اهل کتاب در قرآن: تفاوت میان نسخه‌ها

کاربرد اصطلاح اهل کتاب در برابر "اُمّی"‌ها و [[دعوت]] هر دو گروه به [[توحید]]، نشان می‌دهد ساکنان شبه [[جزیره عرب]] در آستانه [[بعثت]] [[پیامبر اسلام]] {{صل}} به این دو گروه عمده تقسیم می‌شده‌اند: {{متن قرآن|فَإِنْ حَاجُّوكَ فَقُلْ أَسْلَمْتُ وَجْهِيَ لِلَّهِ وَمَنِ اتَّبَعَنِ وَقُلْ لِلَّذِينَ أُوتُوا الْكِتَابَ وَالْأُمِّيِّينَ أَأَسْلَمْتُمْ فَإِنْ أَسْلَمُوا فَقَدِ اهْتَدَوْا وَإِنْ تَوَلَّوْا فَإِنَّمَا عَلَيْكَ الْبَلَاغُ وَاللَّهُ بَصِيرٌ بِالْعِبَادِ}}<ref>«پس اگر با تو، به چون و چرا برخاستند بگو: من روی تسلیم به خداوند آورده‌ام و (نیز) هر کس از من پیروی کرده است (چنین است) و به اهل کتاب و درس ناخواندگان (مشرک) بگو: آیا اسلام می‌آورید؟ آنگاه اگر اسلام آوردند که رهیاب شده‌اند و اگر رو گرداندند، بی‌گمان بر تو جز پیام‌رسانی نیست و خداوند به (حال) بندگان بیناست» سوره آل عمران، آیه ۲۰.</ref>. [[اقلیت]] پراکنده اهل کتاب که [[یهودیان]] و [[مسیحیان]] بوده‌اند، با برخورداری از [[کتاب آسمانی]]، [[تعالیم دینی]] مکتوب و نیز عالمانی آشنا به [[خواندن و نوشتن]] از [[برتری]] [[فرهنگی]] نسبت به "[[امی]]"‌ها برخوردار بوده‌اند. امّی‌ها که [[دین]] رایج آنان [[بت‌پرستی]] بوده است، فاقد کتاب [[دینی]] و [[ادبیات]] نوشتاری در حوزه دینی و اغلب ناآشنا به خواندن و نوشتن بوده، برتری فرهنگی اهل کتاب را پذیرفته بودند. مراجعه آنان به اهل کتاب درباره صحت و سقم ادعای پیامبر اسلام {{صل}} مؤید این معناست<ref>[[علی نصیری|نصیری، علی]]، [[ اهل کتاب - نصیری (مقاله)|مقاله «اهل کتاب»]]، [[دائرة المعارف قرآن کریم ج۵ (کتاب)|دائرة المعارف قرآن کریم]]، ج۵.</ref>.

بررسی [[آیات]] مربوط و [[شأن نزول]] آنها نشان می‌دهد که [[یهود]] و [[نصارا]]، مصداق روشن اهل کتاب از منظر قرآن‌اند و [[تورات]] و [[انجیل]] کتاب آسمانی آنان است. [[قرآن]] با استناد به [[نزول]] تورات و انجیل در [[زمان]] بعد از [[ابراهیم]]{{ع}}، [[احتجاج]] اهل کتاب بر سر [[یهودی]] یا [[نصرانی]] بودن آن حضرت را نابخردانه خوانده و [[نفی]] می‌کند: {{متن قرآن|يَا أَهْلَ الْكِتَابِ لِمَ تُحَاجُّونَ فِي إِبْرَاهِيمَ وَمَا أُنْزِلَتِ التَّوْرَاةُ وَالْإِنْجِيلُ إِلَّا مِنْ بَعْدِهِ أَفَلَا تَعْقِلُونَ}}<ref>«ای اهل کتاب! چرا درباره ابراهیم چون و چرا می‌کنید؟ با آنکه تورات و انجیل جز پس از وی فرو فرستاده نشده است؛ آیا خرد نمی‌ورزید؟» سوره آل عمران، آیه ۶۵.</ref>، نفی [[ارزش]] و بی‌پایه و اساس خواندن [[دین]] و [[آیین]] اهل کتاب بدون [[اعتقاد]] و عمل به تورات و انجیل نیز به روشنی نشان می‌دهد که مصداق مورد اشاره آن، [[پیروان]] این دو کتاب‌اند: {{متن قرآن|قُلْ يَا أَهْلَ الْكِتَابِ لَسْتُمْ عَلَى شَيْءٍ حَتَّى تُقِيمُوا التَّوْرَاةَ وَالْإِنْجِيلَ وَمَا أُنْزِلَ إِلَيْكُمْ مِنْ رَبِّكُمْ وَلَيَزِيدَنَّ كَثِيرًا مِنْهُمْ مَا أُنْزِلَ إِلَيْكَ مِنْ رَبِّكَ طُغْيَانًا وَكُفْرًا فَلَا تَأْسَ عَلَى الْقَوْمِ الْكَافِرِينَ}}<ref>«بگو: ای اهل کتاب! تا تورات و انجیل و آنچه را از پروردگارتان به سوی شما فرو فرستاده شده است بر پا ندارید بر حق نیستید ؛ و بی‌گمان آنچه از پروردگارت به سوی تو فرو فرستاده شده است بر سرکشی و کفر بسیاری از آنان می‌افزاید پس بر گروه کافران اندوه مخور» سوره مائده، آیه ۶۸.</ref>. اگر اهل کتاب، مصداق دیگری داشت، باید از [[کتاب آسمانی]] سومی نیز در کنار [[تورات]] و [[انجیل]] یاد می‌شد.  

مورد خطاب بودن [[یهود]] و [[نصارا]] یا یکی از آن دو در همه کاربردهای [[اهل کتاب]] نیز مدعای یاد شده را [[تأیید]] می‌کند: {{متن قرآن|يَسْأَلُكَ أَهْلُ الْكِتَابِ أَنْ تُنَزِّلَ عَلَيْهِمْ كِتَابًا مِنَ السَّمَاءِ فَقَدْ سَأَلُوا مُوسَى أَكْبَرَ مِنْ ذَلِكَ فَقَالُوا أَرِنَا اللَّهَ جَهْرَةً فَأَخَذَتْهُمُ الصَّاعِقَةُ بِظُلْمِهِمْ ثُمَّ اتَّخَذُوا الْعِجْلَ مِنْ بَعْدِ مَا جَاءَتْهُمُ الْبَيِّنَاتُ فَعَفَوْنَا عَنْ ذَلِكَ وَآتَيْنَا مُوسَى سُلْطَانًا مُبِينًا}}<ref>«اهل کتاب از تو می‌خواهند که برای آنان کتابی از آسمان فرود آوری ؛ از موسی درخواستی بزرگ‌تر از این کردند و گفتند: خداوند را آشکارا به ما بنما! و آذرخش  آنان را برای ستمشان فرا گرفت. سپس گوساله (پرستی) را پس از آنکه برهان‌ها (ی روشن) برای آنان آمده بود برگ» سوره نساء، آیه ۱۵۳.</ref>،  {{متن قرآن|يَا أَهْلَ الْكِتَابِ لَا تَغْلُوا فِي دِينِكُمْ وَلَا تَقُولُوا عَلَى اللَّهِ إِلَّا الْحَقَّ إِنَّمَا الْمَسِيحُ عِيسَى ابْنُ مَرْيَمَ رَسُولُ اللَّهِ وَكَلِمَتُهُ أَلْقَاهَا إِلَى مَرْيَمَ وَرُوحٌ مِنْهُ فَآمِنُوا بِاللَّهِ وَرُسُلِهِ وَلَا تَقُولُوا ثَلَاثَةٌ انْتَهُوا خَيْرًا لَكُمْ إِنَّمَا اللَّهُ إِلَهٌ وَاحِدٌ سُبْحَانَهُ أَنْ يَكُونَ لَهُ وَلَدٌ لَهُ مَا فِي السَّمَاوَاتِ وَمَا فِي الْأَرْضِ وَكَفَى بِاللَّهِ وَكِيلًا}}<ref>«ای اهل کتاب! در دینتان غلوّ نورزید و درباره خداوند جز راستی سخنی بر زبان نیاورید؛ جز این نیست که مسیح عیسی پسر مریم، پیامبر خداوند و «کلمه اوست» که آن را به (دامان) مریم افکند و روحی از اوست پس به خداوند و پیامبرانش ایمان آورید و سخن از (خدای) سه‌گانه سر مکنید، باز ایستید که برایتان بهتر است، بی‌گمان خداوند خدایی یگانه است، پاکاکه اوست از اینکه او را فرزندی باشد، آنچه در آسمان‌ها و زمین است او راست و خداوند (شما را) کارساز، بس» سوره نساء، آیه ۱۷۱.</ref>،{{متن قرآن|وَلَوْ أَنَّ أَهْلَ الْكِتَابِ آمَنُوا وَاتَّقَوْا لَكَفَّرْنَا عَنْهُمْ سَيِّئَاتِهِمْ وَلَأَدْخَلْنَاهُمْ جَنَّاتِ النَّعِيمِ}}<ref>«و اگر اهل کتاب ایمان می‌آوردند و پرهیزگاری می‌ورزیدند از گناهان آنان در می‌گذشتیم  و آنان را به بوستان‌های پرنعمت در می‌آوردیم» سوره مائده، آیه ۶۵.</ref>، {{متن قرآن|وَلَوْ أَنَّهُمْ أَقَامُوا التَّوْرَاةَ وَالْإِنْجِيلَ وَمَا أُنْزِلَ إِلَيْهِمْ مِنْ رَبِّهِمْ لَأَكَلُوا مِنْ فَوْقِهِمْ وَمِنْ تَحْتِ أَرْجُلِهِمْ مِنْهُمْ أُمَّةٌ مُقْتَصِدَةٌ وَكَثِيرٌ مِنْهُمْ سَاءَ مَا يَعْمَلُونَ}}<ref>«و اگر آنان تورات و انجیل و آنچه را از پروردگارشان به سوی آنها فرو فرستاده شده است، بر پا می‌داشتند از نعمت‌های آسمانی و زمینی برخوردار می‌شدند ؛ برخی از ایشان امتی میانه‌رو هستند و بسیاری از آنان آنچه انجام می‌دهند زشت است» سوره مائده، آیه ۶۶.</ref>، {{متن قرآن|أَلَمْ تَرَ إِلَى الَّذِينَ نَافَقُوا يَقُولُونَ لِإِخْوَانِهِمُ الَّذِينَ كَفَرُوا مِنْ أَهْلِ الْكِتَابِ لَئِنْ أُخْرِجْتُمْ لَنَخْرُجَنَّ مَعَكُمْ وَلَا نُطِيعُ فِيكُمْ أَحَدًا أَبَدًا وَإِنْ قُوتِلْتُمْ لَنَنْصُرَنَّكُمْ وَاللَّهُ يَشْهَدُ إِنَّهُمْ لَكَاذِبُونَ}}<ref>«آیا به کسانی ننگریسته‌ای که دورویی می‌کنند، به برادران کافر خود از اهل کتاب می‌گویند: اگر شما را بیرون راندند ما نیز با شما بیرون خواهیم آمد و هیچ‌گاه به زیان شما  از هیچ کس فرمان نمی‌بریم و اگر با شما جنگ شود به شما یاری خواهیم رساند و خداوند گواه است» سوره حشر، آیه ۱۱.</ref>؛ اما اهل کتاب بودن [[صابئیان]]  و [[مجوسیان]] هیچ مستند [[قرآنی]] ندارد و فقط یاد کرد آنان در کنار یهود و نصاراست که چنین پنداری را پدید آورده است: {{متن قرآن|إِنَّ الَّذِينَ آمَنُوا وَالَّذِينَ هَادُوا وَالصَّابِئِينَ وَالنَّصَارَى وَالْمَجُوسَ وَالَّذِينَ أَشْرَكُوا إِنَّ اللَّهَ يَفْصِلُ بَيْنَهُمْ يَوْمَ الْقِيَامَةِ إِنَّ اللَّهَ عَلَى كُلِّ شَيْءٍ شَهِيدٌ}}<ref>«خداوند میان کسانی که ایمان دارند و کسانی که یهودی‌اند و صابئان و مسیحیان و زرتشتیان و کسانی که شرک می‌ورزند در روز رستخیز داوری می‌کند،  بی‌گمان خداوند بر هر چیزی گواه است» سوره حج، آیه ۱۷.</ref>. این [[آیه]] فقط در صدد بیان این معناست که [[خداوند]] در [[روز قیامت]]، میان گروه‌های یاد شده [[داوری]] کرده، [[حق]] را از [[باطل]] جدا و حق‌گرایی و باطل‌گرایی هریک را روشن می‌سازد؛ اما به هیچ وجه در [[مقام]] جداسازی صف صابئی‌ها و مجوسیان از صف [[مشرکان]] و [[الحاق]] آنان به یهود و نصارا نیست. [[تاریخ]] پیدایش، [[تحول]] و چگونگی [[عقاید]] آنان نیز در هاله‌ای از ابهام است و اهل کتاب بودنشان [[مورد اتفاق]] همگان نیست. گروهی از محققان، صابئیان را [[مشرک]]، ستاره‌پرست و ساکن در نواحی جنوب [[ایران]] و [[عراق]] <ref>الجزیة و احکام‌ها، ص ۶۹.</ref> و گروهی دیگر به سان یهود و نصارا در شمار اهل کتاب می‌دانند<ref>منتهی المطلب، ج ۲، ص ۹۶۲.</ref>. جمعی دیگر آنها را به دو گروه مشرک و اهل کتاب تقسیم کرده‌اند<ref>تذکرة الفقهاء، ج ۲، ص ۶۴۷؛ جامع المقاصد، ج ۱۲، ص ۲۸۵.</ref>. تاریخ [[مجوس]] یا [[آیین زردشت]] نیز با ابهامات فراوانی روبه‌روست و درباره وجود [[پیامبر]] آنان به نام [[زردشت]] یا [[زرتشت]]، [[هویت]]، [[شخصیت]]، [[زندگی]] و نیز کتاب وی به نام اَوِسْتا دیدگاه‌های متفاوتی در میان است<ref>تاریخ جامع ادیان، ص ۴۴۹، ۴۸۴؛ الملل و النحل، ج ۱، ص ۶۵ ـ ۷۲.</ref>. پاره‌ای از مستندات [[تاریخی]] و نیز برخی [[احادیث اسلامی]] [[اهل کتاب]] بودن آنان را می‌رساند<ref> مختلف الشیعه، ج ۴، ص ۴۳؛ الجزیة و احکام‌ها، ص ۷۲.</ref>. شماری از [[فقهای شیعه]] نیز با دو گروه یاد شده، [[معامله]] [[اهل کتاب]] کرده‌اند<ref>شرایع الاسلام، ج ۱، ص ۲۵۰؛ مختلف‌الشیعه، ج ۴، ص ۴۳؛ تحریرالاحکام، ج ۲، ص ۱۷، ۱۳۸.</ref>.<ref>[[علی نصیری|نصیری، علی]]، [[ اهل کتاب - نصیری (مقاله)|مقاله «اهل کتاب»]]، [[دائرة المعارف قرآن کریم ج۵ (کتاب)|دائرة المعارف قرآن کریم]]، ج۵.</ref>