←اطاعت تکوینی از فرمان الهی
| خط ۲۳: | خط ۲۳: | ||
====[[اطاعت تکوینی]] از [[فرمان الهی]]==== | ====[[اطاعت تکوینی]] از [[فرمان الهی]]==== | ||
موجودات عالم دو نحوۀ وجود دارند: یکی وجود [[علمی]] که [[جایگاه]] آن در [[مقام]] [[قدس]] [[الهی]] است و دیگری وجود [[عینی]] که ظرف آن مرتبه [[فعل خداوند]] و عالَم خارج است. وجود [[علمی]] اشیاء، سایه‌ها و مرتبه نازلۀ اسما و صفات و از لوازم ذات، بلکه به اعتباری عین ذات [[حق]] است<ref>شرح فصوص الحکم، ص۶۲.</ref>؛ ازاین‌رو [[اطاعت]] در آن قابل [[تصور]] نیست. امّا وجود [[عینی]] اشیا مسبوق به [[اراده خداوند]] است: {{متن قرآن|إِذَا أَرَادَ شَيْئًا أَنْ يَقُولَ لَهُ كُنْ فَيَكُونُ}}<ref>«فرمان او جز این نیست که چون چیزی را بخواهد بدو می‌گوید: باش! بی‌درنگ خواهد بود» سوره یس، آیه ۸۲.</ref> خطاب «کُنْ» به مرتبه شیئیت اشیا که همان وجود [[علمی]] آنهاست، تعلق دارد و بر اثر آن اشیا با طوع و رغبت از مرحله [[علم]] به مرحله عین درآمده و به‌صورت وجود خارجی ظاهر می‌شوند. این همان چیزی است که از آن به «[[اطاعت تکوینی]]» اشیا تعبیر شده و همه موجودات، اعم از جاندار و بی‌جان و [[عاقل]] و غیر‌عاقل را در برمی‌گیرد. | موجودات عالم دو نحوۀ وجود دارند: یکی وجود [[علمی]] که [[جایگاه]] آن در [[مقام]] [[قدس]] [[الهی]] است و دیگری وجود [[عینی]] که ظرف آن مرتبه [[فعل خداوند]] و عالَم خارج است. وجود [[علمی]] اشیاء، سایه‌ها و مرتبه نازلۀ اسما و صفات و از لوازم ذات، بلکه به اعتباری عین ذات [[حق]] است<ref>شرح فصوص الحکم، ص۶۲.</ref>؛ ازاین‌رو [[اطاعت]] در آن قابل [[تصور]] نیست. امّا وجود [[عینی]] اشیا مسبوق به [[اراده خداوند]] است: {{متن قرآن|إِذَا أَرَادَ شَيْئًا أَنْ يَقُولَ لَهُ كُنْ فَيَكُونُ}}<ref>«فرمان او جز این نیست که چون چیزی را بخواهد بدو می‌گوید: باش! بی‌درنگ خواهد بود» سوره یس، آیه ۸۲.</ref> خطاب «کُنْ» به مرتبه شیئیت اشیا که همان وجود [[علمی]] آنهاست، تعلق دارد و بر اثر آن اشیا با طوع و رغبت از مرحله [[علم]] به مرحله عین درآمده و به‌صورت وجود خارجی ظاهر می‌شوند. این همان چیزی است که از آن به «[[اطاعت تکوینی]]» اشیا تعبیر شده و همه موجودات، اعم از جاندار و بی‌جان و [[عاقل]] و غیر‌عاقل را در برمی‌گیرد. | ||
[[بدیهی]] است [[امتثال]] و [[فرمانبرداری]] یاد شده از روی میل و رغبت است، نه [[اضطرار]]، ازاین‌رو می‌توان آن را [[اطاعت]] نامید، ولی باید خاطرنشان کرد موجودات عالم ماده دارای دو وجهه هستند: ملکوتی و مُلْکی. با توجه به وجهۀ ملکوتی آنها که سراسر [[علم]] و [[شعور]] و [[حیات]] و [[اراده]] و [[قدرت]] و حضور است، [[فرمانبرداری]] از روی میل و رغبت به وضوح قابل [[تصور]] است، ولی با توجه به وجهه مُلْکی اشیا و مراعات خصوصیات عالم ماده که عالم احتجاب و تزاحم و تضاد است، [[فرمانبرداری]] موجودات به صورت [[اجبار]] رخ می‌نماید و چنانچه هر دو وجهه مورد نظر قرار گیرد، از [[اطاعت]] به «[[اسلام]]» تعبیر می‌شود که اعم از طوع و کره است: {{متن قرآن|وَلَهُ أَسْلَمَ مَنْ فِي السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ طَوْعًا وَكَرْهًا}}<ref>«آنان که در آسمان‌ها و زمینند خواه‌ناخواه گردن نهاده فرمان اویند» سوره آل عمران، آیه ۸۳.</ref>. | [[بدیهی]] است [[امتثال]] و [[فرمانبرداری]] یاد شده از روی میل و رغبت است، نه [[اضطرار]]، ازاین‌رو می‌توان آن را [[اطاعت]] نامید، ولی باید خاطرنشان کرد موجودات عالم ماده دارای دو وجهه هستند: ملکوتی و مُلْکی. با توجه به وجهۀ ملکوتی آنها که سراسر [[علم]] و [[شعور]] و [[حیات]] و [[اراده]] و [[قدرت]] و حضور است، [[فرمانبرداری]] از روی میل و رغبت به وضوح قابل [[تصور]] است، ولی با توجه به وجهه مُلْکی اشیا و مراعات خصوصیات عالم ماده که عالم احتجاب و تزاحم و تضاد است، [[فرمانبرداری]] موجودات به صورت [[اجبار]] رخ می‌نماید و چنانچه هر دو وجهه مورد نظر قرار گیرد، از [[اطاعت]] به «[[اسلام]]» تعبیر می‌شود که اعم از طوع و کره است: {{متن قرآن|وَلَهُ أَسْلَمَ مَنْ فِي السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ طَوْعًا وَكَرْهًا}}<ref>«آنان که در آسمان‌ها و زمینند خواه‌ناخواه گردن نهاده فرمان اویند» سوره آل عمران، آیه ۸۳.</ref>. | ||
افزون بر [[اطاعت تکوینی]]، اشیا در اصل تحقق وجود آنها، در [[پذیرش]] هرگونه [[تغییر]] و تحولی در اوصاف و [[کمالات]] وجود (ذاتی و عرضی) نیز [[مطیع]] [[فرمان]] پروردگارند و آیاتی که از [[عبودیّت]]<ref>سوره مریم، آیه ۹۳.</ref>، [[سجده]]<ref>سوره رعد، آیه ۱۵.</ref>، [[تسبیح]]<ref>سوره جمعه، آیه ۱.</ref> و قنوتِ<ref>سوره روم، آیه ۲۶؛ سوره بقره، آیه ۱۱۶.</ref> همه موجودات پرده برمی‌دارد، هریک حکایت از [[اطاعت]] اشیا در اوصاف وجود دارد؛ همچنین در آیاتی به [[اطاعت تکوینی]] برخی از موجودات در اوصاف وجود اشاره شده است؛ مانند [[زمین]] که در داستان [[نوح]]{{ع}} آب خود را فرو برد: {{متن قرآن|يَا أَرْضُ ابْلَعِي مَاءَكِ}}<ref>«ای زمین آبت را فرو خور» سوره هود، آیه ۴۴.</ref>، [[آسمان]] که در همان واقعه از [[باران]] باز ایستاد: {{متن قرآن|يَا سَمَاءُ أَقْلِعِي}}<ref>«و ای آسمان (از باریدن) باز ایست!» سوره هود، آیه ۴۴.</ref>، [[اصحاب سبت]] که به بوزینه تبدیل شدند: {{متن قرآن|فَقُلْنَا لَهُمْ كُونُوا قِرَدَةً خَاسِئِينَ}}<ref>«به آنها گفتیم بوزینگانی باشید، رانده» سوره بقره، آیه ۶۵.</ref>، [[آتش]] [[نمرود]] که بر [[ابراهیم]]{{ع}} سرد و [[سلامت]] شد: {{متن قرآن|يَا نَارُ كُونِي بَرْدًا وَسَلَامًا}}<ref>«گفتیم: ای آتش! بر ابراهیم سرد و بی‌گزند باش» سوره انبیاء، آیه ۶۹.</ref>، [[زمین]] که به [[فرمان خدا]] رام [[انسان]] است: {{متن قرآن|هُوَ الَّذِي جَعَلَ لَكُمُ الْأَرْضَ ذَلُولًا}}<ref>«اوست که زمین را برای شما رام کرد» سوره ملک، آیه ۱۵.</ref>، بلد طیّب که به [[اذن خدا]] گیاه خود را می‌رویاند: {{متن قرآن|وَالْبَلَدُ الطَّيِّبُ يَخْرُجُ نَبَاتُهُ بِإِذْنِ رَبِّهِ}}<ref>«و گیاه سرزمین پاک به اذن پروردگارش بیرون می‌آید» سوره اعراف، آیه ۵۸.</ref>، [[آسمان]] که به [[فرمان خدا]] شکافته می‌شود: {{متن قرآن|إِذَا السَّمَاءُ انْشَقَّتْ وَأَذِنَتْ لِرَبِّهَا وَحُقَّتْ}}<ref>«هنگامی که آسمان شکاف بردارد، و گوش به (فرمان) پروردگارش بسپارد و (همین) او را سزیده باد» سوره انشقاق، آیه ۱ و ۲</ref>، [[زمین]] که به [[اذن]] [[حق]] [[اخبار]] خویش را باز می‌گوید: {{متن قرآن|يَوْمَئِذٍ تُحَدِّثُ أَخْبَارَهَا}}<ref>«در آن روز زمین رازهایش را باز می‌گوید،» سوره زلزال، آیه ۴.</ref>، بادها که درختان را بارور‌می‌سازند: {{متن قرآن|وَأَرْسَلْنَا الرِّيَاحَ لَوَاقِحَ}}<ref>«و بادها را بارورکننده فرستادیم» سوره حجر، آیه ۲۲.</ref> و [[زنبور عسل]] که از کوهها [[خانه]] [[اختیار]] می‌کند و از شهد همه میوه‌ها عسل می‌سازد: {{متن قرآن|وَأَوْحَى رَبُّكَ إِلَى النَّحْلِ أَنِ اتَّخِذِي مِنَ الْجِبَالِ بُيُوتًا وَمِنَ الشَّجَرِ وَمِمَّا يَعْرِشُونَ ثُمَّ كُلِي مِنْ كُلِّ الثَّمَرَاتِ فَاسْلُكِي سُبُلَ رَبِّكِ ذُلُلًا يَخْرُجُ مِنْ بُطُونِهَا شَرَابٌ مُخْتَلِفٌ أَلْوَانُهُ فِيهِ شِفَاءٌ لِلنَّاسِ إِنَّ فِي ذَلِكَ لَآيَةً لِقَوْمٍ يَتَفَكَّرُونَ}}<ref>«و پروردگارت به زنبور عسل الهام کرد که بر کوهها و بر درخت و بر داربست‌هایی که (مردم) می‌سازند لانه گزین! سپس از (گل) همه میوه‌ها بخور و راه‌های هموار پروردگارت را بپوی! (آنگاه) از شکمش شهدی با رنگ‌های گوناگون برمی‌آید که در آن برای مردم درمانی است، بی‌گمان در این، نشانه‌ای است برای گروهی که می‌اندیشند» سوره نحل، آیه ۶۸ ـ ۶۹</ref> .<ref>ر.ک: جعفر پیشه، مصطفی، دائرة المعارف قرآن، ج ۳.</ref> | افزون بر [[اطاعت تکوینی]]، اشیا در اصل تحقق وجود آنها، در [[پذیرش]] هرگونه [[تغییر]] و تحولی در اوصاف و [[کمالات]] وجود (ذاتی و عرضی) نیز [[مطیع]] [[فرمان]] پروردگارند و آیاتی که از [[عبودیّت]]<ref>سوره مریم، آیه ۹۳.</ref>، [[سجده]]<ref>سوره رعد، آیه ۱۵.</ref>، [[تسبیح]]<ref>سوره جمعه، آیه ۱.</ref> و قنوتِ<ref>سوره روم، آیه ۲۶؛ سوره بقره، آیه ۱۱۶.</ref> همه موجودات پرده برمی‌دارد، هریک حکایت از [[اطاعت]] اشیا در اوصاف وجود دارد؛ همچنین در آیاتی به [[اطاعت تکوینی]] برخی از موجودات در اوصاف وجود اشاره شده است؛ مانند [[زمین]] که در داستان [[نوح]]{{ع}} آب خود را فرو برد: {{متن قرآن|يَا أَرْضُ ابْلَعِي مَاءَكِ}}<ref>«ای زمین آبت را فرو خور» سوره هود، آیه ۴۴.</ref>، [[آسمان]] که در همان واقعه از [[باران]] باز ایستاد: {{متن قرآن|يَا سَمَاءُ أَقْلِعِي}}<ref>«و ای آسمان (از باریدن) باز ایست!» سوره هود، آیه ۴۴.</ref>، [[اصحاب سبت]] که به بوزینه تبدیل شدند: {{متن قرآن|فَقُلْنَا لَهُمْ كُونُوا قِرَدَةً خَاسِئِينَ}}<ref>«به آنها گفتیم بوزینگانی باشید، رانده» سوره بقره، آیه ۶۵.</ref>، [[آتش]] [[نمرود]] که بر [[ابراهیم]]{{ع}} سرد و [[سلامت]] شد: {{متن قرآن|يَا نَارُ كُونِي بَرْدًا وَسَلَامًا}}<ref>«گفتیم: ای آتش! بر ابراهیم سرد و بی‌گزند باش» سوره انبیاء، آیه ۶۹.</ref>، [[زمین]] که به [[فرمان خدا]] رام [[انسان]] است: {{متن قرآن|هُوَ الَّذِي جَعَلَ لَكُمُ الْأَرْضَ ذَلُولًا}}<ref>«اوست که زمین را برای شما رام کرد» سوره ملک، آیه ۱۵.</ref>، بلد طیّب که به [[اذن خدا]] گیاه خود را می‌رویاند: {{متن قرآن|وَالْبَلَدُ الطَّيِّبُ يَخْرُجُ نَبَاتُهُ بِإِذْنِ رَبِّهِ}}<ref>«و گیاه سرزمین پاک به اذن پروردگارش بیرون می‌آید» سوره اعراف، آیه ۵۸.</ref>، [[آسمان]] که به [[فرمان خدا]] شکافته می‌شود: {{متن قرآن|إِذَا السَّمَاءُ انْشَقَّتْ وَأَذِنَتْ لِرَبِّهَا وَحُقَّتْ}}<ref>«هنگامی که آسمان شکاف بردارد، و گوش به (فرمان) پروردگارش بسپارد و (همین) او را سزیده باد» سوره انشقاق، آیه ۱ و ۲</ref>، [[زمین]] که به [[اذن]] [[حق]] [[اخبار]] خویش را باز می‌گوید: {{متن قرآن|يَوْمَئِذٍ تُحَدِّثُ أَخْبَارَهَا}}<ref>«در آن روز زمین رازهایش را باز می‌گوید،» سوره زلزال، آیه ۴.</ref>، بادها که درختان را بارور‌می‌سازند: {{متن قرآن|وَأَرْسَلْنَا الرِّيَاحَ لَوَاقِحَ}}<ref>«و بادها را بارورکننده فرستادیم» سوره حجر، آیه ۲۲.</ref> و [[زنبور عسل]] که از کوهها [[خانه]] [[اختیار]] می‌کند و از شهد همه میوه‌ها عسل می‌سازد: {{متن قرآن|وَأَوْحَى رَبُّكَ إِلَى النَّحْلِ أَنِ اتَّخِذِي مِنَ الْجِبَالِ بُيُوتًا وَمِنَ الشَّجَرِ وَمِمَّا يَعْرِشُونَ ثُمَّ كُلِي مِنْ كُلِّ الثَّمَرَاتِ فَاسْلُكِي سُبُلَ رَبِّكِ ذُلُلًا يَخْرُجُ مِنْ بُطُونِهَا شَرَابٌ مُخْتَلِفٌ أَلْوَانُهُ فِيهِ شِفَاءٌ لِلنَّاسِ إِنَّ فِي ذَلِكَ لَآيَةً لِقَوْمٍ يَتَفَكَّرُونَ}}<ref>«و پروردگارت به زنبور عسل الهام کرد که بر کوهها و بر درخت و بر داربست‌هایی که (مردم) می‌سازند لانه گزین! سپس از (گل) همه میوه‌ها بخور و راه‌های هموار پروردگارت را بپوی! (آنگاه) از شکمش شهدی با رنگ‌های گوناگون برمی‌آید که در آن برای مردم درمانی است، بی‌گمان در این، نشانه‌ای است برای گروهی که می‌اندیشند» سوره نحل، آیه ۶۸ ـ ۶۹</ref> .<ref>ر.ک: جعفر پیشه، مصطفی، دائرة المعارف قرآن، ج ۳.</ref> | ||
====[[اطاعت تکوینی]] از غیر [[خداوند]]==== | ====[[اطاعت تکوینی]] از غیر [[خداوند]]==== | ||
[[اطاعت تکوینی]] موجودات ـ در اصلِ وجود و [[کمالات]] و اوصاف ـ [[بالاصاله]] در برابر [[فرمان الهی]] است، ولی با [[مشیّت الهی]]، ممکن است موجودات از [[فرمان]] انسان‌هایی همچون [[پیامبران]] نیز در هر دو بعد یاد شده [[اطاعت تکوینی]] داشته باشند، چنان که کوهها و پرندگان در [[تسخیر]] [[داود]]{{ع}} بوده و از او [[اطاعت]] می‌کردند و به هر جا که [[اراده]] وی بود، بازمی‌گشتند:{{متن قرآن|إِنَّا سَخَّرْنَا الْجِبَالَ مَعَهُ يُسَبِّحْنَ بِالْعَشِيِّ وَالْإِشْرَاقِ وَالطَّيْرَ مَحْشُورَةً كُلٌّ لَهُ أَوَّابٌ}}<ref>«ما کوهها را رام گرداندیم که با وی در پایان روز و بامدادان نیایش می‌کردند و (نیز) پرندگان را در حالی که (بر او) گرد آورده بودیم به سوی او باز می‌گشتند» سوره ص، آیه ۱۸ ـ ۱۹</ref> و جریان باد و شیطان‌های بنّا و غوّاص و شیطان‌های در [[غل و زنجیر]] که [[مطیع]] و فرمانبر [[سلیمان]]{{ع}} بودند: {{متن قرآن|فَسَخَّرْنَا لَهُ الرِّيحَ تَجْرِي بِأَمْرِهِ رُخَاءً حَيْثُ أَصَابَ وَالشَّيَاطِينَ كُلَّ بَنَّاءٍ وَغَوَّاصٍ}}<ref>«پس ما باد را رام او کردیم که به فرمان او هر جا می‌خواست به نرمی روان می‌شد و هم دیوساران را از بنّا و غوّاص» سوره ص، آیه ۳۶ ـ ۳۷</ref>.<ref>مجمع‌البیان، ج۸، ص۷۳۱.</ref> و آفریدن پرنده از گل و زنده ساختن [[مردگان]] و [[شفا دادن]] [[کور]] مادرزاد که به [[اذن خداوند]]، به دست [[عیسی]]{{ع}} صورت گرفت: {{متن قرآن|وَإِذْ تَخْلُقُ مِنَ الطِّينِ كَهَيْئَةِ الطَّيْرِ بِإِذْنِي}}<ref>«آن گاه كه به اذن من، از گِل، [چيزى] به شكل پرنده مى ساختى، پس در آن مى دميدى، و به اذن من پرنده اى مى شد» سوره مائده، آیه ۱۱۰.</ref>.<ref>ر.ک: جعفر پیشه، مصطفی، دائرة المعارف قرآن، ج ۳.</ref> | [[اطاعت تکوینی]] موجودات ـ در اصلِ وجود و [[کمالات]] و اوصاف ـ [[بالاصاله]] در برابر [[فرمان الهی]] است، ولی با [[مشیّت الهی]]، ممکن است موجودات از [[فرمان]] انسان‌هایی همچون [[پیامبران]] نیز در هر دو بعد یاد شده [[اطاعت تکوینی]] داشته باشند، چنان که کوهها و پرندگان در [[تسخیر]] [[داود]]{{ع}} بوده و از او [[اطاعت]] می‌کردند و به هر جا که [[اراده]] وی بود، بازمی‌گشتند:{{متن قرآن|إِنَّا سَخَّرْنَا الْجِبَالَ مَعَهُ يُسَبِّحْنَ بِالْعَشِيِّ وَالْإِشْرَاقِ وَالطَّيْرَ مَحْشُورَةً كُلٌّ لَهُ أَوَّابٌ}}<ref>«ما کوهها را رام گرداندیم که با وی در پایان روز و بامدادان نیایش می‌کردند و (نیز) پرندگان را در حالی که (بر او) گرد آورده بودیم به سوی او باز می‌گشتند» سوره ص، آیه ۱۸ ـ ۱۹</ref> و جریان باد و شیطان‌های بنّا و غوّاص و شیطان‌های در [[غل و زنجیر]] که [[مطیع]] و فرمانبر [[سلیمان]]{{ع}} بودند: {{متن قرآن|فَسَخَّرْنَا لَهُ الرِّيحَ تَجْرِي بِأَمْرِهِ رُخَاءً حَيْثُ أَصَابَ وَالشَّيَاطِينَ كُلَّ بَنَّاءٍ وَغَوَّاصٍ}}<ref>«پس ما باد را رام او کردیم که به فرمان او هر جا می‌خواست به نرمی روان می‌شد و هم دیوساران را از بنّا و غوّاص» سوره ص، آیه ۳۶ ـ ۳۷</ref>.<ref>مجمع‌البیان، ج۸، ص۷۳۱.</ref> و آفریدن پرنده از گل و زنده ساختن [[مردگان]] و [[شفا دادن]] [[کور]] مادرزاد که به [[اذن خداوند]]، به دست [[عیسی]]{{ع}} صورت گرفت: {{متن قرآن|وَإِذْ تَخْلُقُ مِنَ الطِّينِ كَهَيْئَةِ الطَّيْرِ بِإِذْنِي}}<ref>«آن گاه كه به اذن من، از گِل، [چيزى] به شكل پرنده مى ساختى، پس در آن مى دميدى، و به اذن من پرنده اى مى شد» سوره مائده، آیه ۱۱۰.</ref>.<ref>ر.ک: جعفر پیشه، مصطفی، دائرة المعارف قرآن، ج ۳.</ref> | ||