـ حتّی ذات خویش ـ نیستند<ref>المیزان، ج ۸، ص ۱۵۲.</ref> فقط خداست که خزاین همه چیز از آن اوست و هموست که ذات و آثار اشیا را به آنها تملیک می‌کند<ref>المیزان، ج ۱۷، ص ۲۸۹.</ref>{{متن قرآن|اللَّهُ خَالِقُ كُلِّ شَيْءٍ وَهُوَ عَلَى كُلِّ شَيْءٍ وَكِيلٌ  لَهُ مَقَالِيدُ السَّمَاوَاتِ وَالأَرْضِ وَالَّذِينَ كَفَرُوا بِآيَاتِ اللَّهِ أُوْلَئِكَ هُمُ الْخَاسِرُونَ }}<ref> خداوند آفریننده همه چیز است و او بر هر چیزی نگاهبان است.کلیدهای آسمان‌ها و زمین از آن اوست و آنان که به آیات خداوند انکار ورزیدند زیانکارند؛ سوره زمر، آیه: ۶۲-۶۳.</ref> و در همان حال هیچ موجودی به خود وانهاده و مُفَوَّض نیست، زیرا [[اعتقاد]] به [[تفویض]] یک موجود ـ اعمّ از [[انسان]] و غیر [[انسان]] ـ مستلزم [[اعتقاد]] به شریک بودن آن موجود با [[خدا]] در فاعلیت به نحو [[استقلال]] است و [[استقلال]] در فاعلیت مستلزم [[استقلال]] در ذات و با [[توحید ذاتی]] منافی است<ref>مجموعه آثار مطهری، ج ۲، ص ۱۰۳، «جهان بینی توحیدی».</ref>؛ همچنین بنابر برخی [[آیات]]، [[توحید]] [[خالص]] این است که [[خداوند]] با [[اراده]] [[ازلی]] خویش ـ که از تأثیر حوادث منزّه است ـ آنچه را بخواهد انجام می‌دهد و همه مخلوقات مسخّر [[اراده]] و [[تدبیر]] او و در برابر [[سنّت]] و [[تقدیر الهی]] خاضع‌اند و احدی برای خود و نیز دیگران مالک چیزی نیست، جز آنچه [[خدا]] در محدوده [[نظام]] اسباب و مسببات مقرّر کرده است<ref>المنار، ج ۷، ص ۴۱۰.</ref>. [[آیات]] یاد شده تأکید می‌کنند که همه [[کارها]] به دست خداست: {{متن قرآن|قُلْ إِنَّ الأَمْرَ كُلَّهُ لِلَّهِ }}<ref> بگو: بی‌گمان یکسره کار با خداوند است؛ سوره آل عمران، آیه: ۱۵۴.</ref> و اوست که [[آسمان‌ها]] و [[زمین]] را [[حفظ]] می‌کند{{متن قرآن|إِنَّ اللَّهَ يُمْسِكُ السَّمَاوَاتِ وَالأَرْضَ أَن تَزُولا وَلَئِن زَالَتَا إِنْ أَمْسَكَهُمَا مِنْ أَحَدٍ مِّن بَعْدِهِ إِنَّهُ كَانَ حَلِيمًا غَفُورًا }}<ref> خداوند، آسمان‌ها و زمین را از اینکه از جای بروند باز می‌دارد و اگر از جای بروند پس از وی هیچ کس آنها را نگاه نخواهد داشت؛ به راستی او بردباری آمرزنده است؛ سوره فاطر، آیه: ۴۱.</ref> و پرندگان را در [[آسمان]] نگاه می‌دارد: {{متن قرآن|أَلَمْ يَرَوْا إِلَى الطَّيْرِ مُسَخَّرَاتٍ فِي جَوِّ السَّمَاء مَا يُمْسِكُهُنَّ إِلاَّ اللَّهُ إِنَّ فِي ذَلِكَ لَآيَاتٍ لِّقَوْمٍ يُؤْمِنُونَ}}<ref> آیا به پرندگان رام شده در فضای آسمان ننگریسته‌اند که جز خداوند آنان را نگاه نمی‌دارد؟ بی‌گمان در آن برای گروهی که ایمان دارند نشانه‌هایی است؛ سوره نحل، آیه: ۷۹.</ref> و عامل [[خنده]] "[[شادی]]" و [[گریه]] "[[غم]]"، [[فقر]] و [[غنا]] و [[حیات]] و [[مرگ]] انسان‌هاست: {{متن قرآن|وَأَنَّهُ هُوَ أَضْحَكَ وَأَبْكَى وَأَنَّهُ هُوَ أَمَاتَ وَأَحْيَا وَأَنَّهُ خَلَقَ الزَّوْجَيْنِ الذَّكَرَ وَالأُنثَى مِن نُّطْفَةٍ إِذَا تُمْنَى وَأَنَّ عَلَيْهِ النَّشْأَةَ الأُخْرَى  وَأَنَّهُ هُوَ أَغْنَى وَأَقْنَى }}<ref> و اینکه اوست که می‌خنداند و می‌گریاند.و اینکه اوست که می‌میراند و زنده می‌گرداند و اینکه او دو گونه نر و ماده را آفرید از نطفه‌ای، آنگاه که فرو ریخته شود.و اینکه آفرینش جهان دیگر با اوست؛ سوره نجم، آیه: ۴۳-۴۸.</ref> و [[خداوند]] است که [[باران]] را از [[ابر]] فرو می‌ریزد: {{متن قرآن|أَفَرَأَيْتُمُ الْمَاء الَّذِي تَشْرَبُونَ أَأَنتُمْ أَنزَلْتُمُوهُ مِنَ الْمُزْنِ أَمْ نَحْنُ الْمُنزِلُونَ }}<ref> آیا آبی را که می‌نوشید، دیده‌اید؟آیا شما آن را از ابر فرو فرستاده‌اید یا فرو فرستنده ماییم؟؛ سوره واقعه، آیه: ۶۸- ۶۹.</ref> و گیاهان را می‌رویاند: {{متن قرآن|أَفَرَأَيْتُم مَّا تَحْرُثُونَ أَأَنتُمْ تَزْرَعُونَهُ أَمْ نَحْنُ الزَّارِعُونَ }}<ref> آیا آنچه را می‌کارید، دیده‌اید؟آیا شما آن را می‌رویانید یا رویاننده ماییم؟؛ سوره واقعه، آیه: ۶۳- ۶۴.</ref> و [[مشیت]] همه بر [[مشیت]] او متوقف است: {{متن قرآن|وَمَا تَشَاؤُونَ إِلاَّ أَن يَشَاء اللَّهُ رَبُّ الْعَالَمِينَ}}<ref> و جز آنچه خواست خداوند پروردگار جهانیان است؛ نخواهید؛ سوره تکویر، آیه: ۲۹.</ref>، حتّی خاتم و والاترین [[رسولان]]{{صل}} برای خود و دیگران مالک نفع و ضرری نیست، مگر آنکه [[خدا]] بخواهد: {{متن قرآن|قُل لاَّ أَمْلِكُ لِنَفْسِي نَفْعًا وَلاَ ضَرًّا إِلاَّ مَا شَاء اللَّهُ وَلَوْ كُنتُ أَعْلَمُ الْغَيْبَ لاَسْتَكْثَرْتُ مِنَ الْخَيْرِ وَمَا مَسَّنِيَ السُّوءُ إِنْ أَنَاْ إِلاَّ نَذِيرٌ وَبَشِيرٌ لِّقَوْمٍ يُؤْمِنُونَ}}<ref> بگو من برای خود سود و زیانی در دست ندارم جز آنچه خداوند بخواهد و اگر غیب می‌دانستم خیر بسیار می‌یافتم و (هیچ) بلا به من نمی‌رسید؛ من جز بیم‌دهنده و مژده‌آور برای گروهی که ایمان می‌آورند نیستم؛ سوره اعراف، آیه: ۱۸۸.</ref>، {{متن قرآن|قُلْ إِنِّي لا أَمْلِكُ لَكُمْ ضَرًّا وَلا رَشَدًا}}<ref> بگو: من برای شما نه یارای زیانی دارم و نه رهیافتی؛ سوره جن، آیه: ۲۱.</ref> و او را در [[آمرزش]] و [[عذاب]] [[مشرکان]] و کارهای عالم و امر [[ولایت]]<ref>تفسیر لاهیجی، ج ۱، ص ۳۷۵.</ref> اختیاری نیست: {{متن قرآن|لَيْسَ لَكَ مِنَ الأَمْرِ شَيْءٌ أَوْ يَتُوبَ عَلَيْهِمْ أَوْ يُعَذِّبَهُمْ فَإِنَّهُمْ ظَالِمُونَ }}<ref> تو را در این کار هیچ دستی نیست- چه (خداوند) توبه آنان را بپذیرد یا عذابشان کند، که آنان بی‌گمان ستمگرند؛ سوره آل عمران، آیه: ۱۲۸.</ref> و نمی‌تواند به طور دلخواه کسی را [[هدایت]] کند، بلکه خداست که هرکس را بخواهد [[هدایت]] می‌کند: {{متن قرآن|إِنَّكَ لا تَهْدِي مَنْ أَحْبَبْتَ وَلَكِنَّ اللَّهَ يَهْدِي مَن يَشَاء وَهُوَ أَعْلَمُ بِالْمُهْتَدِينَ}}<ref> بی‌گمان تو هر کس را که دوست داری راهنمایی نمی‌توانی کرد امّا خداوند هر کس را بخواهد راهنمایی می‌کند و او به رهیافتگان داناتر است؛ سوره قصص، آیه: ۵۶.</ref> و در [[آخرت]] نیز [[شفاعت]] از آن [[خداوند]] است: {{متن قرآن|قُل لِّلَّهِ الشَّفَاعَةُ جَمِيعًا لَّهُ مُلْكُ السَّمَاوَاتِ وَالأَرْضِ ثُمَّ إِلَيْهِ تُرْجَعُونَ}}<ref> بگو: میانجیگری، همه از آن خداوند است، فرمانفرمایی آسمان‌ها و زمین او راست سپس به سوی او بازگردانده می‌شوید؛ سوره زمر، آیه: ۴۴.</ref> و کسی بی [[اذن]] او نمی‌تواند از کسی [[شفاعت]] کند: {{متن قرآن|اللَّهُ لاَ إِلَهَ إِلاَّ هُوَ الْحَيُّ الْقَيُّومُ لاَ تَأْخُذُهُ سِنَةٌ وَلاَ نَوْمٌ لَّهُ مَا فِي السَّمَاوَاتِ وَمَا فِي الأَرْضِ مَن ذَا الَّذِي يَشْفَعُ عِندَهُ إِلاَّ بِإِذْنِهِ يَعْلَمُ مَا بَيْنَ أَيْدِيهِمْ وَمَا خَلْفَهُمْ وَلاَ يُحِيطُونَ بِشَيْءٍ مِّنْ عِلْمِهِ إِلاَّ بِمَا شَاء وَسِعَ كُرْسِيُّهُ السَّمَاوَاتِ وَالأَرْضَ وَلاَ يَؤُودُهُ حِفْظُهُمَا وَهُوَ الْعَلِيُّ الْعَظِيمُ}}<ref> خداوند است که هیچ خدایی جز آن زنده پایدار  نیست که او را چرت و خواب فرا نمی‌گیرد، همه آنچه در آسمان‌ها و زمین است از آن اوست، کیست که جز به اذن وی نزد او شفاعت آورد؛ به آشکار و پنهان آنان داناست و آنان بر چیزی از دانش وی جز آنچه او بخواهد چیرگی ندارند؛ اریکه او گستره آسمان‌ها و زمین است و نگاهداشت آنها بر وی دشوار نیست و او فرازمند سترگ است؛ سوره بقره، آیه: ۲۵۵.</ref><ref>[[حسن رمضانی|رمضانی، حسن]]، [[دائرةالمعارف قرآن کریم ج۹ (کتاب)|دائرةالمعارف قرآن کریم]]، ج۹، ص۷۲ - ۱۱۵.</ref>.

*این گونه از [[توحید]] را، که از آن با "[[توحید افعالی]]" یاد می‌شود<ref>تفسیر موضوعی، ج ۲، ص ۳۷۹، «توحید در قرآن»؛ مجموعه آثار مطهری، ج ۲، ص ۱۰۳، «جهان بینی توحیدی».</ref>، می‌‌توان با تکیه بر قیومیت [[خدا]]{{متن قرآن|اللَّهُ لاَ إِلَهَ إِلاَّ هُوَ الْحَيُّ الْقَيُّومُ }}<ref> خداوند است که هیچ خدایی جز آن زنده پایدار  نیست؛ سوره بقره، آیه: ۲۵۵.</ref> نیز [[استنباط]] کرد، زیرا {{متن قرآن|الْقَيُّومُ }} صیغه [[مبالغه]] است و بر کمالِ [[استقلال]] [[خداوند]] در ایجاد و تقویم برحسب عدد و شدّت دلالت می‌کند، بنابراین اگر در عالم وجود فاعلی جز [[خداوند]] فرض شود ـ خواه تامّ و مستقلّ باشد یا ناقص و شریک در فاعلیت ـ این فرض مستلزم [[قصور]] و نیز ضعفِ [[خدا]] در فاعلیت "قیومیت" است، زیرا اگر فاعل مفروض تام و مستقل باشد، لازم می‌آید برخی موجودات از دایره صنع و ایجاد [[خدا]] بیرون روند و [[قدرت]] او شامل آنها نشود و این خود [[نقص]] در عدد مقدورات اوست که با کمالِ قیومیت [[خدا]] بر حسب عدد منافات دارد و اگر ناقص و شریک [[خدا]] در فاعلیت فرض گردد، لازم می‌آید که [[قدرت خداوند]] با وجود شریک، شدید و بدون آن ضعیف باشد و این با کمال قیومیت [[خدا]] بر حسب شدّت سازگار نیست<ref>تفسیر صدرالمتالهین، ج ۴، ص ۵۷.</ref> برخی حکیمان [[برترین]] طبقه [[علوم]] را در سه [[علم]] [[توحید ذات]]، [[توحید صفات]] و [[توحید افعال]] مختص دانسته و در عین اینکه [[علم]] ذات را والاتر از [[علم]] صفات و [[علم]] صفات را [[برتر]] از [[علم]] [[افعال]] به شمار آورده‌اند<ref>تفسیر صدرالمتالهین، ج ۴، ص ۵۸.</ref>، معتقدند که بیشتر [[متکلمان]] "[[اصحاب]] [[ابوالحسن اشعری]]" به [[توحید ذات]] [[دست]] یافته؛ ولی از نیل به [[توحید صفات]] و [[افعال]] بازمانده‌اند و جمهور [[فلاسفه]] گرچه به [[توحید ذات]] و صفات رسیده‌اند، از آنجا که به وسایط مؤثّر موجِب، قائل‌اند [[توحید افعال]] را [[انکار]] کرده‌اند. البتّه [[فیلسوفان]] محقّق که معتقدند وسایط فقط نقش اِعدادی دارند نه ایجادی، به [[توحید افعالی]] نیز دست یافته‌اند و در عالم چیزی جز [[خدا]] را فاعل [[حقیقی]] نمی‌دانند<ref>تفسیر صدرالمتالهین، ج ۴، ص ۵۴.</ref><ref>[[حسن رمضانی|رمضانی، حسن]]، [[دائرةالمعارف قرآن کریم ج۹ (کتاب)|دائرةالمعارف قرآن کریم]]، ج۹، ص۷۲ - ۱۱۵.</ref>.

*ترتیب مراتب [[توحید]] را می‌توان از [[آیه]] ۲۵۵ [[سوره]] بقره به دست آورد، زیرا {{متن قرآن|اللَّهُ }} به [[توحید ذات]] و {{متن قرآن|لاَ إِلَهَ إِلاَّ هُوَ }} به [[توحید صفات]] و {{متن قرآن|الْحَيُّ الْقَيُّومُ }} به [[توحید افعال]] اشاره دارد. نظیر این ترتیب را در [[آیه]] ۱۶۳ [[سوره]] بقره {{متن قرآن|وَإِلَهُكُمْ إِلَهٌ وَاحِدٌ لاَّ إِلَهَ إِلاَّ هُوَ الرَّحْمَنُ الرَّحِيمُ }}<ref> و خدای شما خدایی یگانه است، خدایی جز آن بخشنده بخشاینده نیست؛ سوره بقره، آیه: ۱۶۳.</ref> نیز می‌توان دید، زیرا {{متن قرآن|إِلَهُكُمْ إِلَهٌ وَاحِدٌ }} با [[توحید ذات]] و {{متن قرآن|لاَّ إِلَهَ إِلاَّ هُوَ }} با [[توحید صفات]] و {{متن قرآن|الرَّحْمَنُ الرَّحِيمُ }} با [[توحید افعال]] سازگار است<ref>تفسیر صدرالمتالهین، ج ۴، ص ۵۵، ۵۸.</ref>. این ترتیب، ترتیب نفس الامری و با لحاظ [[مقام ثبوت]] است؛ ولی ترتیب [[عبادی]] و با لحاظ [[مقام اثبات]] عکس آن است، زیرا سالک از [[توحید افعال]] به [[توحید صفات]] و از [[توحید صفات]] به [[توحید ذات]] و در نهایت به [[مقام]] عندیت [[صعود]] می‌‌کند، چنان که [[رسول اللّه]]{{صل}} ابتدا با ملاحظه [[توحید افعال]] می‌‌گوید: {{عربی|" أَعُوذُ بِعَفْوِكَ‏ مِنْ‏ عِقَابِك‏‏‏‏‏‏"}} و سپس با توجه به [[توحید صفات]] می‌گوید: {{عربی|" وَ أَعُوذُ بِرِضَاكَ‏ مِنْ‏ سَخَطِكَ‏ ‏‏‏‏‏‏"}} و سپس با اشاره به [[توحید ذات]] می‌افزاید: {{عربی|" وَ أَعُوذُ بِكَ‏ مِنْكَ‏ ‏‏‏‏‏‏"}} و بدین‌سان از طبقه‌ای به طبقه دیگر [[صعود]] می‌کند و در نهایت به عجز و [[قصور]] خویش اعتراف کرده، می‌گوید: {{عربی|" لَا أُحْصِي ثَنَاءً عَلَيْكَ‏ أَنْتَ‏ كَمَا أَثْنَيْتَ‏ عَلَى‏ نَفْسِكَ‏ ‏‏‏‏‏‏"}}، زیرا احدی را نرسد که به کنه ذات احدیت راه یابد<ref>تفسیر صدرالمتالهین، ج ۴، ص ۵۸ - ۵۹؛ ر.ک: الکافی، ج ۳، ص۳۲۴؛ المزار الکبیر، ص ۴۰.</ref><ref>[[حسن رمضانی|رمضانی، حسن]]، [[دائرةالمعارف قرآن کریم ج۹ (کتاب)|دائرةالمعارف قرآن کریم]]، ج۹، ص۷۲ - ۱۱۵.</ref>.