مساوات در معارف و سیره نبوی: تفاوت میان نسخه‌ها

==مقدمه==

* [[مساوات]]، از اصول بسیار مهم در [[تعاملات اجتماعی]] است و در [[سیره]] و [[کلام نبوی]]{{صل}} هم جلوه و جایگاه ویژه‌ای دارد. واژه مساوات، در لغت، به معنای یکسانی و [[برابری]]<ref>فخرالدین طریحی، مجمع البحرین، ج ۱، ص ۲۳۶ و الزبیدی، تاج العروس، ج ۱۹، ص ۵۴۸.</ref> و در اصطلاح، بدین معناست که همه افراد [[جامعه]] از نظر [[حقوق اجتماعی]] برابر هستند و میان آنان از نظر نژاد، طبقات و جنسیت در حقوق اجتماعی و عمومی فرقی نیست<ref>مصطفی دلشاد تهرانی، سیره نبوی «منطق عملی»، ج ۲، ص ۵۰.</ref><ref> [[گلشاد حیدری|حیدری، گلشاد]]، [[فرهنگنامه سیره پیامبر اعظم (کتاب)|فرهنگنامه سیره پیامبر اعظم]]، ص ۱۱۴.</ref>.

* [[پیامبر]]{{صل}} نیز بر اساس [[آموزه‌های قرآنی]] و [[آموزه‌های اسلامی|اسلامی]]، [[اصل مساوات]] را در تمام امور [[حکومت مدینه]] برقرار ساخت و سعی کرد با همگان، یکسان [[رفتار]] شود و هیچ‌گونه فرقی بین آنان نباشد. آن [[حضرت]] تمام افراد [[جامعه اسلامی]] را مانند دندانه‌های شانه با هم برابر و مساوی میدانست و [[معتقد]] بود، [[انسان‌ها]] هیچ [[برتری]] بر یکدیگر جز به خاطر [[تقوا]] ندارند: {{متن حدیث| النَّاسُ سَوَاءٌ كَأَسْنَانِ الْمُشْطِ}}<ref>احمد بن ابی یعقوب یعقوبی، تاریخ الیعقوبی، ج ۲، ص ۱۰۰؛ محمد باقر مجلسی، بحارالانوار، ج ۵۸، ص ۶۵؛ قاضی عیاض اندلسی، الشفا بتعریف حقوق المصطفی، ق، ج ۱، ص ۱۷۴ و شیخ صدوق، من لا یحضره الفقیه، ج ۴، ص ۳۷۹.</ref>؛ [[مردم]] چون دندانه‌های شانه مساوی‌اند<ref> [[گلشاد حیدری|حیدری، گلشاد]]، [[فرهنگنامه سیره پیامبر اعظم (کتاب)|فرهنگنامه سیره پیامبر اعظم]]، ص ۱۱۴.</ref>.

* [[دین مبین اسلام]] تمام انسان‌ها را برابر می‌داند و کلیه تفاخرها و امتیازات [[نژادی]] و [[اختلافات]] طبقاتی و برتری‌جویی‌های اجتماعی را [[نفی]] کرده و [[خداوند]] به [[صراحت]] اعلام کرده است: {{متن قرآن|يَا أَيُّهَا النَّاسُ إِنَّا خَلَقْنَاكُمْ مِنْ ذَكَرٍ وَأُنْثَى وَجَعَلْنَاكُمْ شُعُوبًا وَقَبَائِلَ لِتَعَارَفُوا إِنَّ أَكْرَمَكُمْ عِنْدَ اللَّهِ أَتْقَاكُمْ}}<ref>«ای مردم! ما شما را از مردی و زنی آفریدیم و شما را گروه‌ها و قبیله‌ها کردیم تا یکدیگر را باز‌شناسید، بی‌گمان گرامی‌ترین شما نزد خداوند پرهیزگارترین شماست» سوره حجرات، آیه ۱۳.</ref>. این نگرش [[اسلام]] به [[انسان‌ها]] و نیز [[رفتار]] [[پیغمبر]]{{صل}} بر اساس آن، سبب جذب بسیاری به اسلام بود. در [[فتح مکه]]، زمانی که [[بلال]] به امر آن [[حضرت]]، [[مأمور]] گفتن [[اذان]] بر بالای [[کعبه]] شد، بسیاری از [[مشرکان]] به سبب رنگ پوست و برده بودن وی بر [[پیامبر]]{{صل}} ایراد گرفتند؛ [[عتاب بن اسید]] بن ابی [[عیص]] گفت: "[[خدا]] را [[سپاس]] که [[پدر]] من مرد و نیست تا این [[روز]] را ببیند". [[حارث بن هشام]] نیز ادامه داد: "[[محمد]] جز این کلاغ سیاه، [[مؤذن]] دیگری نیافت!" و [[سهیل بن عمرو]] گفت: "چون خدا چیزی را [[اراده]] کند، آن را [[تغییر]] دهد". [[ابوسفیان]] نیز افزود: "من چیزی نمی‌گویم؛ چون می‌ترسم که [[پروردگار]] [[آسمان]] او را باخبر سازد". پس [[جبرئیل]] بر پیامبر{{صل}} نازل شد و آن حضرت را از آن‌چه گذشته بود، [[آگاه]] ساخت. پیامبر{{صل}} آنان را احضار کرد و از آن‌چه بر زبان رانده بودند، پرسیدند و آنان نیز بدان اعتراف کردند. پس از این [[عیب‌جویی]] آنان بر [[مؤذن پیامبر]]{{صل}}، [[آیه]] یاد شده نازل شد و خدا همه انسان‌ها را برابر دانست و انسان‌ها را [[تفاخر]]، [[تکاثر]] و کوچک شمردن [[فقرا]] منع کرد و اساس و ملاک [[برتری]] انسان‌ها را بر یکدیگر فقط [[میزان]] [[پرهیزگاری]] دانست<ref>مقاتل بن سلیمان بلخی، تفسیر مقاتل بن سلیمان، ج۴، ص۹۷؛ محمد بن احمد قرطبی، الجامع لاحکام القرآن،‌ ج۱۶، ص۳۴۱؛ حسین بن مسعود بغوی، معالم التنزیل، ج ۴، ص۲۶۵ و فضل بن حسن طبرسی، مجمع البیان، ج ۹، ص ۲۰۳ – ۲۰۴.</ref>. پس، بر این اساس، همه انسان‌ها از یک اصل و ریشه‌اند و همین [[وحدت]] انسان‌ها اساس و ملاک [[مساوات]] و [[برابری]] آنهاست<ref> [[گلشاد حیدری|حیدری، گلشاد]]، [[فرهنگنامه سیره پیامبر اعظم (کتاب)|فرهنگنامه سیره پیامبر اعظم]]، ص ۱۱۵.</ref>.

==اعلام [[مساوات همگانی]]==

* [[مشرکان قریش]] [[نسل]]، [[ثروت]]، [[حسب و نسب]] را مایه برتری و تفاخر میدانستند. آنان بر اساس همین [[تفکر جاهلی]] و بدون [[آگاهی]] از دستورهای اصیل [[اسلامی]]، به [[طعن]] و [[عیب‌جویی]] از [[مؤذن پیامبر]]{{صل}} لب گشودند و [[سبب نزول آیه]] یاد شده<ref>{{متن قرآن|يَا أَيُّهَا النَّاسُ إِنَّا خَلَقْنَاكُمْ مِنْ ذَكَرٍ وَأُنْثَى وَجَعَلْنَاكُمْ شُعُوبًا وَقَبَائِلَ لِتَعَارَفُوا إِنَّ أَكْرَمَكُمْ عِنْدَ اللَّهِ أَتْقَاكُمْ}} «ای مردم! ما شما را از مردی و زنی آفریدیم و شما را گروه‌ها و قبیله‌ها کردیم تا یکدیگر را باز‌شناسید، بی‌گمان گرامی‌ترین شما نزد خداوند پرهیزگارترین شماست» سوره حجرات، آیه ۱۳.</ref> شدند. این مسائل، [[پیامبر]]{{صل}} را واداشت تا در این باره خطبه‌ای بخواند و [[مساوات]] اسلامی را به اطلاع همگان برساند. بنابراین، ایشان در حضور [[مردم]] چنین اعلام کرد:"مردم! [[آگاه]] باشید که پروردگارتان یکی است و پدرتان نیز یکی است. بنابراین، بدانید که [[عرب]] بر [[عجم]]، و عجم بر عرب، و سیاه بر سفید و سفید بر سیاه [[برتری]] ندارد؛ مگر به [[تقوا]]، آیا (این [[حقیقت]]) را [[ابلاغ]] کردم؟ گفتند: آری؛ فرمود: حاضران به غایبان برسانند" <ref>{{متن حدیث| يَا أَيُّهَا النَّاسُ أَلَا إِنَّ رَبِّكُمْ وَاحِدٌ وَ إِنَّ أَبَاكُمْ وَاحِدٌ لَا فَضْلَ لِعَرَبِيٍ عَلَى عَجَمِيٍ وَ لَا لِعَجَمِيٍ عَلَى عَرَبِيٍ وَ لَا لِأَحْمَرَ عَلَى أَسْوَدَ وَ لَا لِأَسْوَدَ عَلَى أَحْمَرَ إِلَّا بِالتَّقْوَى، أَلَا هَلْ بَلَّغْتُ؟ قَالُوا: نَعَمْ، قَالَ: لِيُبَلِّغِ الشَّاهِدُ الْغَائِبَ}}؛ ابوالفتح کراجکی، معدن الجواهر، ص ۲۱؛ الهیثمی، مجمع الزوائد، ج ۳، ص ۲۷۲؛ صالحی دمشقی، سبل الهدی و الرشاد، ج ۸، ص ۴۸۲ و احمد بن حنبل، مسند احمد، ج ۵، ص ۴۱۱.</ref>؛ همچنین پیامبر{{صل}} خطاب به آنان فرمود: "ای مردم! [[خداوند]]، [[تکبر]] و [[نخوت]] [[روزگار]] [[جاهلیت]] و [[تفاخر]] به [[پدران]] و نیاکان را از میان شما برانداخته است، شما همه [[فرزندان]] آدم‌اید و [[آدم]]{{ع}} از [[خاک]] [[آفریده]] شده است؛ پس [[بهترین]] [[بنده]] [[خدا]] بنده‌ای است که تقوا داشته باشد"<ref>{{متن حدیث| أَيُّهَا النَّاسُ إِنَّ اللَّهَ قَدْ أَذْهَبَ عَنْكُمْ نَخْوَةَ الْجَاهِلِيَّةِ وَ تَفَاخُرَهَا بِآبَائِهَا أَلَا إِنَّكُمْ مِنْ آدَمَ وَ آدَمُ مِنْ طِينٍ أَلَا إِنَّ خَيْرَ عِبَادِ اللَّهِ عَبْدٌ اتَّقَاهُ}}؛ [[کلینی]]، [[الکافی]]، ج ۸، ص ۲۴۶؛ [[نعمان بن محمد تمیمی مغربی]]، دعائم الاسلام، ج ۲، ص ۱۹۹؛ من لا یحضره الفقیه، ج ۴، ص ۳۶۳ و با اندکی [[اختلاف]] در: [[محمد بن جریر طبری]]، [[تاریخ]] الامم و الملوک (تاریخ الطبری)، ج ۳، ص ۶۱؛ ابن هشام، السیرة النبویه، ج ۲، ص ۴۱۲؛ [[محمد]] بن [[عمر]] واقدی، المغازی، ج ۲، ص ۸۳۶؛ [[تقی]] الدین مقریزی، امتاع الاسماع، ج ۱، ص ۳۹۳ و [[ابن کثیر]]، البدایه و النهایه، ج ۴، ص ۳۰۱.</ref><ref> [[گلشاد حیدری|حیدری، گلشاد]]، [[فرهنگنامه سیره پیامبر اعظم (کتاب)|فرهنگنامه سیره پیامبر اعظم]]، ص ۱۱۶-۱۱۷.</ref>.

 

 

 

 

*از نمونه‌های دیگر [[مساوات]] در [[سیره رسول اکرم]]{{صل}} [[برابری]] در واگذاری [[مشاغل]] بر اساس [[شایستگی]] بود. آن [[حضرت]] در ابتدای ورود خود به [[مدینه]]، مسئولیت‌ها را تقسیم کرد؛ به گونه‌ای که همه، به ترتیب برای [[جهاد]] می‌رفتند و آن حضرت در این باره فرموده بود: {{متن حدیث| و إِنَّ كُلَّ غَازِيَةٍ غَزَتْ يَعْقُبُ بَعضُهَا بَعْضاً}}<ref>وسائل الشیعه، ج۱۵، ص۶۸؛ الکافی، ج۵، ص۳۱؛ شیخ طوسی، تهذیب الاحکام، ج ۶، ص ۱۴۱؛ ابن کثیر، السیرة النبویه، ج ۲، ص ۳۲۱؛ السیرة النبویه (ابن هشام)، ج ۱، ص ۵۰۳ و عیون الاثر، ج ۱، ص ۲۲۷.</ref>؛ همه گروه‌های [[مسلمان]]، به ترتیب به [[جنگ]] میروند (و جنگ، به یک گروه، دو مرتبه پشت سر هم [[تحمیل]] نخواهد شد)". آن حضرت برای [[تعیین]] [[فرمانده]] در [[جنگ‌ها]]، تنها به شایستگی، [[توانایی]] و [[تدبیر]] افراد توجه می‌کرد و به سن، [[حسب و نسب]] بی‌توجه بود؛ همان‌گونه که در [[جنگ موته]] [[زید بن حارثه]] از [[فرماندهان]] جنگ بود<ref>مطهر بن [[طاهر]] مقدسی، البدء و التاریخ، ج ۴، ص ۲۳۱؛ السیرة النبویة (ابن هشام)، ج ۲، ص ۳۷۳؛ [[تاریخ]] الطبری، ج ۳، ص ۳۶ و تاریخ الیعقوبی، ج ۲، ص ۶۵.</ref><ref> [[گلشاد حیدری|حیدری، گلشاد]]، [[فرهنگنامه سیره پیامبر اعظم (کتاب)|فرهنگنامه سیره پیامبر اعظم]]، ص ۱۲۳-۱۲۴.</ref>.

[[پیامبر اکرم]]{{صل}} در مهم‌ترین مواقع و در حساس‌ترین مواضع این اصل اساسی [[اسلام]] را اعلام کرد و به گوش همگان رساند. آنگاه که [[مکه]] [[فتح]] شد و اسلام در [[حاکمیت]] قرار گرفت، [[رسول]] مساوات خطبه‌ای خواند و مساوات [[اسلامی]] را به همگان اعلام نمود: {{متن حدیث|یَا أَيُّهَا النَّاسُ، أَلَا إِنَّ رَبِّكُمْ وَاحِدٌ وَ إِنَّ أَبَاكُمْ وَاحِدٌ أَلَا لَا فَضْلَ‏ لِعَرَبِيٍّ‏ عَلَى‏ عَجَمِيٍّ‏ وَ لَا عَجَمِيٍّ عَلَى عَرَبِيٍّ وَ لَا أَسْوَدَ عَلَى أَحْمَرَ وَ لَا لِأَحْمَرَ عَلَى أَسْوَدَ إِلَّا بِالتَّقْوَى ُ، أَلَا هَلْ‏ بَلَّغْتُ‏؟ قَالُوا: نَعَمْ، قَالَ: لِيُبَلِّغَ الشَّاهِدُ الْغَائِبَ}}<ref>«مردم! آگاه باشید که پروردگارتان یکی است و پدرتان [نیز] یکی است. بنابراین بدانید که نه عربی را بر عجم، و نه عجمی را بر عرب، و نه سیاهی را بر سفید، و نه سفیدی را بر سیاه برتری است مگر به تقوا. آیا [این حقیقت را] ابلاغ کردم؟ - گفتند: آری. فرمود: - حاضران به غایبان ابلاغ کنند». الجامع لاحکام القرآن، ج۱۶، ص۳۴۲.</ref>.

[[پیامبر اکرم]]{{صل}} در خطبه‌ای که در [[حجة‌الوداع]] ایراد کرد همین [[حقیقت]] والا و اساسی را بیان فرمود: {{متن حدیث|أَيُّهَا النَّاسُ إِنَّ رَبَّكُمْ وَاحِدٌ وَ إِنَّ أَبَاكُمْ‏ وَاحِدٌ كُلُّكُمْ لِآدَمَ وَ آدَمُ مِنْ تُرَابٍ}} {{متن قرآن|إِنَّ أَكْرَمَكُمْ عِنْدَ اللَّهِ أَتْقَاكُمْ}}<ref> سوره حجرات، آیه ۱۳.</ref>‏ {{متن حدیث|وَ لَيْسَ لِعَرَبِيٍّ عَلَى عَجَمِيٍّ فَضْلٌ إِلَّا بِالتَّقْوَى أَلَا هَلْ بَلَّغْتُ قَالُوا نَعَمْ قَالَ فَلْيُبَلِّغِ الشَّاهِدُ الْغَائِبَ}}<ref>«مردم! پروردگارتان یکی است و پدرتان [نیز] یکی است. همه‌تان از آدمید و آدم از خاک. در حقیقت گرامی‌ترین شما نزد خدا باتقواترین شماست. و عربی را بر عجمی برتری نیست مگر به تقوا. آیا [این حقیقت را] ابلاغ کردم؟ - گفتند: آری، فرمود: - حاضران به غایبان ابلاغ کنند». تحف العقول، ص۲۴؛ و نیز ر.ک: البیان و التبیین، ج۲، ص۲۴.</ref>.

[[حقیقت]] [[انسان‌ها]] یکی است، ریشه آنها نیز یکی است؛ و این به معنای اعلام مساواتی [[حقیقی]] است. [[مالک]] [[اشعری]] گوید، [[رسول خدا]]{{صل}} فرمود: {{متن حدیث|إِنَّ اللَّهَ لَا يَنْظُرُ إِلَى أَحْسَابِكُمْ وَلَا إِلَى أَنْسَابِكُمْ وَلَا إِلَى أَجْسَامِكُمْ وَلَا إِلَى أَمْوالِكُمْ وَلَكِنْ يَنْظُرُ إِلَى قُلُوبِكُمْ فَمَنْ كَانَ لَهُ قَلْبٌ صَالِحٌ تَحَنَّنَ اللَّهُ عَلَيْهِ وَ إِنَّمَا أَنْتُمْ بَنُو آدَمَ وَأَحَبُّكُمْ إِلَيَّ أَتْقَاكُمْ}}<ref>«بی‌گمان خداوند به نژادها، خانواده‌ها، بدن‌ها، دارایی‌های شما نظر ندارد، بلکه به قلب‌های شما می‌نگرد و آن کسی را که قلبی صالح دارد مورد مهر و رحمت خود قرار می‌دهد، و شما همگی فرزندان آدمید و محبوب‌ترین شما نزد خدا باتقواترین شماست». الجامع لاحکام القرآن، ج۱۶، ص۳۴۲.</ref>.

بدین ترتیب [[اسلام]] به همه تفاخرهای [[جاهلی]] و تمایزهای ظاهری پایان بخشید، چنان که [[رسول خدا]]{{صل}} به [[علی]]{{ع}} فرمود: {{متن حدیث|يَا عَلِيُّ إِنَّ اللَّهَ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى قَدْ أَذْهَبَ‏ بِالْإِسْلَامِ‏ نَخْوَةَ الْجَاهِلِيَّةِ وَ تَفَاخُرَهَا بِآبَائِهَا أَلَا إِنَّ النَّاسَ مِنْ آدَمَ وَ آدَمَ مِنْ تُرَابٍ وَ أَكْرَمَهُمْ عِنْدَ اللَّهِ أَتْقَاهُمْ}}<ref>«ای علی، خداوند به وسیله اسلام تکبر و فخرفروشی جاهلیت و افتخار کردن به پدران را از بین برد. آگاه باشید که تمام مردمان از آدمند و آدم از خاک است، و برترین مردمان نزد خدا، باتقواترین آنان است». من لا یحضره الفقیه، ج۴، ص۳۶۳؛ المواعظ، ص۲۶؛ مکارم الاخلاق، ص۴۳۸.</ref>.

[[پیامبر خاتم]]{{صل}} با اعلام [[اصل مساوات]]، دیدگاه طبقاتی و مناسبات ستمگرانه برخاسته از آن را [[باطل]] اعلام کرد. [[انسان‌ها]] را در کنار هم و در یک صف [[متحد]] قرار داد و [[فرمان]] داد: {{متن حدیث|اسْتَوُوا وَ لَا تَخْتَلِفُوا فَتَخْتَلِفَ‏ قُلُوبُكُمْ‏}}<ref>«با هم در یک صف و به مساوات باشید و با هم مختلف نباشید تا قلب‌هایتان مختلف نشود». صحیح مسلم، ج۴، ص۱۵۴؛ سنن أبی داود، ج۱، ص۱۵۶؛ سنن النسائی، ج۲، ص۹۰؛ حلیة الاولیاء، ج۵، ص۲۷؛ الجامع الصغیر، ج۱، ص۱۵۴؛ فیض القدیر، ج۱، ص۵۰۳.</ref>.

اگر این یکتایی و یکرنگی رعایت نشود، [[دل‌ها]] پراکنده می‌گردد و دست‌ها از [[یاری]] یکدیگر بازمی‌ماند. اصل [[انسان‌ها]] [[حقیقت]] آنهاست، و آن، جنبه [[الهی]] ایشان است، که همه از آن نگارگری‌اند و آن [[بهترین]] نگارگری است: {{متن قرآن|صِبْغَةَ اللَّهِ وَمَنْ أَحْسَنُ مِنَ اللَّهِ صِبْغَةً}}<ref>«رنگ (و نگار) خداوند را (بگزینید) و خوش‌رنگ (و نگار)‌تر از خداوند کیست؟ و ما پرستندگان اوییم» سوره بقره، آیه ۱۳۸.</ref>.

[[پیامبر اکرم]]{{صل}} کسانی را که خود را از طبقه [[برتر]] می‌دانستند و به نژاد و [[قوم]] و [[قبیله]] و [[پدران]] خود [[تفاخر]] می‌کردند، با تندترین کلمات [[نکوهش]] کرده، چنان که فرموده است: {{متن حدیث|كُلُّكُمْ بَنُو آدَمَ وَآدَمُ خُلِقَ مِنْ تُرَابٍ لَيَنْتَهِيَنَّ قَوْمٌ يَفْتَخِرُونَ بِآبَائِهِمْ أَوْ لَيَكُونُنَّ أَهْوَنَ عَلَى الله مِنْ الجُعْلاَنِ}}<ref>«همه‌تان فرزندان آدمید و آدم از خاک آفریده شده است، گروهی که به پدران خویش مباهات می‌کنند باید بدان پایان بخشد که در غیر این صورت نزد خدا از سوسک سرگین غلطان نیز خوارتر و بی‌ارزش‌تر به شمار آیند». تفسیر ابن کثیر، ج۶، ص۳۸۸؛ الجامع الصغیر، ج۲، ص۲۸۸؛ فیض القدیر، ج۵، ص۳۷؛ و نیز ر.ک: سنن أبی داود، ج۲، ص۶۲۴؛ کنزالعمال، ج۳، ص۵۲۷.</ref>.

[[امام باقر]]{{ع}} گوید رسول خدا{{صل}} بر [[کوه صفا]] ایستاد و فرمود: {{متن حدیث|يَا بَنِي هَاشِمٍ يَا بَنِي عَبْدِ الْمُطَّلِبِ إِنِّي رَسُولُ اللَّهِ إِلَيْكُمْ وَ إِنِّي‏ شَفِيقٌ‏ عَلَيْكُمْ‏ وَ إِنَّ لِي عَمَلِي وَ لِكُلِّ رَجُلٍ مِنْكُمْ عَمَلَهُ لَا تَقُولُوا إِنَّ مُحَمَّداً مِنَّا وَ سَنَدْخُلُ مَدْخَلَهُ فَلَا وَ اللَّهِ مَا أَوْلِيَائِي مِنْكُمْ وَ لَا مِنْ غَيْرِكُمْ يَا بَنِي عَبْدِالْمُطَّلِبِ إِلَّا الْمُتَّقُونَ أَلَا فَلَا أَعْرِفُكُمْ يَوْمَ الْقِيَامَةِ تَأْتُونَ تَحْمِلُونَ الدُّنْيَا عَلَى ظُهُورِكُمْ وَ يَأْتُونَ النَّاسُ يَحْمِلُونَ الْآخِرَةَ أَلَا إِنِّي قَدْ أَعْذَرْتُ إِلَيْكُمْ فِيمَا بَيْنِي وَ بَيْنَكُمْ وَ فِيمَا بَيْنِي وَ بَيْنَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ فِيكُمْ}}<ref>«ای فرزندان هاشم، ای فرزندان عبدالمطّلب! همانا من فرستاده خدا بر شمایم و خیر خواه شمایم. من در گرو عمل خویشم و هر یک از شما هم در گرو عمل خود است. نگویید که محمد از ما است و هر جایی او وارد شد، وارد می‌شویم [و چون او به بهشت رود ما نیز که خویشاوندان اوییم به بهشت درآییم]. نه، به خدا سوگند، دوستان و پیروان من از شما و غیر شما جز تقواپیشگان نیستند. آگاه باشید که من در روز قیامت شما را نشناسم و چنان نباشد که به قیامت درآیید در حالی که دنیا را بر پشت خود بار کرده باشید و مردمان بیایند در حالی که آخرت را با خود آورده باشند. آگاه باشید که به راستی رفع عذر خویش را میان خود و شما و میان خود و خدای عز و جل درباره شما انجام دادم». الکافی، ج۸، ص۱۸۲؛ تنبیه الخواطر، ج۲، ص۱۵۱.</ref>.

[[پیامبر اکرم]]{{صل}} این [[حقیقت]] را مکرر در مواضع مختلف اعلام فرموده است تا همگان بدانند و بر کسی پوشیده نماند. ورام بن ابی [[فراس]] در خبری چنین آورده است:

{{متن حدیث|وَ لَمَّا نُزِلَ قَوْلُهُ تَعَالَى‏ {{متن قرآن|وَأَنْذِرْ عَشِيرَتَكَ الْأَقْرَبِينَ}}<ref>«و نزدیک‌ترین خویشاوندانت را بیم ده!» سوره شعراء، آیه ۲۱۴.</ref>‏ فَنَادَاهُمْ‏ بَطْناً بَطْناً حَتَّى قَالَ يَا فَاطِمَةُ بِنْتَ مُحَمَّدٍ يَا صَفِيَّةُ بِنْتَ عَبْدِ الْمُطَّلِبِ عَمَّةَ رَسُولِ اللَّهِ اعْمَلَا لِأَنْفُسِكُمَا فَإِنِّي لَا أَغْنِي‏ عَنْكُمَا مِنَ اللَّهِ شَيْئاً فَمَنْ عَرَفَ هذِهِ الْأُمُورِ عَلِمَ أَنَّهُ لَا یِنْفَعُ إِلَّا التَّقْوَی}}<ref>«وقتی آیه شریفه "و خویشاوندان نزدیکت را هشدار ده" نازل شد، پیامبر یک یک ایشان را صدا زد تا آنجا که فرمود: ای فاطمه دختر محمد، ای صفیه دختر عبد المطلب - عمه رسول خدا - شما دو تن نیز برای خود عمل کنید، زیرا من شما را از هیچ وظیفه‌ای که در قبال خدا دارید، نمی‌توانم بی‌نیاز کنم. پس هر کس با این امور آشنا باشد می‌فهمد که چیزی جز تقوا سودی به حالش ندارد». تنبیه الخواطر، ج۱، ص۲۱۳-۲۱۴.</ref>.

[[رسول خدا]]{{صل}} خطاب به [[قریش]] که خود را از همه [[برتر]] می‌دانستند و منزلت‌های بی‌اساس مغرورشان ساخته بود فرمود: {{متن حدیث|يَا مَعْشَرَ قُرَيْشٍ يَأْتِي‏ النَّاسُ‏ بِالْأَعْمَالِ‏ يَوْمَ الْقِيَامَةِ وَ تَأْتُونَ بِالدُّنْيَا تَحْمِلُونَهَا عَلَى رِقَابِكُمْ تَقُولُونَ يَا مُحَمَّدُ يَا مُحَمَّدُ فَأَقُولُ هَكَذَا أَعْرِضُ عَنْكُمْ فَبَيَّنَ أَنَّهُمْ إِنْ مَالُوا إِلَى الدُّنْيَا لَمْ يَنْفَعْهُمْ نَسَبُ قُرَيْشٍ}}<ref>«ای گروه قریش! روز قیامت مردم را با کردارشان بیاورند و شما دنیا را در حالی که بر گردن‌هایتان بار کرده‌اید، به همراه خود می‌آورید و یا محمد یا محمد می‌گویید [و استغاثه می‌کنید] و من می‌گویم: این چنین از شما رو گردانم. و بیان فرمود که اگر آنان به دنیا دل ببندند، نسب قریش سودی به حالشان ندارد». تنبیه الخواطر، ج۱، ص۲۱۳-۲۱۴.</ref>.

[[حضرت ختمی مرتبت]] بر همه منزلت‌ها، جز [[منزلت]] ناشی از [[تقوا]] خط بطلان کشید. اما آنان که دلبسته دنیایند، [[چشم]] به منزلت‌های واهی دارند؛ آنان که [[حقیقت انسان]] را نمی‌شناسند، [[دل]] به اشرافیت‌های پوچ دارند؛ آنان که با اصل [[انسان]] بیگانه‌اند، در پی مباهات‌های نژادی‌اند. [[اسلام]] بر همه این منزلت‌ها، اشرافیت‌ها و مباهات‌ها خط بطلان کشید. پیام‌آور [[حق]]، همه آنها را [[باطل]] اعلام کرد، اما پس از [[رحلت]] او، مارهای خفته [[جاهلی]] دوباره سر برداشتند و اشرافیت زنده شد، و [[مساوات]] [[نبوی]] را در بند [[ستم]] کشید..<ref>[[م‍ص‍طف‍ی‌ دل‍ش‍اد ت‍ه‍ران‍ی‌|دل‍ش‍اد ت‍ه‍ران‍ی‌، م‍ص‍طف‍ی‌]]، [[سیره نبوی ج۲ (کتاب)|سیره نبوی]]، ج۲، ص ۴۶۹-۴۷۹.</ref>

==پیامبر خاتم در رعایت مساوات==

[[پیامبر اکرم]]{{صل}} و اوصیای آن [[حضرت]] [[راه و رسم]] [[مساوات]] را در [[روابط]] و مناسبات [[اجتماعی]] سخت پاس می‌داشتند. [[رفتار]] پیام‌آور [[هدایت]] و [[عدالت]] و [[منطق عملی]] [[حضرت ختمی مرتبت]]، سراسر نشان از رعایت مساوات داشت، چنان که آن حضرت در نگاه کردن به [[اصحاب]] نیز آن را پاس می‌داشت. از [[امام صادق]]{{ع}} نقل شده است: {{متن حدیث|كَانَ رَسُولُ اللَّهِ{{صل}} يَقْسِمُ‏ لَحَظَاتِهِ‏ بَيْنَ‏ أَصْحَابِهِ‏ فَيَنْظُرُ إِلَى ذَا وَ يَنْظُرُ إِلَى ذَا بِالسَّوِيَّةِ}}<ref>«رسول خدا{{صل}} نگاه‌های خود را میان اصحاب خود تقسیم می‌کرد، و به هر یک به طور مساوی نگاه می‌نمود». الکافی، ج۸، ص۲۶۸؛ تنبیه الخواطر، ج۲، ص۱۷۶؛ وسائل الشیعة، ج۸، ص۴۹۹؛ کحل البصر، ص۶۹.</ref>.

مجلس وی چنان بود که هیچ تفاوتی میان او و اصحابش دیده نمی‌شد؛ در حلقه‌ای میان اصحاب می‌نشست تا هیچ [[برتری]] وجود نداشته باشد<ref>ر.ک: عبدالحی الکتانی، التراتیب الاداریة (نظام الحکومة النبویة)، دارالکتاب العربی، بیروت، ج۲، ص۲۱۷.</ref>. از [[ابوذر]] دراین‌باره چنین نقل شده است: {{متن حدیث|كَانَ رَسُولُ اللَّهِ{{صل}} يَجْلِسُ‏ بَيْنَ‏ ظَهْرَانَيْ‏ أَصْحَابِهِ‏ فَيَجِي‏ءُ الْغَرِيبُ فَلَا يَدْرِي أَيُّهُمْ هُوَ حَتَّى يَسْأَلَ}}<ref>«رسول خدا{{صل}} در حلقه‌ای میان اصحابش می‌نشست و به گونه‌ای که وقتی فرد بیگانه وارد مجلس می‌شد نمی‌دانست پیامبر کدام یک است تا می‌پرسید». سنن أبی داود، ج۲، ص۵۲۷؛ الوفاء باحوال المصطفی، ج۲، ص۴۳۸؛ مکارم الاخلاق، ص۱۶؛ المحجة البیضاء، ج۴، ص۱۵۲؛ بحارالانوار، ج۱۶، ص۲۶۲.</ref>.

از جمله جلوه‌های [[زیبا]] و برجسته [[رفتاری]] [[پیامبر اکرم]]{{صل}} در تحقق [[سیره]] [[مساوات]]، [[پرهیز]] آن [[حضرت]] از هر‌گونه [[برتری‌جویی]] و زیر پا گذاشتن چنین مناسباتی بود. [[ابن شهر آشوب]] دراین‌باره آورده است: {{متن حدیث|لَا يَرْتَفِعُ عَلَى عَبِيدِهِ وَ إِمَائِهِ فِي‏ مَأْكَلٍ‏ وَ لَا مَلْبَسٍ‏}}<ref>«در خوراک و پوشاک بر خدمتکاران و بندگانش برتری نمی‌جست». مناقب ابن شهر آشوب، ج۱، ص۱۴۶-۱۴۷.</ref>.

از همین رو در [[حجة‌الوداع]] در ضمن [[خطبه]] مشهور خویش، سیره مساوات را نیز آموخت: {{متن حدیث|النَّاسُ فِي‏ الْإِسّلَامِ سَوَاءٌ. النَّاسُ طَفُّ الصَّاعِ لِآدَمَ وَ حَوَّاءِ، لَا فُضِّلَ عَرَبِیٌّ عَلَی عَجَمِیٍّ، وَ لَا عَجَمِیٌّ عَلَی عَرَبِیٍّ إِلَّا بِتَقْوَی اللهِ. أَلَا هَلْ بَلَّغْتُ؟ قَالُوا: نَعَمْ! قَالَ: اللّهُمَّ اشْهَدْ}}<ref>«مردمان در اسلام برابرند. مردمان به یک اندازه فرزند آدم و حوایند. عربی را بر عجمی، و عجمی را بر عربی جز به تقوای الهی برتری نیست. آیا [این حقیقت را] رساندم؟ گفتند: آری. گفت: خدایا گواه باش». تاریخ الیعقوبی، ج۲، ص۱۱۰؛ و نیز ر.ک: العقد الفرید، ج۳، ص۱۱۲.</ref>.

سپس فرمود: {{متن حدیث|لَا تَأْتُونِی بِأَنْسُابِکُمْ، وَ أْتُونِی بِأَعْمَالِکُمْ. فَأَقُولُ لِلنَّاسِ هکَذَا وَ لَکُمْ هکَذَا. أَلَا هَلْ بَلَّغْتُ؟ قَالُوا: نَعَمْ. قَالَ: اللّهُمَّ اشْهَدْ}}<ref>«نسب‌های خود را نزد من نیاورید، بلکه عمل‌های خود را آورید. به مردم همان را می‌گویم که به شما می‌گویم، آیا [این حقیقت را] رساندم؟ گفتند: آری. گفت: خدایا گواه باش». تاریخ الیعقوبی، ج۲، ص۱۱۰.</ref>.

[[برترین]] تربیت‌شده مدرسه [[پیامبر اکرم]]{{صل}}، پیشوای [[عدالت‌خواهان]] و مساوات‌پیشگان، [[علی]]{{ع}} [[حکومت]] خود را بر همین [[سیره]] بنیاد گذاشت و آن را سخت پاس داشت. هنگامی که [[محمد بن ابی بکر]] را [[والی مصر]] قرار داد، درباره سیره [[مساوات]] سفارش‌های مؤکدی به او نمود و چنین فرمود: {{متن حدیث|وَ أَمَرَهُ أَنْ يُلَيِّنَ لَهُمْ جَنَاحَهُ وَ أَنْ يُسَاوِيَ‏ بَيْنَهُمْ‏ فِي‏ مَجْلِسِهِ‏ وَ وَجْهِهِ‏ وَ يَكُونَ الْقَرِيبُ وَ الْبَعِيدُ عِنْدَهُ فِي الْحَقِّ سَوَاءً وَ أَمَرَهُ أَنْ يَحْكُمَ بَيْنَ النَّاسِ بِالْعَدْلِ وَ أَنْ يُقِيمَ بِالْقِسْطِ وَ لَا يَتَّبِعَ الْهَوَى وَ لَا يَخَافَ فِي اللَّهِ لَوْمَةَ لَائِمٍ فَإِنَّ اللَّهَ مَعَ مَنِ اتَّقَاهُ وَ آثَرَ طَاعَتَهُ وَ أَمْرَهُ عَلَى مَنْ سِوَاهُ}}<ref>«او را فرمان داد تا به نرمی و ملایمت پروبال رحمت خود بر مردمان گشاید و در مجلس خویش همه را یکسان نشاند و به یک چشم بنگرد و دور و نزدیک (خویش و بیگانه) را در حقوق برابر شمارد. و او را فرمان داد که در میان مردمان به دادگری حکومت کند و عدالت را برقرار دارد و از هوای نفس پیروی نکند و در کار خداپسندانه از سرزنش هیچ ملامتگری نهراسد، زیرا خداوند با کسی است که تقوای الهی پیشه کند و پیروی و فرمانبرداری او را بر دیگران مقدّم دارد». تحف العقول، ص۱۱۹.</ref>.

و نیز بدو نوشت: {{متن حدیث|وَ آسِ بَيْنَهُمْ فِي‏ اللَّحْظِ وَ النَّظَرِ حَتَّى لَا يَطْمَعَ الْعُظَمَاءُ فِي حَيْفِكَ لَهُمْ وَ لَا يَأْيَسَ الضُّعَفَاءُ مِنْ عَدْلِكَ عَلَيْهِمْ}}<ref>«و همه را یکسان بنگر و یکسان بهره رسان تا بزرگان در جانبداری تو از خودشان طمع نبندند و ناتوانان از عدالت تو نومید نشوند». تحف العقول، ص۱۱۹؛ نهج البلاغه، نامه ۴۶ [{{متن حدیث|فِي‏ اللَّحْظَةِ وَ النَّظْرَةِ}} آمده است].</ref>.

همچنین بدو یادآور شد: {{متن حدیث|وَ أَحْبِبْ لِعَامَّةِ رَعِيَّتِكَ‏ مَا تُحِبُّ‏ لِنَفْسِكَ‏ وَ أَهْلِ بَيْتِكَ وَ اكْرَهْ لَهُمْ مَا تَكْرَهُ لِنَفْسِكَ وَ أَهْلِ بَيْتِكَ}}<ref>«و برای همه مردمت آن چه را برای خود و خانواده‌ات می‌خواهی بخواه، و آن چه را برای خود و خانواده‌ات نمی‌پسندی بر آنان نیز مپسند». تحف العقول، ص۱۲۲؛ امالی الطوسی، ج۱، ص۳۰.</ref>.<ref>[[م‍ص‍طف‍ی‌ دل‍ش‍اد ت‍ه‍ران‍ی‌|دل‍ش‍اد ت‍ه‍ران‍ی‌، م‍ص‍طف‍ی‌]]، [[سیره نبوی ج۲ (کتاب)|سیره نبوی]]، ج۲، ص ۴۸۹.</ref>

در [[سیره پیامبر اکرم]]{{صل}} به [[تعلیم]] [[قرآن کریم]] همه [[مردمان]]: [[زمامداران]] و [[شهروندان]]، [[توانگران]] و ناداران، قدرتمندان و [[ناتوانان]]، [[عرب]] و [[عجم]]، سفید و سیاه از نظر [[قانون]] برابرند و هیچ یک را بر دیگری مزیتی نیست. [[رسول خدا]]{{صل}} این [[مساوات]] را سخت پاس می‌داشت و اجازه هیچ‌گونه تخطی از آن را به کسی نمی‌داد و [[حفظ]] آن را از عوامل حفظ [[سلامت جامعه]] و [[حکومت]]، و [[عدول]] از آن را مایه [[تباهی]] [[جامعه]] و حکومت و [[سیر]] به سوی [[هلاکت]] می‌دانست. زمانی، زنی از اشراف [[سرقت]] کرده بود و این امر [[ثابت]] شده بود. پس [[پیامبر اکرم]]{{صل}} [[فرمان]] به [[مجازات]] او داد. عده‌ای نزد [[حضرت]] آمدند و تلاش کردند تا این [[حکم]] را به تعطیلی کشانند. رسول خدا{{صل}} بر یکسان بودن همه در برابر قانون تأکید کرد و فرمود: {{متن حدیث|إِنَّمَا هَلَكَ مَنْ کَانَ قَبْلَکُمْ بِمِثْلِ هذَا؛ كَانُوا يُقِيمُونَ‏ الْحُدُودَ عَلَى‏ الْوَضِيعِ‏ دُونَ الشَّرِيفِ}}<ref>«آنان که پیش از شما بودند تنها به سبب چنین تبعیض‌هایی هلاک شدند؛ زیرا حدود را بر فرودستان اجرا می‌کردند و اشراف و بزرگان را رها می‌ساختند». دعائم الاسلام، ج۲، ص۴۴۲؛ مستدرک الوسائل، ج۱۸، ص۷.</ref>.

 

پیامبر اکرم{{صل}} به شدّت از [[تبعیض]] در [[اجرای قانون]] منع می‌کرد و می‌فرمود: {{متن حدیث|إِنَّمَا هَلَكَ بَنُو إِسْرَائِيلَ لِأَنَّهُمْ كَانُوا يُقِيمُونَ الْحُدُودَ عَلَى‏ الْوَضِيعِ‏ دُونَ‏ الشَّرِيفِ‏}}<ref>«بنی‌اسرائیل تنها به این سبب هلاک شدند که حدود را درباره فرودستان اجرا می‌کردند و اشراف و بزرگان را رها می‌ساختند». دعائم الاسلام، ج۲، ص۴۴۲.</ref>.

همچنین نقل شده است که زمانی زنی از [[قبیله]] [[بنی مخزوم]] به [[جرم]] سرقت محکوم شد و [[اسامة بن زید]] تلاش کرد با [[شفاعت]] خود، [[نظام]] مساوات در برابر قانون را مختل کند. پیامبر اکرم{{صل}} او را به شدت از این [[کارها]] [[پرهیز]] داد و فرمود: {{متن حدیث|إِنَّمَا هَلَكَ مَنْ كَانَ قَبْلَكُمْ، أَنَّهُمْ كَانُوا يُقِيمُونَ الحَدَّ عَلَى الوَضِيعِ وَيَتْرُكُونَ الشَّرِيفَ، وَالَّذِي نَفْسِي بِيَدِهِ، لَوْ أَنَّ فَاطِمَةَ فَعَلَتْ ذَلِكَ لَقَطَعْتُ يَدَهَا}}<ref>«آنان‌که پیش از شما بودند به این سبب هلاک شدند که حدود را درباره فرودستان اجرا می‌کردند و اشراف و بزرگان را رها می‌ساختند. به آن کس که جان محمد در دست اوست سوگند که اگر دخترم فاطمه چنین کرده بود، دست او را قطع می‌کردم». صحیح البخاری، ج۸، ص۵۷۳؛ و با مختصر اختلاف در لفظ: کتاب الخراج، ص۱۵۳؛ سنن الدارمی، ج۲، ص۱۷۳؛ صحیح مسلم، ج۱۱، ص۱۸۶-۱۸۸؛ سنن ابی ماجة، ج۲، ص۸۵۱-۸۵۲؛ سنن أبی داود، ج۲، ص۴۴۵؛ کتاب الکبائر، ص۹۸؛ شهاب‌الدین احمد بن علی ابن حجر العسقلانی، بلوغ المرام من ادلة الاحکام، عنی بتصحیحه و التعلیق علیه محمد حامد الفقی، دار الفکر، بیروت، ص۲۶۱؛ الجامع الصغیر، ج۱، ص۳۹۳؛ کنز العمال، ج۳، ص۷۳۵؛ تفسیر أبی السعود، ج۶، ص۱۵۶؛ نیل الاوطار، ج۷، ص۱۳۱؛ تفسیر روح المعانی، ج۱۷، ص۸۳؛ فیض القدیر، ج۲، ص۵۶۸؛ حیاة الصحابة، ج۲، ص۶۸.</ref>.

پیام‌آور [[مساوات]]، خود را در برابر [[قانون]] چون دیگران می‌دانست و هرگز خلاف این [[برابری]] عمل نکرد و قانون را زیر پا نگذاشت.

در آخرین روزهای [[زندگی]] [[رسول خدا]]{{صل}} [[مردم]] [[شاهد]] صحنه‌ای شگفت بودند تا همگان برای همیشه بدانند که در برابر قانون چگونه باید بود و [[سیره]] گرامی‌ترین [[خلق]] [[خدا]] چگونه بود. [[پیامبر اکرم]]{{صل}} در آن [[روز]] در حالی که بیماری‌اش شدت یافته بود و [[فضل بن عباس]] و [[علی بن ابی طالب]] زیر بغلش را گرفته بودند و به [[سختی]] [[راه]] می‌رفت وارد [[مسجد]] شد و بر [[منبر]] رفت و آخرین سخنانش را با مردمش گفت: {{متن حدیث|أَیُّهَا النَّاسُ، فَإِنِّي‏ أَحْمَدُ إِلَيْكُمُ‏ اللَّهَ‏ الَّذِي‏ لَا إِلَهَ إِلَّا هُوَ؛ وَ إِنَّهُ قَدْ دَنَا مِنِّي حُقُوقَ مِنْ بَیْنِ أَظْهُرِکُمْ. فَمَنْ کُنْتُ جَلَدْتُ لَهُ ظَهْرَاً فَهذَا ظَهْرِي فَلْیَسْتَقِدْ مِنْهُ. وَ مَنْ کُنْتُ شَتَمْتُ لَهُ عِرْضَاً فَهذَا عَرْضِي فَلْیَسْتَقِدْ مِنْهُ. أَلَا وَ إِنَّ الشَّحْنَاءَ لَیْسَتْ مِنْ طَبْعِي وَ لَا مِنْ شَأْنِي. أَلَا وَ إِنَّ أَحَبَّکُمْ إِلَیَّ مَنْ أَخَذَ مِنِّي حَقَّاً إِنْ کَانَ لَهُ، أَوْ حَلَّلَنِي. فَلَقِیتُ اللهَ وَ أَنَا أَطِیبُ النَّفْسِ. وَ قَدْ أَرَی أَنَّ هذَا غَیْرُ مُغْنٍ عَنِّي حَتَّی أَقُومَ فِیکُمْ مِرَارًا}}<ref>«مردم، من در برابر شما خدایی را که جز او خدایی نیست می‌ستایم. هر که در میان شما حقی بر من دارد اینک من. اگر بر پشت کسی تازیانه زده‌ام، این پشت من، بیاید و به جای آن تازیانه بزند. اگر کسی را دشنام داده‌ام، بیاید دشنامم دهد. زنهار که دشمنی در سرشت من نیست و در شأن من نیست. بدانید که محبوب‌ترین شما نزد من کسی است که اگر حقی بر من دارد از من بستاند یا مرا حلال کند تا خدا را که دیدار می‌کنم پاک و پاکیزه باشم. و چنین می‌بینم که این درخواست مرا کافی نیست و لازم است چند بار در میان شما برخیزم و آن را تکرار کنم». تاریخ الطبری، ج۳، ص۱۸۹-۱۹۰؛ و با مختصر اختلاف در لفظ: الکامل فی التاریخ، ج۲، ص۳۱۹؛ البدایة و النهایة، ج۵، ص۲۵۱.</ref>.

سپس از [[منبر]] فرود آمد، [[نماز ظهر]] را گزارد و باز به منبر بازگشت و همان سخن را تکرار کرد. [[رسول خدا]]{{صل}} جلوه تام [[رحمت الهی]] بود، هرگز کسی را نیازرده بود، حقی را پایمال نکرده بود، خلاف [[مساوات]] و [[عدالت]] عمل نکرده بود، در [[اجرای قانون]] ملاحظه این و آن را نکرده بود، و جز برای [[خدا]] [[خشم]] نگرفته بود؛ اما اینک گاه [[پیوستن]] به [[رفیق]] اعلا، [[اصرار]] داشت که کوچک‌ترین حقی از [[مردم]] بر گردنش نباشد و [[مساوات در برابر قانون]] را در [[برترین]] مرتبه‌اش تحقق بخشد. به دنبال سخنان مکرر [[پیامبر]]، مردی برخاست و گفت: «ای رسول خدا، من سه [[درهم]] نزد تو دارم!» پیامبر فرمود: «[[فضل]]، به او بده». فضل آن را پرداخت و مرد نشست. آن‌گاه فرمود:

{{متن حدیث|أَيُّهَا النَّاسُ، مَنْ كَانَ عِنْدَهُ شَيْءٌ فَلْيُؤَدِّهِ، وَلَا يَقُولْ: فُضُوحُ الدُّنْيَا، أَلَا وَإِنَّ فُضُوحَ الدُّنْيَا أَیْسَرُ مِنْ فُضُوحِ الْآخِرَةِ}}<ref>«مردم، هر کس مالی از کسی نزدش باشد باید آن را بپردازد و نگوید رسوایی دنیاست. بدانید که بی‌شک رسوایی‌های دنیا از رسوایی‌های آخرت آسان‌تر است». تاریخ الطبری، ج۳، ص۱۸۹-۱۹۰.</ref>.

مرد دیگری برخاست و گفت: «ای [[رسول خدا]]، سه [[درهم]] نزد من است که در [[راه خدا]] به کار زده‌ام». [[پیامبر]] فرمود: «چرا به کار زدی؟» گفت: «بدان محتاج بودم». فرمود: «[[فضل]]، آن را از وی بستان».

آن [[حضرت]] نشان داد که [[پیامبر خدا]] بر [[مردم]] عادی در برابر [[قانون]] هیچ امتیازی ندارد، تا مدعیان [[مساوات]] بیاموزند که چگونه باید [[رفتار]] کرد.<ref>[[م‍ص‍طف‍ی‌ دل‍ش‍اد ت‍ه‍ران‍ی‌|دل‍ش‍اد ت‍ه‍ران‍ی‌، م‍ص‍طف‍ی‌]]، [[سیره نبوی ج۲ (کتاب)|سیره نبوی]]، ج۲، ص ۵۱۲.</ref>

آنان [[بیت‌المال]] [[مسلمانان]] را به جای صرف در جهت [[مصالح عمومی]]، و [[رشد]] [[اجتماعی]]، و [[عمران]] و آبادی به خود اختصاص دادند و دست به دست گرداندند؛ و در حالی که [[محرومیت]] [[مستضعفان]] [[جامعه]] [[روز]] به روز بیشتر می‌شد، سردمداران [[حکومت]] و وابستگان [[قدرت]] [[اموال]] بیشتری را بهره خود می‌ساختند. روزی که [[عثمان]] کشته شد صد و پنجاه هزار [[دینار]] طلا و یک میلیون [[درهم]] نزد خزانه‌دار خود [[ذخیره]] کرده بود و [[ارزش]] [[املاک]] او در [[حنین]] و [[وادی القری]] و جز آن صد هزار دینار بود و مقدار زیادی هم ارزش احشام او بود<ref>مروج الذهب، ج۲، ص۳۳۲؛ جرجی زیدان، تاریخ التمدن الاسلامی، دار مکتبة الحیاة، بیروت ج۱، ص۷۹.</ref>. [[زبیر بن عوام]] پس از مرگش هزار اسب و هزار [[غلام]] و [[کنیز]] از خود باقی گذاشت و ارزش یکی از متروکات او پنجاه هزار دینار طلا بود. عواید [[طلحة بن عبید الله]] در [[عراق]] روزی هزار دینار طلا بود و در برخی مناطق دیگر بیش از این درآمد داشت. در اصطبل‌های [[عبد الرحمن بن عوف]] صد اسب و هزار شتر و ده هزار گوسفند یافت می‌شد و یک چهارم [[دارایی]] او پس از مرگش هشتاد و چهار هزار دینار طلا به حساب می‌آمد. [[زید بن ثابت]] پس از مرگش به قدری طلا و نقره باقی گذاشته بود که [[وارثان]] او آنها را با تبر [[خرد]] کردند و تقسیم نمودند؛ و املاک و مزرعه‌های او صد هزار دینار ارزش داشت. یِعْلی بن مُنْیه چون درگذشت پانصد هزار دینار طلا از خود به جای گذاشت و از [[مردم]] نیز مطالبات بسیاری داشت و ارزش متروکه او از املاک و جز آن سیصد هزار [[دینار]] می‌شد<ref>مروج الذهب، ج۲، ص۳۳۳؛ تاریخ التمدن الاسلامی، ج۱، ص۷۹-۸۰.</ref>. [[عثمان]] [[فدک]] را به [[مروان حکم]] بخشید<ref>المعارف، ص۱۱۲؛ السنن الکبری، ج۶، ص۳۰۱؛ شرح ابن أبی الحدید، ج۱، ص۱۹۸.</ref>، و نیز یک پنجم [[غنائم]] افریقا را که تقریبا معادل پانصد هزار دینار بود<ref>المعارف، ص۱۱۲؛ أنساب الاشراف، ج۵، ص۲۵، ۲۷، ۲۸؛ تاریخ الیعقوبی، ج۲، ص۱۶۶؛ الکامل فی التاریخ، ج۳، ص۹۱؛ شرح ابن أبی الحدید، ج۱، ص۱۹۸؛ الصواعق المحرقة، ص۱۱۳.</ref>. به [[حکم بن ابی العاص]] صد هزار [[درهم]] بخشید<ref>المعارف، ص۱۱۲؛ شرح ابن أبی الحدید، ج۱، ص۱۹۸.</ref>. به [[حارث بن حکم بن عاص]] سیصد هزار درهم<ref>أنساب الاشراف، ج۵، ص۵۲.</ref>، به [[سعید بن عاص]] صد هزار درهم<ref>أنساب الاشراف، ج۵، ص۲۸.</ref>، به [[ابو سفیان]] دویست هزار درهم<ref>شرح ابن أبی الحدید، ج۱، ص۱۹۹.</ref>، و به [[عبد الله بن خالد بن اسید]] چهارصد هزار درهم<ref>المعارف، ص۱۱۳؛ شرح ابن أبی الحدید، ج۱، ص۱۹۸.</ref> یا ششصد هزار درهم<ref>تاریخ الیعقوبی، ج۲، ص۱۶۸.</ref> بخشید. [[ابن ابی الحدید معتزلی]] یادآور شده است که عثمان تمام غنائمی را که از [[فتح]] ناحیه شمال غربی افریقا یعنی از طرابلس [[غرب]] تا طنجه نصیب [[مسلمانان]] شده بود به [[عبدالله بن سعد بن ابی سرح]] بخشید بدون این که هیچ یک از مسلمانان را در آن [[شریک]] سازد<ref>شرح ابن أبی الحدید، ج۱، ص۱۹۹.</ref>؛ و به گفته برخی یک پنجم [[خمس]] غنائم افریقا<ref>البدایة و النهایة، ج۷، ص۱۷۰.</ref> و یا صد هزار درهم<ref>مختصر تاریخ دمشق، ج۱۶، ص۱۹۲.</ref> بدو بخشید. و بذل و بخشش‌های فراوان دیگر از [[بیت المال]] که این خود از عوامل [[شورش]] [[مردم]] بر [[ضد]] او و در نهایت کشته شدنش بود. به بیان [[امیرمؤمنان علی]]{{ع}}: {{متن حدیث|إِلَى أَنِ انْتَكَثَ عَلَيْهِ فَتْلُهُ وَ أَجْهَزَ عَلَيْهِ‏ عَمَلُهُ‏ وَ كَبَتْ‏ بِهِ‏ بِطْنَتُهُ‏}}<ref>«[چندان اسراف ورزید] که کار به دست و پایش پیچید و پرخوری به خواری، و خواری به نگونساری کشید». نهج البلاغه، خطبه ۳.</ref>.<ref>[[م‍ص‍طف‍ی‌ دل‍ش‍اد ت‍ه‍ران‍ی‌|دل‍ش‍اد ت‍ه‍ران‍ی‌، م‍ص‍طف‍ی‌]]، [[سیره نبوی ج۲ (کتاب)|سیره نبوی]]، ج۲، ص ۵۱۹.</ref>

از لوازم [[اصل مساوات]] آن است که امکانات [[رشد]] و کمال به طور مساوی در دسترس همگان قرار گیرد، و از مصداق‌های اساسی و مهم این معنا فراهم بودن امکان [[تحصیل علم]] برای همه است؛ این که هر کسی از هر طبقه‌ای بتواند در پرتو [[لیاقت]] و [[استعداد]] و فعالیت خود به کمال [[شایسته]] خویش برسد. لازمه [[حدیث مشهور]] [[شیعه]] و [[سنی]] که از [[رسول خدا]]{{صل}} نقل شده، همین امر است:{{متن حدیث|طَلَبُ‏ الْعِلْمِ‏ فَرِيضَةٌ عَلَى‏ كُلِّ‏ مُسْلِمٍ‏}}<ref>«جستجو و فراگیری دانش بر [نوع] مسلمان واجب است». المحاسن، ج۱، ص۲۲۵؛ أبو جعفر محمد بن الحسن بن فروخ الصفار، بصائر الدرجات الکبری فی فضائل آل محمد{{عم}}، تقدیم و تعلیق و تصحیح محسن کوچه باغی، مؤسسة الاعلمی، طهران، ۱۴۰۴ ق. ص۲۲-۲۳؛ الکافی، ج۱، ص۳۰-۳۱؛ دعائم الاسلام، ج۱، ص۸۳؛ کنزالفوائد، ج۲، ص۱۰۷؛ مسند الشهاب، ج۱، ص۱۳۶؛ الفردوس بمأثور الخطاب، ج۱، ص۷۸؛ مشکاة الانوار، ص۱۳۷؛ مجمع الزوائد، ج۱، ص۱۱۹-۱۲۰؛ الجامع الصغیر، ج۲، ص۱۳۱؛ منیة المرید، ص۲۳؛ المحجة البیضاء، ج۱، ص۱۸؛ وسائل الشیعة، ج۱۸، ص۱۳.</ref>.

[[فراگیری دانش]] بر هر [[مسلمان]]، مرد، [[زن]]، کوچک، بزرگ، بر همگان [[واجب]] است که از عمده‌ترین علت‌های [[پیشرفت]] [[علوم]] و [[ترقی]] [[مسلمانان]] در سده‌های نخست تاریخشان نیز همین بود.

[[پیامبر اکرم]]{{صل}} این [[مساوات]] را در [[مدینه]] تحقق بخشید و با تأکید فراوان همگان را به فراگیری دانش خواند. پس از [[پیروزی]] [[بدر]] و به [[اسارت]] در آمدن گروهی از [[مشرکان]]، در میان آنان عده‌ای بودند که سواد داشتند. [[پیامبر]] اعلام کرد که [[اسیران]] باسواد می‌توانند با [[تعلیم]] [[خواندن و نوشتن]] به ده نفر از [[کودکان]] [[انصار]] [[آزاد]] شوند<ref>الطبقات الکبری، ج۲، ص۲۲؛ مسند احمد بن حنبل، ج۱، ص۲۴۷؛ عیون الاثر، ج۱، ص۳۷۳؛ امتاع الاسماع، ج۱، ص۱۰۱؛ التراتیب الاداریة، ج۱، ص۴۸.</ref>. اسیران مشرکی که نمی‌توانستند فدیه دهند و آزاد شوند با تعلیم کودکان مسلمان آزاد شدند. این عمل موجب شد که بسیاری از کودکان مسلمان خواندن و نوشتن بیاموزند که [[زید بن ثابت]] در زمره آنان خواندن و نوشتن آموخت<ref>الطبقات الکبری، ج۱، ص۱۰۱؛ امتاع الاسماع، ج۱، ص۱۰۱؛ التراتیب الاداریة، ج۱، ص۴۸.</ref>. [[رسول خدا]]{{صل}} [[جامعه]] خود را در سایه [[مساوات]] در [[تحصیل علم]] به سوی مقصدی که می‌خواست [[سیر]] داد. از قول [[عبدالله بن سعید بن عاص]]<ref>نام او حکم بود و پیامبر او را عبدالله خواند. وی در جنگ یمامه کشته شد. ر.ک: أبو عمرو خلیفة بن خیاط بن أبی هبیرة اللیثی (خلیفة العصفری)، کتاب الطبقات، حققه سهیل زکار، الطبعة الاولی، دار الفکر، بیروت، ۱۴۱۴ ق. ص۴۰؛ جمهرة أنساب العرب، ص۸۰؛ التبیین فی أنساب القرشیین، ص۱۹۱-۱۹۲.</ref> نقل شده است که [[پیامبر]] به وی [[فرمان]] داد تا در [[مدینه]] به [[مردم]] [[خواندن و نوشتن]] بیاموزد<ref>أبوعبدالله المصعب بن عبد الله بن المصعب الزبیری، نسب قریش، عنی بنشره لاول مرة و تصحیحه و التعلیق علیه أ. لیفی بروفنسال، دارالمعارف للطباعة و النشر، القاهرة، ۱۹۵۳ م. ص۱۷۴؛ جمهرة أنساب العرب، ص۸۰؛ التبیین فی أنساب القرشیین، ص۱۹۱؛ مختصر تاریخ دمشق، ج۱۲، ص۲۳۳؛ الاصابة، ج۱، ص۳۴۳؛ التراتیب الاداریة، ج۱، ص۴۸.</ref>. از [[عبادة بن صامت]]<ref>عبادة بن صامت بن قیس انصاری خزرجی از بزرگان اصحاب پیامبر و از جمله شرکت‌کنندگان در پیمان عقبه و یکی از نقیبان پیامبر بود. وی در بدر و دیگر نبردها حضور داشت. در فتح مصر شرکت نمود و نخستین کس در منصب قضاوت در فلسطین بود. وی در سال ۳۴ هجری در رمله یا بیت المقدس درگذشت. ر.ک: اسد الغابة، ج۳، ص۵۶-۵۷؛ الاصابة، ج۲، ص۲۶۰-۲۶۱؛ تهذیب التهذیب، ج۵، ص۹۷-۹۸؛ الأعلام، ج۳، ص۲۵۸.</ref> نیز نقل شده است که گفت من به جمعی از [[اصحاب صفه]] خواندن و نوشتن و [[قرآن]] آموختم<ref>التراتیب الاداریة، ج۱، ص۴۸.</ref>. [[رسول اکرم]]{{صل}} چنان بر مساوات در تحصیل علم اهتمام داشت که از [[شفا]] [[ام سلیمان بن ابی‌حثمه]]<ref>وی دختر عبد الله بن شمس بن خلف است که نام اصلی وی لیلی بوده و به شفا شهرت یافته است. او پیش از هجرت اسلام آورد و از جمله نخستین زنان مهاجر و بیعت کنندگان با پیامبر بود. وی را از زنان خردمند و با فضیلت آن دوره شمرده‌اند. ر.ک: الاستیعاب، ج۴، ص۳۳۲؛ الاصابة، ج۴، ص۳۳۳.</ref> نقل شده است که [[پیامبر]] به وی فرمود به برخی [[زنان]] [[قرآن]] بیاموزد پس از آنکه [[خواندن و نوشتن]] آموخته بودند<ref>فتوح البلدان، ص۴۵۸؛ الاصابة، ج۴، ص۳۳۳؛ الاستیعاب، ج۴، ص۳۳۳؛ التراتیب الاداریة، ج۱، ص۴۹-۵۰.</ref>. [[بلاذری]] نام چند تن از زنان این دوره را که [[توانایی]] [[نویسندگی]] داشتند آورده است، از جمله: [[حفصه]] [[همسر پیامبر]]، [[ام کلثوم]] دختر عُقْبه و [[عایشه دختر سعد]]<ref>فتوح البلدان، ص۴۵۸.</ref>.

[[رسول خدا]]{{صل}} همگان را به کسب [[دانش]] و [[آگاهی]] می‌خواند و آن را به صورت یک [[تکلیف دینی]] بیان می‌فرمود. [[آموزش]] [[دین]] به عنوان اساس کار [[تربیتی]] [[مسلمانان]] مطرح بود. [[ایمان]] [[باور]] مبتنی بر [[معرفت]] است و مسلمانان [[اهل]] [[بصیرت]] در دین است. این امر از همان ابتدای [[بعثت]] مطرح بود و آموزش دین اساس حرکت [[دینی]] بود.

{{متن قرآن|هُوَ الَّذِي بَعَثَ فِي الْأُمِّيِّينَ رَسُولًا مِنْهُمْ يَتْلُو عَلَيْهِمْ آيَاتِهِ وَيُزَكِّيهِمْ وَيُعَلِّمُهُمُ الْكِتَابَ وَالْحِكْمَةَ وَإِنْ كَانُوا مِنْ قَبْلُ لَفِي ضَلَالٍ مُبِينٍ}}<ref>«اوست که در میان نانویسندگان (عرب)، پیامبری از خود آنان برانگیخت که بر ایشان آیاتش را می‌خواند و آنها را پاکیزه می‌گرداند و به آنان کتاب (قرآن) و فرزانگی می‌آموزد و به راستی پیش از آن در گمراهی آشکاری بودند» سوره جمعه، آیه ۲.</ref>.

[[راه و رسم پیامبر]] در تمام دوران رسالتش گویای تلاش آن [[حضرت]] برای [[علم‌آموزی]] و [[خردورزی]] مسلمانان است. سخنان مکرر پیامبر در [[آموختن]] و [[آموزش دادن]] [[کتاب خدا]]، و تلاش [[علمی]] پیوسته، از جلوه‌های [[نهضت علمی]] رسول خدا{{صل}} است، چنان که آن حضرت می‌فرمود: {{متن حدیث|تَعَلَّمُوا كِتَابَ‏ اللَّهِ‏ وَ تَعَاهَدُوهُ‏}}<ref>«کتاب خدا را بیاموزید و بدان ملتزم باشید». مسند احمد بن حنبل، ج۴، ص۱۴۶؛ الجامع الصغیر، ج۱، ص۵۱۱؛ کنزالعمال، ج۱، ص۵۳۰، ۶۰۳.</ref>.

{{متن حدیث|خِيَارُكُمْ‏ مَنْ‏ تَعَلَّمَ‏ الْقُرْآنَ‏ وَ عَلَّمَهُ}}<ref>«بهترین شما کسی است که قرآن را بیاموزد و تعلیم دهد». امالی الطوسی، ج۱، ص۳۶۷؛ الجامع الصغیر، ج۱، ص۶۱۵؛ کنزالعمال، ج۱، ص۵۲۵؛ بحارالانوار، ج۹۲، ص۱۸۶.</ref>.

{{متن حدیث|اغْدُ عَالِماً أَوْ مُتَعَلِّماً أَوْ مُسْتَمِعاً أَوْ مُحِبّاً لَهُمْ وَ لَا تَكُنِ الْخَامِسَ فَتَهْلِكَ}}<ref>«روز خود را در حالی آغاز کن که دانشمند یا دانشجو یا شنونده دانش یا دوستدار دانش باشی، و از گروه پنجم (خارج از این چهار گروه) مباش که هلاک و نابود شوی». تنبیه الخواطر، ج۱، ص۸۴؛ الجامع الصغیر، ج۱، ص۱۸۳؛ منیة المرید، ص۲۶؛ کنزالعمال، ج۱۰، ص۱۴۳.</ref>.

پیام‌آور [[هدایت]]، [[مسلمانان]] را [[دعوت]] و [[تشویق]] به [[آموزش]] می‌کرد و [[اصرار]] داشت که همگان [[قرآن]] بیاموزند، به خاطر بسپارند و بدان عمل کنند؛ و همگان [[اهل]] [[علم]] و [[بصیرت]] باشند.

در سال یازدهم [[بعثت]] [[رسول خدا]]{{صل}} در موسم [[حج]] در [[عقبه]] [[منی]] با شش نفر از [[مردم]] [[یثرب]] [[ملاقات]] کرد و [[اسلام]] را بر آنان عرضه داشت، آنان پس از شنیدن آیاتی چند از قرآن و دعوت رسول خدا [[ایمان]] آوردند و اسلام با آنان به یثرب رفت. در سال دوازدهم بعثت [[دوازده نفر]] از [[انصار]] در موسم حج در عقبه منی با رسول خدا{{صل}} [[بیعت]] کردند. [[پیامبر]] مُصْعَب بن عُمْیْر را همراهشان به [[مدینه]] فرستاد تا به آنان که اسلام می‌آورند قرآن بیاموزد، اسلام را آموزش دهد و آنان را در [[فهم]] عمیق [[دین]] [[یاری]] دهد: {{متن حدیث|أَمَرَهُ أَنْ یُقْرِئَهُمُ الْقُرْآنَ، وَ یُعَلِّمَهُمُ الْإِسْلَامَ، وَ یِفَقِّهَهُمْ فِی الدِّینِ}}. بدین جهت مُصْعب را در مدینه «مُقْرِی» می‌گفتند<ref>سیرة ابن هشام، ج۲، ص۳۸-۴۲؛ سیرة ابن کثیر، ج۱، ص۳۳۳-۳۳۶؛ السیرة الحلبیة، ج۲، ص۸؛ احمد زینی دحلان، السیرة النبویة، بهامش السیرة الحلبیة، دار احیاء التراث العربی، بیروت، ج۱، ص۲۸۸-۲۹۰.</ref>. مردم نزد او «اِقراء» می‌کردند، یعنی قرآن را [[تلاوت]] می‌کردند و او استماع می‌کرد تا خطاهایشان را [[اصلاح]] کند. پیامبر آن [[قدر]] بر آموزش دین اهتمام داشت که به [[ابی بن کعب انصاری]] می‌فرمود [[خداوند]] به من [[فرمان]] داده است که تو را اقراء کنم<ref>مسند احمد بن حنبل، ج۵، ص۱۱۴؛ مستدرک الحاکم، ج۲، ص۲۲۶-۲۲۷؛ مختصر تاریخ دمشق، ج۴، ص۱۹۸؛ تهذیب الکمال، ج۲، ص۲۶۴-۲۶۵.</ref>؛ و بسیاری نزد او [[تعلیم]] یافتند.

رسول خدا{{صل}} افراد زیادی را برای [[آموزش]] همگانی [[دین]] به مناطق گوناگون اعزام کرد، از جمله: [[رافع بن مالک انصاری]] را برای [[تعلیم]] در [[مدینه]] [[مأمور]] ساخت<ref>الاصابة، ج۱، ص۴۸۷.</ref>، مُعاذ بن جَبَل را به [[یمن]] و حضرموت روانه کرد<ref>مختصر تاریخ دمشق، ج۲۴، ص۳۷۰؛ تاریخ ابن خلدون، ج۲، ص۴۸۲؛ الاصابة، ج۳، ص۴۰۶-۴۰۷.</ref>، و چون [[مکه]] [[فتح]] شد [[عتاب بن اسید]] را [[جانشین]] قرار داد و [[معاذ بن جبل]] را مأمور [[آموختن]] [[قرآن]] و دین کرد<ref>مختصر تاریخ دمشق، ج۲۴، ص۳۷۰.</ref>؛ و نیز [[عمرو بن حزم خزرجی]] را به [[نجران]] گسیل نمود<ref>مختصر تاریخ دمشق، ج۱۹، ص۱۹۵-۱۹۶.</ref>؛ و...

این حرکت همگانی و اعلام [[مساوات]] در [[تحصیل علم]] در اوضاع و احوالی عینیت می‌یافت که دیدگاه‌های طبقاتی در [[فراگیری علم]] به شدت [[حاکم]] بود و [[دانش]] مختص [[توانگران]] و قدرتمندان بود، و [[محرومان]] و [[ناتوانان]] در کنار آن همه نامردمی و [[ستمگری]] و بیدادورزی، از [[فراگیری دانش]] نیز [[محروم]] بودند. در [[ایران]] پیش از [[اسلام]] [[تعلیم و تربیت]] منحصر به [[فرزندان]] اعیان و [[ثروتمندان]] بود و این کار به وسیله [[کاهنان]] صورت می‌گرفت و به بعضی از فرزندان اشراف تعلیمات مخصوصی می‌دادند که برای [[فرمانداری]] استان‌ها و [[تصدی]] [[مشاغل دولتی]] مهیا شوند<ref>ویل دورانت، تاریخ تمدن، چاپ دوم، سازمان انتشارات و آموزش انقلاب اسلامی، ۱۳۶۷ ش. ج۱، مترجمان احمد آرام، ع. پاشایی، امیر حسین آریان‌پور، ص۴۲۴-۴۲۵.</ref>. در [[مصر]] کاهنان [[مصری]] مقدمات [[علوم]] را در مدارسی که پیوسته به [[معابد]] بود به فرزندان خانواده‌های [[ثروتمند]] می‌آموختند. یکی از کاهنان منصبی داشت که می‌توان آن را معادل [[وزیر]] [[آموزش و پرورش]] امروز دانست، او خود را به نام «[[رئیس]] طویله شاهی برای تعلیم و تربیت» می‌نامید<ref>ویل دورانت، تاریخ تمدن، چاپ دوم، سازمان انتشارات و آموزش انقلاب اسلامی، ۱۳۶۷ ش. ج۱، مترجمان احمد آرام، ع. پاشایی، امیر حسین آریان‌پور، ص۲۰۳.</ref>. در [[هند]] اگر فردی از طبقه سودره به [[قرائت]] [[کتب مقدس]] گوش می‌داد، می‌بایست گوشش را [بنا به کتاب‌های [[قانون]] برهمنی] با سرب گداخته پر کرد؛ اگر آن را زمزمه کند، باید زبانش را [[برید]]؛ و اگر آن را به یاد بسپارد باید او را دو پاره کرد<ref>ویل دورانت، تاریخ تمدن، چاپ دوم، سازمان انتشارات و آموزش انقلاب اسلامی، ۱۳۶۷ ش. ج۱، مترجمان احمد آرام، ع. پاشایی، امیر حسین آریان‌پور، ص۵۵۶.</ref>.

در [[مدینه]] [[پیامبر]] نشانی از [[تبعیض]]، از جمله فاسدترین [[تبعیض‌ها]]، یعنی [[محروم]] کردن استعدادها از [[فراگیری دانش]] نبود. اوصیای آن [[حضرت]] نیز به [[سیره پیامبر]] می‌خواندند و با هر‌گونه تبعیضی در [[تعلیم و تربیت]] [[مخالفت]] می‌کردند، چنان‌که [[امام صادق]]{{ع}} به حسّان [[معلم]] فرمود: {{متن حدیث|أَنْ يَكُونَ الصِّبْيَانُ عِنْدَكَ سَوَاءً فِي التَّعْلِيمِ لَا تُفَضِّلُ‏ بَعْضَهُمْ‏ عَلَى‏ بَعْضٍ‏}}<ref>«کودکان در تعلیم نزدت یکسان باشند، برخی را بر برخی برتری ندهی». الکافی، ج۵، ص۱۲۱؛ تهذیب الاحکام، ج۶، ص۳۶۴؛ الاستبصار، ج۳، ص۶۵؛ وسائل الشیعة، ج۱۲، ص۱۱۲.</ref>.

آنان که [[دانش]] را طبقاتی کنند و [[همت]] خود را در تعلیم و تربیت متوجه [[توانگران]] و قدرتمندان سازند و استعدادهای [[شایسته]] را از [[رشد]] و کمال بازدارند، در [[آتش]] دوزخند، که امام صادق{{ع}} فرمود: {{متن حدیث|وَ مِنَ‏ الْعُلَمَاءِ مَنْ‏ يَرَى‏ أَنْ يَضَعَ الْعِلْمَ عِنْدَ ذَوِي الثَّرْوَةِ وَ الشَّرَفِ وَ لَا يَرَى لَهُ فِي الْمَسَاكِينِ وَضْعاً فَذَاكَ فِي الدَّرْكِ الثَّالِثِ مِنَ النَّارِ}}<ref>«برخی از عالمان معتقدند که بایستی دانش را به ثروتمندان و طبقه اشراف آموخت، و تهیدستان را از دانش مرحوم کرد؛ چنین عالمانی در طبقه سوم آتش خواهند بود». الخصال، ج۲، ص۳۵۳؛ بحارالانوار، ج۲، ص۱۰۸.</ref>.

[[اسلام]] نگاه و [[رفتار]] طبقاتی را در همه امور زیر پا نهاده و به هیچ کس اجازه نداده است که [[مردمان]] را در فراگیری دانش بر مبنای [[ثروت]] و [[مکنت]] طبقه‌بندی کند و استعدادهای شایسته را محروم نماید. تبعیض در تعلیم و تربیت و امکانات آن در [[سیره نبوی]] پذیرفته نیست؛ و از همین رو [[محدثان]] بزرگ اسلام در کتاب‌های [[روایی]] خود «باب [[مساوات]] در [[تحصیل علم]]» گشودند، چنان که دارمی در [[سنن]] خویش بابی باز کرده است با عنوان: {{عربی|بَابُ التَّسْوِیَةِ فِی اْلعِلْمِ}}<ref>سنن الدارمی، ج۱، ص۱۱۰.</ref>.

از نتایج و ثمرات [[مساوات]] در [[فراگیری علم]] آن بود که [[دانشمندان]] بسیاری از طبقات [[محروم]] [[جامعه]] یعنی [[مستضعفان]]، [[محرومان]] و [[ستمدیدگان]] به مراتب بالا دست یافتند؛ چیزی که [[مستکبران]]، [[حرام]] اندوزان و [[ستمگران]] آن را سخت ناخوش می‌داشتند. واقعه‌ای که از ابن ابی لیلا<ref>وی محمد بن عبدالرحمن بن ابی لیلا و بنابر قولی داود بن بلال انصاری کوفی از فقیهان برجسته و قاضی دولت اموی و سپس دولت عباسی بود و مدت سی و سه سال در منصب قضا به قضاوت مشغول بود. وی در سال ۱۴۸ هجری در کوفه درگذشت. ر.ک: الطبقات الکبری، ج۶، ص۳۵۸؛ وفیات الاعیان، ج۴، ص۱۷۹-۱۸۱؛ میزان الاعتدال، ج۳، ص۶۱۳-۶۱۶؛ تذکرة الحفاظ، ج۱، ص۱۷۱؛ الوافی بالوفیات، ج۳، ص۲۲۱-۲۲۳؛ تهذیب التهذیب، ج۹، ص۲۶۸-۲۶۹؛ شذرات الذهب، ج۱ - ص۲۲۴؛ معجم رجال الحدیث، ج۱۶، ص۲۱۵-۲۱۸.</ref> نقل شده گویای این [[حقیقت]] است. وی گوید: [[عیسی بن موسی]]<ref>عیسی بن موسی بن محمد عباسی، مکنی به ابو موسی برادرزاده سفاح از امیران و فرماندهان دولت عباسی بود که او را شیخ الدولة می‌گفتند. در سال ۱۰۲ هجری در حمیمه متولد شد و در سال ۱۳۲ از طرف عموی خود والی کوفه و مناطق آن گشت و سفاح او را ولی عهد منصور قرار داد؛ اما منصور در سال ۱۴۷ او را از ولایت‌عهدی و حکومت کوفه معزول کرد. وی در سال ۱۶۷ درگذشت. ر.ک: الکامل فی التاریخ، ج۵، ص۵۷۷-۵۸۱، ج۶، ص۷۵؛ الأعلام، ج۵، ص۱۰۹-۱۱۰.</ref> که [[ستمگری]] نژادپرست و [[متعصب]] بود از من پرسید: [[فقیه]] [[بصره]] کیست؟ گفتم: [[حسن]] بن ابی [[الحسن]]. گفت: پس از او؟ گفتم: [[محمد بن سیرین]]. گفت: آن دو عربند یا از موالی‌اند؟ گفتم: از موالی‌اند. گفت: فقیه [[مکه]] کیست؟ گفتم: [[عطاء بن ابی رباح]] و [[مجاهد]] [بن جَبْر] و [[سعید بن جبیر]] و [[سلیمان بن یسار]]. گفت: آنان چگونه‌اند؟ گفتم: از موالی‌اند. گفت: [[فقیهان]] [[مدینه]] چه کسانی‌اند؟ گفتم: [[زید بن اسلم]] و [[محمد بن منکدر]] و [[نافع بن ابی نجیح]]. گفت: چگونه‌اند؟ گفتم: از موالی‌اند. پس رنگ به رنگ شد. آنگاه پرسید، فقیه‌ترین فرد [[قبا]] کیست؟ گفتم: [[ربیعة]] الرأی و ابن زناد. گفت: آن دو چگونه‌اند؟ گفتم: از موالی‌اند. چهره‌اش در هم و تیره شد. سپس گفت: [[فقیه]] [[یمن]] کیست؟ گفتم: طاووس و پسرش و [[همام بن منبه]]. گفت: اینان چگونه‌اند؟ گفتم: از موالی‌اند. رگ‌های گردنش متورم شد و به حال خسته نشست. آنگاه گفت: فقیه [[خراسان]] کیست؟ گفتم: [[عطاء بن عبدالله خراسانی]]. گفت: این عطاء از کدامین است؟ گفتم: از [[موالی]]. چهره‌اش تیره‌تر شد و به سیاهی کامل‌گرایید، به طوری که [[وحشت]] کردم. پرسید: فقیه [[شام]] کیست؟ گفتم: مکحول. گفت: این یکی چگونه است؟ گفتم: از موالی است. [[خشم]] و اندوهش افزون شد. گفت: فقیه جزیره کیست؟ گفتم: [[میمون بن مهران]]. گفت: این چگونه است؟ گفتم: از موالی است. نفس به [[سختی]] کشید و پرسید: فقیه [[کوفه]] کیست؟ به [[خدا]] [[سوگند]] اگر [[بیم]] آن نبود که هلاک شود هرآینه می‌گفتم: [[حکم بن عیینه]] و [[عمار بن ابی سلیمان]]، اما در بیان این [[حقیقت]] [[شر]] و ناخوشی یافتم، پس گفتم: [[ابراهیم]] و [[شعبی]]. گفت: این دو چگونه‌اند؟ گفتم: هر دو عربند. گفت: [[الله اکبر]]، و [[حزن]] و اندوهش فرو نشست<ref>العقد الفرید، ج۲، ص۵۴۵.</ref>.<ref>[[م‍ص‍طف‍ی‌ دل‍ش‍اد ت‍ه‍ران‍ی‌|دل‍ش‍اد ت‍ه‍ران‍ی‌، م‍ص‍طف‍ی‌]]، [[سیره نبوی ج۲ (کتاب)|سیره نبوی]]، ج۲، ص ۵۳۷.</ref>

==[[مساوات]] در [[تصدی]] امور و انجام دادن [[مسئولیت‌ها]]==

از اموری که در [[سیره پیامبر]] چشمگیر بود و بسیاری تاب تحملش را نداشتند و تا روزهای آخر [[زندگی]] [[رسول خدا]] نیز نتوانستند آن را بپذیرند، مساوات در تصدی امور و انجام دادن مسئولیت‌ها بر اساس اهلیت و [[شایستگی]] بود. [[پیامبر]] در این امر میان هیچ یک از افراد [[امت]] فرقی نمی‌گذاشت و هر کس دارای اهلیت و شایستگی بیشتری بود میدان گسترده‌تری برای تصدی امور و انجام دادن مسئولیت‌ها می‌یافت. در [[راه و رسم نبوی]] تصدی امور و انجام دادن مسئولیت‌ها بر اساس معیارهایی [[عقلانی]] و منطقی [[تعیین]] می‌شد، یعنی [[معرفت]]، [[درایت]]، [[عدالت]]، قوت و [[سلامت]] اشخاص؛ و نه بر مبنای ملاک‌های [[جاهلی]] و غیر منطقی، چون شیخ بودن و از خاندانی معین و وابسته به گروهی خاص بودن. در [[دوران جاهلیت]] [[عرب]] از ویژگی‌های [[رهبر]] [[قبیله]] سن او بود (شیخ بودن) و عرب قائل به شیخوخیت بود، و چنان چه فردی همه شایستگی‌های لازم برای [[رهبری]] و [[فرماندهی]] را دارا بود ولی شیخ نبود، [[عرب جاهلی]] بدو تن نمی‌داد. این [[جمود]] جاهلی به رغم مواضع صریح [[قرآن کریم]] و [[رفتار]] و عملکرد [[پیامبر]] از [[اندیشه]] و [[دل]] بسیاری بیرون نرفت. [[آیات]] متعدد [[کتاب الهی]] بیانگر این است که [[خداوند]] جز بر اساس [[شایستگی]] مسئولیتی نمی‌بخشد. آنگاه که [[ابراهیم خلیل]]{{ع}} به سبب شایستگی‌هایش و پس از آزمون‌های گوناگون به [[مقام امامت]] رسید، عرض کرد: پروردگارا آیا [[فرزندان]] من به سبب نسبت با من از [[موهبت]] [[رهبری الهی]] برخوردار خواهند بود؟ پس خداوند به [[صراحت]] پاسخ گفت که ملاک [[تصدی]] [[مسئولیت]]، نسبت و [[خویشاوندی]] نیست، و هرگز [[ستمکاران]] به مقام امامت نمی‌رسند.

{{متن قرآن|وَإِذِ ابْتَلَى إِبْرَاهِيمَ رَبُّهُ بِكَلِمَاتٍ فَأَتَمَّهُنَّ قَالَ إِنِّي جَاعِلُكَ لِلنَّاسِ إِمَامًا قَالَ وَمِنْ ذُرِّيَّتِي قَالَ لَا يَنَالُ عَهْدِي الظَّالِمِينَ}}<ref>«و (یاد کن) آنگاه را که پروردگار ابراهیم، او را با کلماتی آزمود و او آنها را به انجام رسانید؛ فرمود: من تو را پیشوای مردم می‌گمارم. (ابراهیم) گفت: و از فرزندانم (چه کس را)؟ فرمود: پیمان من به ستمکاران نمی‌رسد» سوره بقره، آیه ۱۲۴.</ref>.

این که [[ابراهیم]]{{ع}} پس از برآمدن از عهده آزمون‌ها، شایستگی [[پیشوایی]] یافت، بیان‌کننده [[حقیقت]] مورد بحث است که [[مقام]] و مسئولیت جز بنابر [[شایستگی‌ها]] داده نمی‌شود. ملاک تصدی مسئولیت [[ثروت]] و [[مکنت]]، و [[وابستگی]] و خویشاوندی نیست. در قرآن کریم این امر با بیان نمونه‌ای [[زیبا]] چنین عنوان شده است: {{متن قرآن|أَلَمْ تَرَ إِلَى الْمَلَإِ مِنْ بَنِي إِسْرَائِيلَ مِنْ بَعْدِ مُوسَى إِذْ قَالُوا لِنَبِيٍّ لَهُمُ ابْعَثْ لَنَا مَلِكًا نُقَاتِلْ فِي سَبِيلِ اللَّهِ قَالَ هَلْ عَسَيْتُمْ إِنْ كُتِبَ عَلَيْكُمُ الْقِتَالُ أَلَّا تُقَاتِلُوا قَالُوا وَمَا لَنَا أَلَّا نُقَاتِلَ فِي سَبِيلِ اللَّهِ وَقَدْ أُخْرِجْنَا مِنْ دِيَارِنَا وَأَبْنَائِنَا فَلَمَّا كُتِبَ عَلَيْهِمُ الْقِتَالُ تَوَلَّوْا إِلَّا قَلِيلًا مِنْهُمْ وَاللَّهُ عَلِيمٌ بِالظَّالِمِينَ *وَقَالَ لَهُمْ نَبِيُّهُمْ إِنَّ اللَّهَ قَدْ بَعَثَ لَكُمْ طَالُوتَ مَلِكًا قَالُوا أَنَّى يَكُونُ لَهُ الْمُلْكُ عَلَيْنَا وَنَحْنُ أَحَقُّ بِالْمُلْكِ مِنْهُ وَلَمْ يُؤْتَ سَعَةً مِنَ الْمَالِ قَالَ إِنَّ اللَّهَ اصْطَفَاهُ عَلَيْكُمْ وَزَادَهُ بَسْطَةً فِي الْعِلْمِ وَالْجِسْمِ وَاللَّهُ يُؤْتِي مُلْكَهُ مَنْ يَشَاءُ وَاللَّهُ وَاسِعٌ عَلِيمٌ}}<ref>«آیا به (سرگذشت) بزرگان بنی اسرائیل پس از موسی ننگریسته‌ای که به پیامبری که داشتند گفتند: پادشاهی بر ما بگمار تا در راه خداوند کارزار کنیم. گفت: آیا گمان نمی‌کنید که اگر جنگ بر شما مقرّر شود، کارزار نکنید؟ گفتند: چرا در راه خداوند جنگ نکنیم در حالی که ما از سرزمینمان رانده و از فرزندانمان مانده‌ایم؛ اما چون بر آنان جنگ مقرر شد جز تنی چند رو گرداندند و خداوند به (احوال) ستمکاران داناست *و پیامبرشان به آنان گفت: خداوند طالوت را به پادشاهی شما گمارده است، گفتند: چگونه او را بر ما پادشاهی تواند بود با آنکه ما از او به پادشاهی سزاوارتریم و در دارایی (هم) به او گشایشی نداده‌اند. گفت: خداوند او را بر شما برگزیده و بر گستره دانش و (نیروی) تن او افزوده است و خداوند پادشاهی خود را به هر که خواهد می‌دهد و خداوند نعمت‌گستری داناست» سوره بقره، آیه ۲۴۶-۲۴۷.</ref>.

[[طالوت]] [[جوانی]] بود توانا، [[زیرک]]، [[دانا]] و [[با تدبیر]]، اما گمنام که [[چارپایان]] [[پدر]] را به چرا می‌برد و [[کشاورزی]] می‌کرد. به دنبال گم شدن چارپایانش در صحرا، نزد [[اشموئیل]] [[پیامبر]] رفت و اشموئیل در نخستین [[رویارویی]] شایستگی‌های او را دریافت و پی برد که او همان کسی است که [[خداوند]] او را [[مأمور]] [[نجات]] [[بنی‌اسرائیل]] کرده است. اشموئیل به [[قوم]] خود اعلام کرد که خداوند طالوت را به [[فرماندهی]] آنان [[برگزیده]] است تا با [[رهبری]] او به [[پیکار]] با [[دشمن]] برخیزند، اما آنان برای [[فرمانده]] امتیازاتی از نظر [[نسب]] و [[ثروت]] را شرط می‌دانستند و [[طالوت]] فاقد همه آن ویژگی‌هایی بود که برای آنان ملاک [[تصدی]] [[مسئولیت]] بود. او فردی گمنام و تهیدست بود. [[اشموئیل]] ملاک‌های [[باطل]] [[بنی اسرائیل]] را مورد [[سرزنش]] قرار داد و اظهار داشت ویژگی‌های تصدی مسئولیت [[علم]] و [[قدرت]] است که به اندازه کافی در طالوت هست<ref>ر.ک: تفسیر نمونه، ج۲، ص۱۶۷-۱۶۸.</ref>. [[امیرمؤمنان علی]]{{ع}} درباره ملاک تصدی مسئولیت، [[زمامداری]] و [[رهبری]] فرموده است: {{متن حدیث|أَيُّهَا النَّاسُ إِنَّ أَحَقَّ النَّاسِ بِهَذَا الْأَمْرِ أَقْوَاهُمْ عَلَيْهِ وَ أَعْلَمُهُمْ‏ بِأَمْرِ اللَّهِ‏ فِيهِ‏}}<ref>«مردم! سزاوارترین کس به زمامداری و رهبری کسی است که بدان تواناتر باشد، و در آن به فرمان خدا داناتر». نهج البلاغه، خطبه ۱۷۳.</ref>.

بنابراین ملاک‌های [[واقعی]] برای تصدی امور [[دانایی]] و [[توانایی]] است و نه [[خویشاوندی]] و [[دارایی]]. [[رسول خدا]]{{صل}} در دوران [[رسالت]] خویش [[مساوات]] در تصدی [[کارها]] و انجام دادن [[مسئولیت‌ها]] را به تمامی تحقق بخشید. نه تنها رعایت مساوات برای هر که دارای شایستگی‌های لازم بود، که رعایت مساوات میان شایستگان تا سنگینی بار مسئولیت‌ها بر بخشی از [[جامعه]] [[تحمیل]] نشود. آن [[حضرت]] در ابتدای ورود خود به [[مدینه]] ضمن عهدنامه‌ای که میان گروه‌های [[اجتماعی]] مختلف موجود در مدینه منعقد کرد، در بخش مربوط به گروه‌های [[مسلمان]]، مسئولیت [[دفاع]] از مدینه را به مساوات مشخص کرد و چنین اعلام فرمود: {{متن حدیث|وَ إِنَّ كُلَّ‏ غَازِيَةٍ غَزَتْ‏ مَعَنَا يُعَقِّبُ بَعْضُهَا بَعْضاً}}<ref>«همه گروه‌های مسلمان که به جنگ و جهاد می‌روند به ترتیب و به تناوب وارد جنگ خواهند شد [و جنگیدن بر یک گروه دو مرتبه پشت سر هم تحمیل نخواهد شد]». سیرة ابن هشام، ج۲، ص۱۲۱؛ نهایة الارب، ج۱۶، ص۳۴۹؛ البدایة و النهایة، ج۳، ص۲۷۴.</ref>.

[[پیامبر اکرم]]{{صل}} در فرستادن [[سفیر]] نیز مساوات را رعایت می‌کرد<ref>نک: سیرة ابن هشام، ج۴، ص۲۷۸-۲۷۹؛ الطبقات الکبری، ج۱، ص۲۵۸-۲۶۳؛ الوفاء بأحوال المصطفی، ج۲، ص۷۱۷-۷۴۳؛ عیون الاثر، ج۲، ص۳۲۳-۳۳۸؛ سیرة ابن کثیر، ج۲، ص۱۵۲-۱۶۲؛ السیرة الحلبیة، ج۳، ص۲۴۰-۲۵۵.</ref>، و همه کسانی را که [[شایستگی]] لازم برای [[تصدی]] امور را داشتند، به کار می‌گرفت.

آن [[حضرت]] در سپردن [[مسئولیت]] [[فرماندهی]] [[جنگ]] تنها شایستگی و [[توانایی]] و تدبیرورزی افراد را ملاحظه می‌کرد، و نه [[خویشاوندی]] و [[وابستگی]] و سالخوردگی را؛ و [[جوانان]] [[شایسته]] را [[فرمانده]] قرار می‌داد، همان‌گونه که درباره [[زید بن حارثه]] به عنوان یکی از [[فرماندهان]] [[نبرد موته]] عمل کرد<ref>ر.ک: الطبقات الکبری، ج۲، ص۱۳۰؛ تاریخ الیعقوبی، ج۲، ص۶۵؛ أبوجعفر محمد بن الحسن الطوسی، تلخیص الشافی، حققه و علق علیه السید حسین بحرالعلوم، الطبعة الثانیة، منشورات العزیزی، قم، ۱۳۹۴ ق. ج۱، ص۲۲۷-۲۲۹؛ أمین الاسلام أبوعلی الفضل بن الحسن الطبرسی، إعلام الوری بأعلام الهدی، تصحیح و تعلیق علی اکبر الغفاری، دارالمعرفة، بیروت، ۱۳۹۹ ق. ص۱۱۰؛ مناقب ابن شهر آشوب، ج۱، ص۲۰۵؛ بحار الانوار، ج۲۱، ص۵۵؛ جعفر مرتضی العاملی، دراسات و بحوث فی التاریخ و الاسلام، الطبعة الاولی، مؤسسة النشر الاسلامی، قم، ۱۴۰۹ ق. ج۱، ص۲۳۹-۲۴۳.</ref>، و نیز درباره [[اسامة بن زید]] به عنوان آخرین فرمانده [[منصوب]] از طرف خود چنین [[رفتار]] نمود. بنابر نقل جمعی از [[مورخان]]، [[پیامبر]] شانزده [[روز]] پیش از [[رحلت]]<ref>بسیاری از مورخان تاریخ بستن پرچم را چهار روز مانده از ماه صفر و رحلت آن حضرت را دوازده ربیع الاول نوشته‌اند که زمان بستن پرچم شانزده روز پیش از رحلت می‌شود. ر.ک: المغازی، ج۳، ص۱۱۱۷؛ الطبقات الکبری، ج۲، ص۱۸۹؛ تاریخ الیعقوبی، ج۲، ص۱۱۳؛ عیون الاثر، ج۲، ص۳۵۲-۳۵۳.</ref>، خود پرچمی برای [[اسامة]] بست و به او چنین [[فرمان]] داد: «به [[نام خدا]] و در [[راه خدا]] [[نبرد]] کن؛ با [[دشمنان خدا]] [[پیکار]] کن. [[سحرگاهان]] بر اهالی ابنی<ref>ابنی جزئی از خاک بلقا واقع در سرزمین شام در نزدیکی موته میان عسقلان و رمله است. الروض الأنف، ج۷، ص۵۱۱-۵۱۲؛ معجم البلدان، ج۱، ص۷۹؛ لسان العرب، ج۱، ص۵۴.</ref> [که [[بیم]] حمله‌شان می‌رود] [[حمله]] ببر و این مسافت را چنان سریع طی کن که پیش از آنکه خبر حرکت تو به آنجا برسد، خود و سربازانت به آنجا رسیده باشید». آن [[حضرت]] [[فرمان]] داد که [[مردم]] [[بسیج]] شوند و [[سپاه]] [[مهاجر]] جمله همراه وی کرده بود. در این بسیج کسی از بزرگان [[مهاجران]] نخستین و [[انصار]] نبود که [[پیامبر]] او را زیر [[پرچم]] [[اسامه]] قرار نداده باشد. بزرگانی چون [[ابو بکر]]، [[عمر بن خطاب]]، [[ابو عبیده جراح]]، [[سعد بن ابی وقاص]]، [[سعید بن زید]]، [[قتادة بن نعمان]]، [[سلمة بن اسلم بن حریش]] در زمره آنان بودند<ref>ر.ک: المغازی، ج۳، ص۱۱۱۷؛ الطبقات الکبری، ج۲، ص۱۹۰؛ عیون الاثر، ج۲، ص۳۵۲.</ref>. اسامه پرچم را به [[بریدة بن حصیب اسلمی]] داد و [[جرف]]<ref>جرف منطقه وسیعی در سه میلی مدینه به سمت شام است. معجم البلدان، ج۲، ص۱۲۸.</ref> را بنا به [[فرمان پیامبر]] اردوگاه خود قرار داد تا [[سربازان]] [[اسلام]] دسته دسته به آنجا بیایند و همگی در وقت معینی حرکت کنند<ref>المغازی، ج۳، ص۱۱۱۸؛ الطبقات الکبری، ج۲، ص۱۹۰؛ عیون الاثر، ج۲، ص۳۵۲.</ref>.

بدین ترتیب پیامبر در آخرین روزهای [[زندگی]] خویش، باز بر همگان آشکار کرد که ملاک [[تصدی]] [[مسئولیت‌ها]] و [[موقعیت‌های اجتماعی]] جز [[لیاقت]] و [[شایستگی]] و [[کاردانی]] نیست، و هرگز این امور در گرو سن و سال نمی‌باشد. آنان که هنوز [[خوی]] [[جاهلیت]] در سرشان بود و نمی‌توانستند خود را با ملاک‌های [[حقیقی]] منطبق سازند، و [[تبعیض]] را بر [[عدالت]]، و [[نابرابری]] را بر [[مساوات]] می‌پسندیدند، زبان به [[اعتراض]] گشودند که چرا پیامبر، [[جوانی]] را که شیخ محسوب نمی‌شود بر آنان [[فرمانده]] کرده است. برخی از [[سیره‌نویسان]] سن اسامه را هفده سال<ref>تاریخ الیعقوبی، ج۲، ص۱۱۳.</ref>، و برخی هجده ذکر کرده‌اند<ref>الروض الأنف، ج۷، ص۵۱۲.</ref>. واقدی آن را بیست و یک یا نزدیک آن گفته است<ref>أنساب الاشراف، ج۱، ص۴۷۵.</ref>. آن چه مسلم است این است که اسامه در سال‌های نخستین جوانی بود، و این امر بر آنان که رنگ [[سیره پیامبر]] به خود نگرفته بودند، بسیار سنگین و گران می‌آمد و سخنانی بر زبان می‌راندند که همه نشانی از [[جاهلیت]] و عدم [[تسلیم]] در برابر [[حق]] داشت<ref>ر.ک: المغازی، ج۳، ص۱۱۱۸؛ سیرة ابن هشام، ج۴، ص۳۲۸؛ الطبقات الکبری، ج۲، ص۱۹۰؛ الکامل فی التاریخ، ج۲، ص۳۱۷؛ عیون الاثر، ج۲، ص۳۵۲.</ref>.

فردای روزی که [[پیامبر]] [[پرچم]] [[جنگ]] را برای [[اسامه]] بست، در بستر [[بیماری]] افتاد. در اثنای بیماری [[آگاه]] شد که در حرکت [[سپاه اسامه]] به سوی [[شام]] [[کارشکنی]] شده است و برخی لب به [[اعتراض]] گشوده‌اند که چرا [[جوان]] نورسی را بر بزرگان [[مهاجر]] و [[انصار]] [[فرمانده]] کرده است و همراه وی نرفته‌اند. [[پیامبر اکرم]]{{صل}} از این [[نافرمانی]] که جز تجلی [[روح]] [[جاهلی]] نبود [[خشمگین]] شد و در حال بیماری آهنگ [[مسجد]] کرد و به [[منبر]] رفت و پس از [[حمد]] [[خدا]] و [[ثنای الهی]] فرمود:{{متن حدیث|أَيُّهَا النَّاسُ أَنْفِذُوا بَعْثَ أُسَامَةَ فَلَعَمْرِي لَئِنْ قُلْتُمْ فِي إِمَارَتِهِ لَقَدْ قُلْتُمْ فِي إِمَارَةِ أَبِيهِ مِنْ قَبْلِهِ، وَإِنَّهُ لَخَلِيقٌ بِالْإِمَارَةِ وَإِنْ كَانَ أَبُوهُ لَخَلِيقًا بِهَا}}<ref>«مردم، فرماندهی اسامه را بپذیرید و سپاه را حرکت دهید که به جان خودم سوگند اگر درباره فرماندهی او سخن می‌گویید، پیش از این درباره فرماندهی پدرش هم سخن‌ها گفتید، ولی او شایسته فرماندهی است، چنان که پدرش نیز در خور آن بود». سیرة ابن هشام، ج۴، ص۳۲۸؛ أنساب الاشراف، ج۱، ص۴۷۴؛ و نیز ر.ک: المغازی، ج۳، ص۱۱۱۸؛ الطبقات الکبری، ج۲، ص۱۹۰؛ تاریخ الطبری، ج۳، ص۱۸۶؛ الروض الأنف، ج۷، ص۵۱۲؛ الکامل فی التاریخ، ج۲، ص۳۱۷؛ عیون الاثر، ج۲، ص۳۵۲-۳۵۳؛ سیرة ابن کثیر، ج۲، ص۴۵۷.</ref>.

پیامبر پس از این سخن از منبر فرود آمد و به [[خانه]] رفت و در بستر بیماری افتاد؛ و در همان حال کسانی از بزرگان [[صحابه]] را که به [[عیادت]] وی می‌رفتند مؤکدا سفارش می‌کرد که در [[جرف]] به سپاه اسامه بپیوندند و [[سپاه]] را حرکت دهند: {{متن حدیث|أَنْفِذُوا بَعْثَ أُسَامَةَ}}<ref>الطبقات الکبری، ج۲، ص۱۹۰؛ تاریخ الیعقوبی، ج۲، ص۱۱۳؛ عیون الاثر، ج۲، ص۳۵۳.</ref>.

[[رسول خدا]]{{صل}} آن [[قدر]] بر این امر تأکید داشت که فرمود: {{متن حدیث|أَنْفِذُوا جَيْشَ‏ أُسَامَةَ، لَعَنَ‏ اللَّهُ‏ مَنْ‏ تَخَلَّفَ‏ عَنْهُ‏}}<ref>«سپاه اُسامه را حرکت دهید که خدا لعنت کند آنان را که از این کار تخلف نمایند». السقیفة و فدک، ص۷۵؛ أبوالفتح محمدبن عبدالکریم الشهرستانی، الملل و النحل، تخریج محمد بن فتح الله بدران، الطبعة الثانیة، مکتبة الانجلو المصریة، القاهرة، افست منشورات الرضی، قم، ۱۳۶۴ ش. ج۱، ص۲۹؛ شرح ابن أبی الحدید، ج۶، ص۵۲.</ref>.

بدین ترتیب [[پیامبر]] تلاش می‌کرد تا [[جانشینی]] [[علی بن ابی‌طالب]] را تثبیت کند<ref>ر.ک: الخصال، ج۲، ص۳۷۱-۳۷۲؛ بحارالانوار، ج۳۸، ص۱۷۳-۱۷۴.</ref>، و نیز ملاک‌های [[حقیقی]] را جایگزین ملاک‌های [[جاهلی]] نماید.

[[رسول خدا]]{{صل}} در طول [[رسالت]] خویش تلاش کرد [[راه کمال]] را برای همه شایستگان بگشاید و معیارهای جاهلی را محو سازد؛ و با این روال باب جدیدی در [[تصدی]] امور و انجام دادن [[مسئولیت‌ها]] باز شد. حتی آن میدان رشدی که برای [[زنان]] بسته بود گشوده شد. زنان وارد صحنه‌های گوناگون [[اجتماعی]] و [[سیاسی]] شدند. آنان در عرصه‌های [[ایمان]]، [[مبارزه]]، [[هجرت]] و [[جهاد]] به [[کمالات]] و مراتب والا دست یافتند.

سُمَیه دختر خُباط از آن جمله است. او [[کنیز]] [[ابو حذیفة بن مغیره مخزومی]] بود که چون با [[یاسر]] [[ازدواج]] کرد، [[ابوحذیفه]] او را [[آزاد]] ساخت. [[عمار]] ثمره این ازدواج بود. آنان از [[نخستین مسلمانان]] بودند. برخی [[سمیه]] را هفتمین [[مسلمان]] شمرده‌اند. چون [[دعوت علنی]] شد و سردمداران [[شرک]] [[منافع]] خود را در خطر دیدند، آن [[ستمدیدگان]] را زیر سخت‌ترین شکنجه‌ها قرار دادند تا از [[اسلام]] برگردند. [[ابو جهل]] بر آنان [[زره]] می‌پوشانید و در [[آفتاب]] سوزان نگاهشان می‌داشت تا سوزش [[شکنجه]] ایمان از دلشان بزداید. در این اوضاع سخت، [[عطوفت]] و [[مهربانی پیامبر]] و دلجویی‌های او مرهم [[رنج‌ها]] و زخم‌هایشان بود. پیامبر چون بر آنان می‌گذشت با [[محبت]] بدیشان می‌فرمود: {{متن حدیث|صَبْرُ آلَ يَاسِرٍ مَوْعِدُكُمُ‏ الْجَنَّةَ}} (ای [[خاندان]] یاسر، [[بردباری]] پیشه کنید که منزلگاه شما [[بهشت]] است). در برابر آن همه شکنجه و فشار، جز [[استقامت]] از آن بانوی والا [[ظهور]] نیافت، و همین بود که ابو جهل را به مرز [[جنون]] می‌کشانید. آنان اعتراف می‌کردند که در برابر این [[ضعیفان]] عاجزند. سرانجام [[رهبر]] جلادان بیدادگر [[قریش]] تیری در سینه او فرو نشاند. آخرین [[کلام]] نخستین [[شهید]] [[اسلام]] این بود: [[خدا]] بزرگ‌تر است... و [[شکوه]] و [[سربلندی]] از آنِ [[محمد]]...<ref>ر.ک: سیرة ابن هشام، ج۱، ص۳۴۲؛ الطبقات الکبری، ج۸، ص۲۶۴؛ الاستیعاب، ج۴، ص۳۲۴-۳۲۷؛ اسد الغابة، ج۵، ص۴۸۱؛ الاصابة، ج۴، ص۳۲۷؛ محمد علی بحرالعلوم، زنان صدر اسلام، ترجمه محمد علی امینی، چاپ اول، انتشارات حکمت، ۱۳۵۸ ش. ص۱۰-۲۴.</ref>.

صَفیّه دختر [[عبدالمطلب]]، [[خواهر]] [[حمزه]] [[سیّد الشهداء]]، چون [[برادر]] شیرزنی [[مبارز]] بود که از [[شجاعت]] و اقدامات او در [[دفاع از حریم اسلام]] سخن‌ها رفته است. در اوضاع سخت [[مکه]] اسلام آورد و بر سر [[پیمان]] با [[حق]] [[استوار]] ایستاد. چون گاه [[هجرت]] فرا رسید، از [[وابستگی‌ها]] [[دل]] [[برید]] و همراه [[فاطمه بنت اسد]] و [[فاطمه بنت محمد]] {{صل}} به راهبری [[علی]]{{ع}} به [[مدینه]] رفت. هنگام [[پیکار]] [[احد]] [[زنان]] در [[قلعه]] [[حسان بن ثابت]] بودند تا در جایی کاملاً [[امن]] باشند. وقتی خبر [[شکست]] [[مسلمانان]] را شنید قلعه را ترک گفت و نیزه‌ای برداشت و به [[شتاب]] خود را به میدان احد رساند و به سوی فراریان تاخت و فریاد زد: نکبت بر شما باد، از کنار [[رسول خدا]] گریختید و او را تنها گذاشتید. [[پیامبر]] او را دید که چگونه به سوی میدان [[هجوم]] آورده و با چشمانی نگران پیامبر موجی از [[حماسه]] و طوفانی از شجاعت برپا کرده است. او نیزه خویش را در دست می‌فشرد و از [[مرگ]] باکی نداشت. پیامبر ترسید که شمشیرهای [[دشمنان]] او را از پای درآورد. فرزندش [[زبیر]] را خواند تا به سوی [[مادر]] رود و از وارد شدن او به [[کارزار]] مانع شود. چون [[نبرد]] پایان یافت، خبر [[شهادت]] حمزه را به او دادند. خواست تا برای آخرین بار پیکر برادر را ببیند. پیامبر به زبیر فرمود: «او را بازگردان تا پیکر پاره‌پاره حمزه را نبیند». [[صفیه]] در پاسخ گفت: «چرا به [[جسد]] برادرم نزدیک نشوم؟ شنیده‌ام او را [[مثله]] کرده‌اند. چون این [[مصیبت‌ها]] در [[راه]] خداست ما هم بدان [[راضی]] هستیم و إن‌شاء‌الله [[شکیبایی]] و [[صبر]] پیشه خواهم کرد». وقتی [[زبیر]] [[رسول خدا]]{{صل}} را از گفته [[مادر]] [[آگاه]] کرد، [[حضرت]] فرمود: «راهش را باز بگذارید». [[صفیه]] بر سر کشته [[حمزه]] رفت، بر او [[درود]] فرستاد، کلمه [[استرجاع]] {{متن قرآن|إِنَّا لِلَّهِ وَإِنَّا إِلَيْهِ رَاجِعُونَ}}<ref>«ما از آن خداوندیم و به سوی او باز می‌گردیم» سوره بقره، آیه ۱۵۶.</ref> بر زبان جاری ساخت و برای او [[طلب آمرزش]] کرد و چنان که گفته بود [[بردباری]] پیشه نمود. هنگام [[نبرد]] [[خندق]]، گروهی از [[زنان]] و [[کودکان]] در [[قلعه]] [[حسان بن ثابت]] بودند. حسان بن ثابت با این که در [[سرودن شعر]] بر [[ضد]] بزرگان [[قریش]] [[بی‌باک]] بود اما از [[جنگ]] [[هراس]] داشت و آن [[روز]] نزد زنان و کودکان در قلعه مانده بود. [[یهود]] [[بنی قریظه]] در این جنگ [[پیمان‌شکنی]] کرده بودند و بر ضد [[مسلمانان]] [[اقدام]] می‌کردند. برخی از آنان [[لباس]] جنگ به تن کرده و به میان [[شهر]] آمده بودند و هر که را سر راه خود می‌دیدند متعرضش می‌شدند. در این اوضاع یکی از [[جاسوسان]] [[یهودی]] برای بررسی به آن قلعه نزدیک شد و خود را به دیوار قلعه چسباند. صفیه او را دید و از [[حسان]] خواست تا پایین رود و او را بکشد. حسان گفت: «ای دختر [[عبدالمطلب]]، خدایت بیامرزد، به [[خدا]] تو خود می‌دانی که من مرد این کار نیستم و کشتن او از عهده من خارج است». صفیه نیزه‌ای برگرفت و از قلعه به زیر آمد و آن یهودی را از پای درآورد. بدین‌گونه از [[شجاعت]] صفیه سخن می‌گویند. او [[دلاوری]] [[راستین]] در راه [[اسلام]] بود<ref>ر.ک: سیرة ابن هشام، ج۳، ص۴۸، ۲۴۶؛ الطبقات الکبری، ج۸، ص۴۱؛ اسد الغابة، ج۵، ص۴۹۲-۴۹۳؛ الاصابة، ج۴، ص۳۳۹-۳۴۰؛ زنان صدر اسلام، ص۱-۹.</ref>.

نَسیبه دختر [[کعب]] (امّ عُماره [[انصاری]]) از زمره آنانی است که در [[پیمان]] دوم [[عقبه]] حضور داشت و پیش از [[هجرت]] با [[رسول خدا]]{{صل}} [[بیعت]] کرد. فداکاری‌های او در میدان‌های گوناگون [[نبرد]] مایه [[افتخار]] [[زنان]] [[مسلمان]] بود. زمانی که [[سپاه اسلام]] برای [[رویارویی]] با [[دشمن]] از [[مدینه]] خارج شد تا در دامنه [[کوه]] [[احد]] موضع گیرد، چهارده [[زن]] همراه [[سپاه]] شدند تا زنان نیز همپای مردان در [[دفاع]] از [[حریم]] [[دین]] ادای [[تکلیف]] کرده باشند. آنان می‌رفتند تا در میدان نبرد به مداوای مجروحان بپردازند و آب‌رسانی کنند؛ و نسیبه نیز یکی از آنان بود. او به همراه دو فرزندش [[حبیب]] و عبدالله و برادرانش عبدالله و [[عبد]] الرحمن و همسرش [[زید بن عاصم]] و عده دیگری از خاندانش عازم [[کارزار]] احد شد. هنگام اعزام در برابر رسول خدا{{صل}} ایستاد و با بیانی که حاکی از [[ایمان]] و [[خلوص]] و [[پایداری]] بود گفت: «ای رسول خدا، [[دعا]] کن تا [[توفیق]] یابیم و در [[راه]] [[اعتقاد]] و ایمان خویش [[اخلاص]] بورزیم و تحت لوای تو سپاهی [[استوار]] و [[مقاوم]] باشیم و در [[بهشت]] همدم تو گردیم». [[پیامبر]] دست‌هایش را به سوی [[آسمان]] بلند کرد و دعا نمود: «بار الها، آنان را به [[فرمانبرداری]] و اطاعتت موفق بدار و در شمار [[سپاهیان]] دینت قرار ده و در بهشت همدم من گردان».

[[وظیفه]] نسیبه امدادرسانی بود، اما چون [[جنگ]] شدت گرفت، [[خاندان]] خود را کنار رسول خدا{{صل}} گرد آورد تا از آن [[حضرت]] دفاع کنند. در این هنگام یکی از فرزندانش پیشاروی رسول خدا{{صل}} مجروح شد و حضرت فریاد برآورد: «[[ام عماره]]، فرزندت را مداوا کن. سپس به [[پیکار]] بپرداز». نسیبه به سوی فرزند شتافت و به مداوای زخمش پرداخت و بدو گفت: «برخیز پسرم و با این گروه بستیز و از پیامبرت دفاع کن. اکنون [[روز]] تو فرا رسیده است و من تو را برای چنین روزی [[ذخیره]] ساخته‌ام». پیامبر خطاب به او فرمود: «امّ عُماره، [[خداوند]] تو را [[پاداش نیک]] دهد؛ چه کسی یارای آن دارد که در چنین روزی، چون تو [[پایداری]] نشان دهد».

در این هنگام به کسی که فرزندش را مجروح ساخته بود [[حمله]] کرد و او را زخمی ساخت و بر [[زمین]] افکند. آنگاه به همراه فرزندش او را روانه [[دوزخ]] کرد. زمانی که [[سپاهیان]] از گرد [[پیامبر]] گریختند و جز تنی چند با آن [[حضرت]] نماندند نسیبه از جمله آنان بود. چون پیامبر [[مشاهده]] کرد که [[ام عماره]] بی‌سپر می‌جنگد بر مردی که در حال فرار بود نهیب زد: «ای مرد، سپرت را بیفکن تا کسی که می‌جنگد آن را برگیرد». مرد سپرش را بر زمین انداخت و [[رسول خدا]]{{صل}} آن را به ام عماره داد. ابن قمیئه حمله آورد و نسیبه به [[دفاع]] پرداخت. ضربت‌هایی بر او زد، اما چون ابن قمیئه دو [[زره]] بر تن داشت به او کارگر نشد و ضربه‌ای سخت بر نسیبه وارد کرد که او خود را کنار کشید و [[شمشیر]] بر شانه‌اش نشست و زخمی عمیق بر جای گذاشت. هنگامی که پیامبر وضع این [[زن]] [[مؤمن]] [[مجاهد]] [[پاک]] باخته را دید، یکی از فرزندانش را صدا کرد تا زخمش را ببندد. پیامبر در [[شأن]] او فرمود: «[[مقام]] نسیبه از فلان و فلان بالاتر است». او به [[حق]] از بسیاری بالاتر بود؛ از آن فراریان، هرچند که از بزرگان [[صحابه]] بودند. او در [[نبرد]] [[احد]] سیزده زخم برداشت. این زن والامقام در معرکه‌ها و موقعیت‌های حساس فراوانی حضور داشت و نقش آفرین بود. در [[صلح حدیبیه]]، در [[بیعت رضوان]]، در [[غزوه خیبر]]، در [[عمرة القضاء]]، در [[غزوه حنین]]، و در [[جنگ]] یمامه در دوران [[خلافت ابوبکر]] در مقابله با [[مسیلمه]] [[کذاب]] که [[ادعای پیامبری]] کرده بود که در این نبرد یازده یا [[دوازده]] زخم برداشت. در همین نبرد یک دستش قطع شد. ام سعد دختر [[سعد بن ربیع]] گوید از نسیبه پرسیدم: «دستت چه شده است؟» گفت: «در جنگ یمامه وقتی کار سخت شد و [[مسلمانان]] رو به هزیمت رفتند، من به [[انصار]] بانگ زدم که گرد آیید، و چون گرد آمدیم تا حدیقة الموت<ref>نام بوستانی در سرزمین یمامه است. معجم البلدان، ج۲، ص۲۳۲.</ref> (باغ [[مرگ]]) پیش راندیم و در آنجا ساعتی [[پیکار]] کردیم تا این که [[ابو دجانه]] در کنار آن باغ کشته شد. من وارد باغ شدم و به دنبال آن بودم که خود را به [[مسیلمه]] برسانم و او را بکشم. در آنجا مردی [[راه]] را بر من بست و ضربتی زد که دستم قطع شد. اما به [[خدا]] [[سوگند]] نه اعتنایی کردم و نه از کار بازماندم. پیش روی کردم تا به جنازه آن [[خبیث]] رسیدم و دیدم پسرم عبدالله شمشیرش را با [[جامه]] او [[پاک]] می‌کند. گفتم: او را کشتی؟ گفت: آری. پس [[سجده شکر]] به جا آوردم». نسیبه نمونه برجسته [[تربیت نبوی]] بود<ref>ر.ک: المغازی، ج۱، ص۲۶۸-۲۷۰؛ سیرة ابن هشام، ج۳، ص۲۹-۳۰؛ الطبقات الکبری، ج۸، ص۴۱۲-۴۱۶؛ الاستیعاب، ج۴، ص۴۵۵-۴۵۶؛ اسد الغابة، ج۵، ص۶۰۵؛ الاصابة، ج۴، ص۴۰۳-۴۰۴؛ امتاع الاسماع، ج۱، ص۱۴۸-۱۴۹؛ زنان صدر اسلام، ص۱۱۹-۱۳۲.</ref>.

اینها و ده‌ها [[زن]] دیگر نمونه‌های برجسته [[تربیت]] یافتگان [[سیره پیامبر]] بودند. آنان از همه [[اسارت‌ها]] و تبرج‌های [[جاهلی]] خارج شده، [[پاکدامنی]] و [[رسالت]] [[مادری]] را قرین حضور [[اجتماعی]] و تلاش‌های [[سیاسی]] کرده بودند. واقدی خبری را نقل کرده است که گویای این [[واقعیت]] است: از [[ام عماره]] پرسیدند: «آیا زنان [[قریش]] هم [[روز]] احد همراه شوهران خود [[جنگ]] می‌کردند؟» و او در پاسخ گفت: «به خدا [[پناه]] می‌برم؛ من ندیدم که یکی از [[زنان]] ایشان تیری بیندازد یا سنگی بزند. آنان همراه خود دف و داریه می‌آوردند تا بزنند و [[کشتگان جنگ بدر]] را به یادشان آورند؛ و نیز با خود سرمه‌دان و میل سرمه داشتند که هر وقت مردی از میدان [[جنگ]] می‌گریخت یا [[سستی]] نشان می‌داد، یکی از زنان سرمه‌دان و میلی به او می‌داد و می‌گفت: بی‌گمان تو زنی! من آن زنان را دیدم که جامه‌های خود را به کمر بسته بودند و با سرعت می‌گریختند، و سوارکاران نیز بدون اعتنا به آنان در حال [[گریز]] و [[نجات]] خود بودند. زنان پای پیاده در پی آنان می‌دویدند و پی‌درپی به [[زمین]] می‌افتادند. من [[هند دختر عتبه]] را که سنگین وزن بود دیدم که جامه‌ای کهنه به تن داشت و از [[ترس]] گریز اسب‌ها زمین‌گیر شده بود و [[قدرت]] حرکت نداشت، و [[زن]] دیگری همراه او بود؛ تا این که [[قریش]] دوباره بازگشت و [[حمله]] مجددی کرد و به ما آن [[مصیبت‌ها]] وارد کردند که کردند. ما آن مصیبت‌ها را که در آن [[روز]] از جانب تیراندازان خودمان و به سبب [[نافرمانی]] [[دستور]] [[رسول خدا]]{{صل}} متوجهمان شد به پیشگاه [[خداوند]] خواهیم برد»<ref>المغازی، ج۱، ص۲۷۲.</ref>.

زنان [[جاهلی]]، مردان خود را به [[ننگ]] زن بودن، به جنگ [[تشویق]] می‌کردند، و زنان [[مسلمان]] در سایه [[مساوات]] [[اجتماعی]] [[هویت]] خود را به تمامی بروز می‌دادند و این که در عرصه [[تصدی]] مسئولیت‌های اجتماعی و [[سیاسی]] همپا و همدوش مردان خویشند. تحقق والای این مساوات در [[یاران مهدی]]{{ع}} است. [[جابر]] جُعْفی<ref>جابر بن یزید جعفی از اصحاب امام باقر و امام صادق{{عم}} و از راویان ثقه و دارای تألیفات متعدد بوده است. ر.ک: رجال النجاشی، ص۱۲۸-۱۲۹؛ معجم رجال الحدیث، ج۴، ص۱۷-۲۷؛ قاموس الرجال، ج۲، ص۵۳۲-۵۵۰.</ref> از [[امام باقر]]{{ع}} درباره [[ظهور]] [[حضرت ولی‌عصر]]{{ع}} نقل کرده است که فرمود چون [[مهدی]]{{ع}} آید میان [[رکن و مقام]] [[نماز]] گزارد، آنگاه روی به [[مردم]] کند و فریاد برآرد: {{متن حدیث|إِلَّا أَنَّا نَسْتَنْصِرُ اللَّهَ‏ الْيَوْمَ‏ وَ كُلَّ‏ مُسْلِمٍ‏}}. (بدانید که ما امروز از [[خدا]] [[یاری]] می‌جوییم و از [[مسلمانان]]). سپس [[امام باقر]]{{ع}} فرمود: {{متن حدیث|وَ يَجِي‏ءُ وَ اللَّهِ ثَلَاثُ مِائَةٍ وَ بِضْعَةَ عَشَرَ رَجُلًا فِيهِمْ‏ خَمْسُونَ‏ امْرَأَةً يَجْتَمِعُونَ بِمَكَّةَ عَلَى غَيْرِ مِيعَادٍ قَزَعاً كَقَزَعِ الْخَرِيفِ}}<ref>«و به خدا سوگند سیصد و سیزده تن نزد او گرد می‌آیند که در میان آنان پنجاه زن هست. آنان بدون قراری از پیش، از این سوی و آن سوی مانند ابرهای پراکنده پاییزی به هم می‌پیوندند و در مکه به حضور مهدی می‌رسند». تفسیر العیاشی، ج۱، ص۶۵؛ تفسیر البرهان، ج۱، ص۱۶۴؛ بحارالانوار، ج۵۲، ص۲۲۲.</ref>. این [[مساوات]] همه جانبه و فراگیری است که با [[سیره پیامبر اکرم]]{{صل}} برای همگان به ارمغان آمد.<ref>[[م‍ص‍طف‍ی‌ دل‍ش‍اد ت‍ه‍ران‍ی‌|دل‍ش‍اد ت‍ه‍ران‍ی‌، م‍ص‍طف‍ی‌]]، [[سیره نبوی ج۲ (کتاب)|سیره نبوی]]، ج۲، ص ۵۴۵.</ref>