آزمایش الهی در قرآن: تفاوت میان نسخه‌ها

آزمایش الهی در قرآن (نمایش مبدأ)

نسخهٔ ‏۱۵ ژوئن ۲۰۲۱، ساعت ۰۹:۵۳

۲۱٬۰۸۴ بایت اضافه‌شده ، ‏۱۵ ژوئن ۲۰۲۱

←‏جستارهای وابسته

دیداریویکی‌متن

Msadeq

مدیران

۱۱۵٬۱۸۳

ویرایش

@@ خط ۱۷۴: / خط ۱۷۴: @@
 [[فقها]] [[احکام]] گوناگونی از این [[آیه]] [[استنباط]] کرده‌اند از جمله اینکه: جدایی میان [[زن]] و شوهر [[کافر]] به مجرد [[مسلمان]] شدن [[زن]] و [[هجرت]] به سوی [[مسلمانان]]، تحقق می‌یابد و نیاز به [[طلاق]] نیست <ref>زبدة البیان، ص۴۰۹.</ref>. نیز در مورد عبارت: {{متن قرآن|وَلَا تُمْسِكُوا بِعِصَمِ الْكَوَافِرِ}} گفته‌اند که [[خداوند]] با این بیان، [[ازدواج]] مردان [[مؤمن]] با [[زنان]] [[مشرک]] یا ادامه [[زندگی]] با ایشان را [[تحریم]] کرده است<ref>تفسیر القرآن العظیم، ابن کثیر، ج۴، ص۳۵۱.</ref>.<ref>[[محمود سرمدی|سرمدی، محمود]]، [[آیه امتحان (مقاله)|مقاله «آیه امتحان»]]، [[دانشنامه معاصر قرآن کریم (کتاب)|دانشنامه معاصر قرآن کریم]]، ص۷۶-۷۷.</ref>
-== جستارهای وابسته ==
+==ابتلاء در دانشنامه معاصر قرآن کریم==
+کلمه "[[ابتلاء]]" مصدر ثلاثی مزید از باب افتعال از ریشه "[[بلاء]]" است. این واژه و مشتقات آن در [[قرآن کریم]]، ۳۷ مرتبه در ۳۴ [[آیه]]، با کلماتی از قبیل {{متن قرآن|بَلَوْنَا}}، {{متن قرآن|تُبْلَوُ}}، {{متن قرآن|نَبْلُوَ}}، {{متن قرآن|نَبْلُوكُمْ}}، {{متن قرآن|لِيَبْلُوَ}}، {{متن قرآن|لِيَبْتَلِيَكُمْ}}، {{متن قرآن|بَلَاء}}، {{متن قرآن|نَبْتَلِيهِ}}، {{متن قرآن|مُبْتَلِيكُمْ}}، تبلی و ابتلاء به کار رفته است.
+واژه‌هایی که در قرآن کریم معادل [[آزمایش]] و [[امتحان]] استعمال شده‌اند عبارتند از: بَلاء، [[فتنه]] و امتحان. کلمه "ابتلاء" در لغت به معنای [[آزمون]]، تجربه و [[کشف]] کردن به کار می‌رود. در معنای اصلی واژه بلاء [[اختلاف]] نظر وجود دارد. گروهی از قبیل "ابن منظور" و "صاحب قاموس" گویند که معنای اصلی آن آزمایش است و گروهی دیگر همچون "مصطفوی" و "راغب" گویند که معنای اصلی آن دگرگونی و کهنه شدن است، اما معنای آزمایش از لوازم معنای اصلی است. [[سورآبادی]]" ابتلاء را به معنای آزمون ترجمه کرده است<ref>تفسیر سور آبادی، ج۴، ص۲۶۴۶.</ref>.
+بلاء در قرآن کریم به سه معنا آمده است:
+#آزمایش: {{متن قرآن|إِنَّ هَذَا لَهُوَ الْبَلَاءُ الْمُبِينُ}}<ref>"بی‌گمان این همان آزمایش آشکار بود" سوره صافات، آیه ۱۰۶.</ref>.
+#[[نعمت]]: {{متن قرآن|وَفِي ذَلِكُمْ بَلَاءٌ مِنْ رَبِّكُمْ عَظِيمٌ}}<ref>"و در آن از سوی پروردگارتان برای شما آزمونی سترگ بود" سوره بقره، آیه ۴۹.</ref> یعنی {{عربی|"نِعْمَةٌ عَظِيمَةٌ مِنْ رَبِّكُمْ"}} (نعمتی بزرگ از جانب پروردگارتان).
+#[[محنت]]: {{متن قرآن|وَبَلَوْنَاهُمْ بِالْحَسَنَاتِ وَالسَّيِّئَاتِ}}<ref>"و آنان را با خوشی‌ها و ناخوشی‌ها آزمودیم" سوره اعراف، آیه ۱۶۸.</ref><ref>وجوه قرآن، ص۲۹.</ref>.
+در [[تفسیر سورآبادی]] آمده است: "تا آزمون کند شما را که کیست از شما نیکوتر". همچنان که گفته‌اند: {{عربی|"أَيُّكُمْ أَزْهَدُ فِي الدُّنْيَا زُهْدًا"}} یا: {{عربی|"أَيُّكُمْ أَحْسَنُ عَقْلًا"}} و نیز معنای: {{عربی|"أَيُّكُمْ أَحْسَنُ اسْتِعْدَاداً لِلْمَوْتِ"}}: "کیست از شما در [[زندگی]]، [[مرگ]] را سازنده‌تر؟"<ref>تفسیر سورآبادی، ج۴، ص۲۶۴۶.</ref>.
+[[آزمایش الهی]] از نظر [[زمان]] و مکان، بلاحد و بلاحصر است. همه [[انسان‌ها]] در معرض [[قانون]] آزمایش الهی قرار دارند. برخی از این [[آیات]] عبارتند از: {{متن قرآن|إِنَّا خَلَقْنَا الْإِنْسَانَ مِنْ نُطْفَةٍ أَمْشَاجٍ نَبْتَلِيهِ فَجَعَلْنَاهُ سَمِيعًا بَصِيرًا}}<ref>"ما انسان را از نطفه‌ای برآمیخته آفریدیم، او را می‌آزماییم از این رو شنوا و بینایش گردانیده‌ایم" سوره انسان، آیه ۲.</ref>؛ {{متن قرآن|الَّذِي خَلَقَ الْمَوْتَ وَالْحَيَاةَ لِيَبْلُوَكُمْ أَيُّكُمْ أَحْسَنُ عَمَلًا}}<ref>"همان که مرگ و زندگی را آفرید تا شما را بیازماید که کدام یک نیکوکردارترید" سوره ملک، آیه ۲.</ref>؛ {{متن قرآن|هُنَالِكَ ابْتُلِيَ الْمُؤْمِنُونَ وَزُلْزِلُوا زِلْزَالًا شَدِيدًا}}<ref>"در آنجا مؤمنان را آزمودند و سخت لرزاندند" سوره احزاب، آیه ۱۱.</ref>؛ [[آیه]] فوق به [[آزمایش]] [[مؤمنان]] در [[جنگ احزاب]] اشاره می‌کند؛ {{متن قرآن|أَحَسِبَ النَّاسُ أَنْ يُتْرَكُوا أَنْ يَقُولُوا آمَنَّا وَهُمْ لَا يُفْتَنُونَ}}<ref>"آیا مردم پنداشته‌اند همان بگویند ایمان آورده‌ایم وانهاده می‌شوند و آنان را نمی‌آزمایند؟" سوره عنکبوت، آیه ۲.</ref>.
+در [[قرآن کریم]] عوامل [[ابتلاء]] با تعبیرات مختلفی بیان شده است. مانند: {{متن قرآن|وَهُوَ الَّذِي جَعَلَكُمْ خَلَائِفَ الْأَرْضِ وَرَفَعَ بَعْضَكُمْ فَوْقَ بَعْضٍ دَرَجَاتٍ لِيَبْلُوَكُمْ فِي مَا آتَاكُمْ إِنَّ رَبَّكَ سَرِيعُ الْعِقَابِ وَإِنَّهُ لَغَفُورٌ رَحِيمٌ}}<ref>"و اوست که شما را جانشینان (خویش یا گذشتگان) در زمین گمارد و برخی را بر برخی دیگر به پایه‌هایی برتری داد تا شما را در آنچه به شما داده است بیازماید؛ بی‌گمان پروردگار تو زودکیفر است و به راستی او آمرزنده بخشاینده است" سوره انعام، آیه ۱۶۵.</ref>.
+در قرآن کریم از وسائل و ابزار مختلفی به منظور ابتلای [[انسان]] نام برده شده که برخی از آنها عبارتند از:[[مال]]، فرزند، [[انبیا]]، تفاوت و [[اختلاف]] بین [[انسان‌ها]]، [[جهاد]]، [[وفای به عهد]]، زینت‌های [[دنیوی]]، تحویل [[قبله]]، [[شیطان]]، [[سختی‌ها]] و [[مصائب]] در [[راه]] [[دین]]، جهاد اعم از پیروزی‌ها و شکست‌ها.
+برخی از عوامل [[ابتلا]] عبارتند از:
+#[[ترس]] و [[گرسنگی]] و نقصان مال و [[جان]]: {{متن قرآن|وَلَنَبْلُوَنَّكُمْ بِشَيْءٍ مِنَ الْخَوْفِ وَالْجُوعِ وَنَقْصٍ مِنَ الْأَمْوَالِ وَالْأَنْفُسِ وَالثَّمَرَاتِ وَبَشِّرِ الصَّابِرِينَ}}<ref>"و بی‌گمان شما را با چیزی از بیم و گرسنگی و کاستی دارایی‌ها و کسان و فرآورده‌ها می‌آزماییم، و شکیبایان را نوید بخش!" سوره بقره، آیه ۱۵۵.</ref>.
+#[[خیر و شر]]: {{متن قرآن|كُلُّ نَفْسٍ ذَائِقَةُ الْمَوْتِ وَنَبْلُوكُمْ بِالشَّرِّ وَالْخَيْرِ فِتْنَةً وَإِلَيْنَا تُرْجَعُونَ}}<ref>"هر کسی (مزه) مرگ را می‌چشد و شما را با بد و نیک می‌آزماییم و به سوی ما بازگردانده می‌شوید" سوره انبیاء، آیه ۳۵.</ref>.[[علامه طباطبایی]] در [[المیزان]] ذیل این [[آیه]] می‌نویسد: [[مرگ]] برای هر نفسی، امری حتمی و [[قطعی]] است و [[زندگی]] هر کس حیاتی آزمایشی و امتحانی است که در آن [[بشر]] را با [[فقر]] و [[نومیدی]] و [[عذاب]] و هجران و یا امور خوشایند می‌آزماییم. مشخص است که [[امتحان]] جنبه مقدمه دارد و غرض اصلی متوجه ذی‌المقدمه است. لذا امر مقدم هرگز جاویدان نیست و بعد از هر امتحان، موقِفی است که در آن موقِف نتیجه امتحان مشخص می‌شود. پس برای هر صاحب حیاتی، مرگی حتمی و بازگشتی به سوی [[خدای سبحان]] است تا در آن بازگشت درباره او [[داوری]] شود". در [[روایات]] مشهور از قول [[امام علی]]{{ع}} آمده است: "[[دنیا]] [[زندان]] [[مؤمن]] و [[بهشت]] [[کافر]] است". در [[حدیث]] دیگر است: "[[خداوند عزوجل]] هنگامی که بنده‌ای را [[دوست]] دارد، او را در [[بلا]] [[غرق]] می‌کند".
+#[[زینت]] [[زمین]] (همه موجودات): {{متن قرآن|إِنَّا جَعَلْنَا مَا عَلَى الْأَرْضِ زِينَةً لَهَا لِنَبْلُوَهُمْ أَيُّهُمْ أَحْسَنُ عَمَلًا}}<ref>"ما هر چه را بر زمین است، (در کار) آرایش آن کرده‌ایم تا آنان را بیازماییم که کدام نیکوکردارترند" سوره کهف، آیه ۷.</ref>.
+#[[عهد]] و [[پیمان]]: {{متن قرآن|وَأَوْفُوا بِعَهْدِ اللَّهِ... * إِنَّمَا يَبْلُوكُمُ اللَّهُ بِهِ...}}<ref>"و چون با خداوند پیمان بستید... * جز این نیست که خداوند شما را بدان می‌آزماید" سوره نحل، آیه ۹۱-۹۲.</ref>.
+#تنگی روزی: {{متن قرآن|وَأَمَّا إِذَا مَا ابْتَلَاهُ فَقَدَرَ عَلَيْهِ رِزْقَهُ فَيَقُولُ رَبِّي أَهَانَنِ}}<ref>"و چون پروردگارش او را بیازماید و روزی‌اش را بر او تنگ گیرد می‌گوید پروردگارم مرا خوار داشت" سوره فجر، آیه ۱۶.</ref>.
+در [[قرآن کریم]] به امتحان برخی از [[پیامبران الهی]] و [[قوم]] آنها نیز اشاره شده است؛ مانند [[ابراهیم]]{{ع}}: {{متن قرآن|وَإِذِ ابْتَلَى إِبْرَاهِيمَ رَبُّهُ بِكَلِمَاتٍ}}<ref>"و (یاد کن) آنگاه را که پروردگار ابراهیم، او را با کلماتی آزمود" سوره بقره، آیه ۱۲۴.</ref>.
+مهم‌ترین [[حکمت]] [[ابتلاء]] ([[امتحان]]) از دیدگاه [[قرآن کریم]]، [[شناسایی]] چهره [[واقعی]] هر [[انسان]] است. قرآن کریم در [[آیات]] متعدد به این موضوع اشاره کرده است: {{متن قرآن|وَلَنَبْلُوَنَّكُمْ حَتَّى نَعْلَمَ الْمُجَاهِدِينَ مِنْكُمْ وَالصَّابِرِينَ وَنَبْلُوَ أَخْبَارَكُمْ}}<ref>"و بی‌گمان می‌آزماییمتان تا جهادگران و شکیبایان شما را معلوم داریم و گزارش‌های (کردارهای) شما را بررسی کنیم" سوره محمد، آیه ۳۱.</ref>. جمله {{متن قرآن|حَتَّى نَعْلَمَ الْمُجَاهِدِينَ}} به این معنا نیست که [[خداوند]] از این گروه [[آگاهی]] ندارد، بلکه منظور تحقق معلوم [[الهی]] و مشخص شدن این‌گونه افراد است. یعنی تا [[علم الهی]] تحقق خارجی یابد و عینیت حاصل کند و صفوف مشخص شود<ref>تفسیر نمونه، ج۲۱، ص۴۸۲.</ref>. {{متن قرآن|وَلِيَبْتَلِيَ اللَّهُ مَا فِي صُدُورِكُمْ وَلِيُمَحِّصَ مَا فِي قُلُوبِكُمْ وَاللَّهُ عَلِيمٌ بِذَاتِ الصُّدُورِ}}<ref>"تا خداوند آنچه در اندرون خود دارید بیازماید و آنچه در دل‌هایتان دارید بپالاید و خداوند به اندیشه‌ها داناست" سوره آل عمران، آیه ۱۵۴.</ref>.
+یکی از فلسفه‌های [[آزمایش الهی]] این است که مشخص شود چه کسی عمل احسن ([[نیکوترین]] کار) انجام داده است. خداوند می‌فرماید: {{متن قرآن|الَّذِي خَلَقَ الْمَوْتَ وَالْحَيَاةَ لِيَبْلُوَكُمْ أَيُّكُمْ أَحْسَنُ عَمَلًا وَهُوَ الْعَزِيزُ الْغَفُورُ}}<ref>"همان که مرگ و زندگی را آفرید تا شما را بیازماید که کدام یک نیکوکردارترید و او پیروز آمرزنده است" سوره ملک، آیه ۲.</ref>؛ {{متن قرآن|إِنَّا جَعَلْنَا مَا عَلَى الْأَرْضِ زِينَةً لَهَا لِنَبْلُوَهُمْ أَيُّهُمْ أَحْسَنُ عَمَلًا}}<ref>"ما هر چه را بر زمین است، (در کار) آرایش آن کرده‌ایم تا آنان را بیازماییم که کدام نیکوکردارترند" سوره کهف، آیه ۷.</ref>.
+یکی از اسباب بازگشت [[بشر]] به سوی [[خدا]] این است که خداوند [[انسان‌ها]] را در بوته [[گرفتاری‌ها]] قرار می‌دهد تا [[فکر]] خود را به کار اندازند و از علت بالاها [[عبرت]] گیرند و مسیر خود را به سوی نزدیک شدن به خدا [[انتخاب]] کنند. مانند: {{متن قرآن|وَقَطَّعْنَاهُمْ فِي الْأَرْضِ أُمَمًا مِنْهُمُ الصَّالِحُونَ وَمِنْهُمْ دُونَ ذَلِكَ وَبَلَوْنَاهُمْ بِالْحَسَنَاتِ وَالسَّيِّئَاتِ لَعَلَّهُمْ يَرْجِعُونَ}}<ref>"و آنان را در زمین به امّت‌هایی (گوناگون) بخش کردیم، برخی از ایشان شایسته‌اند و برخی، نه چنین‌اند و آنان را با خوشی‌ها و ناخوشی‌ها آزمودیم باشد که (به راه راست) باز گردند" سوره اعراف، آیه ۱۶۸.</ref>.
+مهم‌ترین جنبه [[بلایا]]، خاصیت رشددهندگی آنهاست. قابلیت‌های نهفته [[انسان]] در حالت [[آسایش]] و [[راحتی]] پرورش نمی‌یابد. جنبه دیگر بلایا و [[شدائد]]، [[پاک]] کردن [[گناهان]] و لغزش‌های انسان است. [[امام محمد باقر]]{{ع}} فرمود: وقتی [[آیه]] {{متن قرآن|مَنْ يَعْمَلْ سُوءًا يُجْزَ بِهِ}}<ref>"هر کس کار بدی کند کیفر آن را می‌بیند" سوره نساء، آیه ۱۲۳.</ref> نازل شد. برخی از [[اصحاب پیامبر]] گفتند: "آیه‌ای از این سخت‌تر نیست". [[پیامبر]] به آنان فرمود: "آیا در [[اموال]]، [[جان‌ها]] و [[خانواده]] دچار [[مصیبت]] نمی‌شوید؟" گفتند: "آری". [[حضرت رسول]]{{صل}} فرمود: "این از چیزهایی است که [[خداوند]] به وسیله آن، برای شما [[حسنه]] می‌نویسد و [[بدی‌ها]] را محو می‌کند"<ref>مجموعه آثار استاد شهید مطهری، ج۱، ص۲۹۴.</ref>.
+جنبه دیگر [[بلا]]، ترفیع [[درجه]] است. [[نزول]] بلایا همواره به معنای [[گناهکار]] بودن فرد نیست. گاهی خداوند برای این که درجه کسی را بالا ببرد، او را [[مبتلا]] میسازد. این چنین [[راز]] ابتلای [[انبیا]] و [[اولیای الهی]] مشخص می‌شود. بلایا برای کسانی که از [[مقام عصمت]] برخوردارند، [[تطهیر]] کننده نیست، ترفیع دهنده است. روزی پیامبر به شدت [[بیمار]] شد، چنان که از شدت درد به خود می‌پیچید و می‌نالید، [[همسر پیامبر]] از این وضع در شگفت شد و گفت: "اگر برخی از ما این کار را می‌کرد، به او خرده می‌گرفتید". [[پیامبر خدا]] فرمود: "همانا بر [[صالحان]] سخت گرفته می‌شود. به تحقیق رنجی از یک تیغ تا بالاتر از آن به [[مؤمن]] نمی‌رسد؛ مگر آنکه خطایی را از او پاک کند و او را درجه‌ای بالاتر ببرد"<ref>مجموعه آثار استاد شهید مطهری، ج۱، ص۲۹۵.</ref>.
+عکس‌العمل [[انسان‌ها]] در برابر [[آزمایش الهی]] بر دو گونه است: [[حضرت سلیمان]] وقتی در برابر خود [[تخت بلقیس]] را [[مشاهده]] نمود، گفت: {{متن قرآن|قَالَ هَذَا مِنْ فَضْلِ رَبِّي لِيَبْلُوَنِي أَأَشْكُرُ أَمْ أَكْفُرُ}}<ref>"گفت: این از بخشش (های) پروردگار من است تا بیازمایدم که سپاس می‌گزارم یا ناسپاسی می‌کنم" سوره نمل، آیه ۴۰.</ref>؛ {{متن قرآن|فَأَمَّا الْإِنْسَانُ إِذَا مَا ابْتَلَاهُ رَبُّهُ فَأَكْرَمَهُ وَنَعَّمَهُ فَيَقُولُ رَبِّي أَكْرَمَنِ * وَأَمَّا إِذَا مَا ابْتَلَاهُ فَقَدَرَ عَلَيْهِ رِزْقَهُ فَيَقُولُ رَبِّي أَهَانَنِ}}<ref>"اما انسان، چون پروردگارش او را بیازماید و گرامی دارد و نعمت دهد، می‌گوید: پروردگارم مرا گرامی داشت و چون پروردگارش او را بیازماید و روزی‌اش را بر او تنگ گیرد می‌گوید پروردگارم مرا خوار داشت" سوره فجر، آیه ۱۵-۱۶.</ref>.
+[[علامه طباطبایی]] در [[تفسیر المیزان]] ذیل این [[آیه]] می‌نویسد: "با این که ما گفتیم [[خداوند]] [[اعمال]] بندگانش را تحت نظر دارد و اعطای نعمات برای [[امتحان]] و [[آزمایش]] آنهاست، اما [[طبیعت]] [[انسان]] [[ظلوم]] و جهول چنان است که وقتی پروردگارش او را مورد امتحان قرار می‌دهد و او را با اعطای [[نعمت]] ارجمند مینماید و گرامی و متنعم می‌سازد با خود می‌گوید: "[[خدای تعالی]] و [[پروردگار]] من مرا مورد [[کرامت]] و نعمت قرار داده است". یعنی [[گمان]] می‌کند نعمات و اکرامی که به او اعطا شده، موقت نیست. آن را دائمی و باقی می‌پندارد و بقای آن نعمت و [[قدرت]] را تضمین شده می‌بیند و به جای [[شکر]]، به [[کفران]] دچار می‌شود. در حالی که نعمت تا زمانی [[اکرام]] [[خدا]] محسوب می‌شود که خود انسان آن را وسیله کسب [[دوزخ]] قرار ندهد، اما وقتی خداوند به منظور امتحان، [[رزق]] او را تنگ می‌گیرد می‌گوید: "پروردگارم مرا [[خوار]] و [[ذلیل]] نمود". با این که ملاک کرامت در نزد خدا، [[تقرب]] به او به واسطه [[ایمان]] و [[عمل صالح]] است و [[فقر]] و [[غنا]]، تفاوتی در این معنا ایجاد نمی‌کند. لذا [[دارایی]] یا فقر تنها برای امتحان است و [[رضایت]] یا [[نارضایتی]] خداوند، تأثیری در [[بخشش]] یا منع او ندارد. خداوند در هر دو صورت می‌خواهد انسان را آزمایش نماید و [[عاقبت]] انسان را، نتیجه این امتحانات مشخص می‌کند<ref>ترجمه المیزان.</ref>.
+از جهت معناشناختی؛ واژه [[ابتلاء]] از کلمات کلیدی [[قرآن کریم]] است که رابطه نظام‌مندی با کلمات [[خدا]]، [[انسان]]، [[زندگی]] و [[معاد]] دارد. بر اساس این شبکه مفهومی [[قرآنی]]، انسان در پروسه [[ابتلاء]]، [[حقیقت]] خود را بروز یا [[صیقل]] میدهد و به [[زندگی پاک]] و [[ملکوت]] اعلی نزدیک یا از آن دور می‌شود.<ref>[[مهوش‌السادات علوی|علوی، مهوش‌السادات]]، [[ ابتلاء (مقاله)|مقاله «ابتلاء»]]، [[دانشنامه معاصر قرآن کریم (کتاب)|دانشنامه معاصر قرآن کریم]].</ref>
 ==منابع==