تفسیر موضوعی در علوم قرآنی: تفاوت میان نسخه‌ها

تفسیر موضوعی در برابر [[تفسیر ترتیبی]] [[شیوه]] ای در تفسیر آیات قرآن [[کریم]] است که مفسر از طریق آن به [[استنباط]] دیدگاه [[قرآن]] درباره موضوعی مرتبط با [[انسان]] و [[جهان هستی]] می‌‌پردازد. [[شهید صدر]] از تفسیر موضوعی به عنوان اتجاهی در تفسیر در برابر اتجاه تجزیه‌ای (ترتیبی) یاد کرده است. <ref>المدرسة القرآنیه، ص۱۹ ـ ۲۵.</ref> [[محمد ابراهیم شریف]] با این تلقی از منهج [[تفسیری]] که ظرفی است مشتمل بر اندیشه‌های یک [[گرایش]] تفسیری و وسیله‌ای است برای تحقق یک گرایش در تفسیر، تفسیر موضوعی را در شمار مناهج تفسیری قرار داده است؛ در کنار سه منهج سنتی کهن، موضوعیِ سنتی و گفتار تفسیری (المقال التفسیری). <ref>اتجاهات التجدید، ص۶۸.</ref> بعضی هم از آن به عنوان اسلوبی در تفسیر در کنار سه اسلوب دیگر یعنی تفسیر اجمالی (خلاصه)، [[تفسیر تحلیلی]] (ترتیبی) و تفسیر مُقارَن (تطبیقی) یاد کرده‌اند. <ref>التفسیر الموضوعی، ص۲۷ - ۲۸.</ref> البته روشن است که این ۴ نوع یا اسلوب [[تفسیر قرآن]] در عرض هم نیستند و در واقع به دو نوع تفسیر ترتیبی و موضوعی بازمی گردند؛ زیرا تفسیر اجمالی زیرمجموعه تفسیر ترتیبی است و [[تفسیر تطبیقی]] نیز می‌‌تواند به یکی از دو شکل ترتیبی یا موضوعی انجام گیرد.

با مطالعه همه جوانب تفسیر موضوعی و مقایسه آن با [[تفاسیر]] ترتیبی عرضه شده در طول [[تاریخ]] تفاوت این دو شیوه تفسیر به روشنی آشکار می‌‌گردد. مهم‌ترین نکته در تمایز این دو شیوه آن است که در [[تفسیر ترتیبی]] [[مفسر]] می‌‌کوشد تا به معنا و مدلول الفاظ و عبارات قرآن دست یابد و اگر احیاناً به آیات دیگر قرآن یا [[روایات]] مراجعه می‌‌کند برای [[فهم]] روشن‌تر همان مدلول الفاظ است و به موضوعات [[قرآنی]] توجه کافی نمی‌شود، با این حال در تفاسیر ترتیبی گاهی نوعی [[گرایش]] به تفسیر موضوعی نیز مشهود است که این توجه عارضی و استطرادی است. <ref>نک: المدرسة القرآنیه، ص۲۰ - ۲۳.</ref>

#مفسر موضوع را [[انتخاب]] کرده، پیش از هرگونه پیش [[داوری]] و با کمترین پیش فرض‌های [[کلامی]] و فقهی و [[علمی]] به سراغ [[آیات قرآن]] می‌‌آید تا دیدگاه [[قرآن]] را درباره آن موضوع [[کشف]] کند. <ref>پیام قرآن، ج ۱، ص۲۹ - ۳۰.</ref> عموم [[مفسران]] بر اتخاذ روش دوم تأکید کرده، روش نخست را ناروا و مجالی برای [[تحمیل]] [[رأی]] بر قرآن و گسترش [[تفسیر به رأی]] می‌‌شمارند که [[مفسر]] در چنین شیوه ای در پی [[اثبات]] [[اندیشه]] و باورهای خود به کمک [[آیات قرآن]] است.

#انجام یک دوره کامل [[تفسیر ترتیبی]] نیازمند صرف [[زمان]] درازی است که این [[توفیق]] برای [[دانشمندان]] انگشت شماری دست داده است؛ اما این زمان در [[تفسیر موضوعی]] کوتاه شده و هر مفسری به فراخور حال و [[فرصت]] خود به [[تفسیر]] یک یا چند موضوع [[قرآنی]] می‌‌پردازد. <ref>المدرسة القرآنیه، ص۴۵ - ۴۷.</ref> شایان گفتن است که وجود این امتیازها و تأکید بر [[ضرورت]] تفسیر موضوعی به معنای نبود پیوند میان این دو شیوه از تفسیر و [[بی‌نیازی]] تفسیر موضوعی از تفسیر ترتیبی نیست. تفسیر موضوعی به [[میزان]] زیادی مبتنی بر تفسیر ترتیبی است؛ به گونه ای که بعضی تفسیر ترتیبی را شرط لازم تفسیر موضوعی دانسته، این دو شیوه را دو مرحله متکامل در تفسیر می‌‌دانند. <ref>نک: همان، ۳۹ - ۴۲، ص۴۴ - ۴۵؛ تفسیر موضوعی، ص۵۴ - ۵۷.</ref> افزون بر این باید توجه داشت که [[رسالت]] عام [[قرآن]] [[تربیت]] وهدایت [[بشر]] در دو حوزه فرد و [[جامعه]] است و [[بهترین]] و نزدیک‌ترین راه و نقطه آغاز تحقق این رسالت، و [[هدایت]] [[آحاد جامعه]] قرائت ترتیبی [[آیات]] توأم با [[تدبر]] در آن هاست و برای حصول [[تدبر در قرآن]] نیازمند تفسیر ترتیبی هستیم.

#برخی گرایش‌های [[انحرافی]] در تفسیر مانند [[افراط]] در [[گرایش]] [[تفسیر علمی]] و [[تأویل]] و باطنگرایی در [[تفسیر قرآن]] موجب شد بعضی دانشمندان تفسیر موضوعی را به ویژه در حوزه مفهوم‌شناسی واژه‌های قرآن راهی مطمئن برای دستیابی به دلالت‌های صحیح و دریافت مفاهیم عصر نزولی الفاظ دانسته، بر آن تأکید کنند. <ref>دایرة المعارف الاسلامیه، ج ۵، ص۳۶۷؛ التفسیر البیانی، ج ۱، ص۱۰ - ۱۱.</ref> بدین ترتیب در حدود نیمه [[قرن چهاردهم]] موج گسترده ای از رویکرد به [[تفسیر موضوعی]] برخاست و به سرعت روبه گسترش نهاد. <ref>نک: مباحث فی التفسیر الموضوعی، ص۱۷.</ref>

#[[محاضرات فی التفسیر الموضوعی (کتاب)|محاضرات فی التفسیر الموضوعی]] (چ. ۱۴۲۸ق) از [[عباس عوض الله]].

آیة الله جعفر سبحانی با تأکید بر [[ضرورت]] رویکرد به [[تفسیر موضوعی]] و [[پرهیز]] از تکرار تفسیر ترتیبی، تفسیر موضوعی را مجالی برای گشوده شدن [[آفاق]] عظیمی در [[علوم]] و معارف قرآن دانسته <ref>منشور جاوید، ج ۱، ص۱۱.</ref> که هیچ گاه این [[معارف]] از [[تفسیر ترتیبی]] حاصل نمی‌شوند.

تفسیر موضوعی نیز مانند سایر [[دانش‌ها]] دارای مبانی و پیش فرض‌های خاص خود است. بعضی محققان برای تفسیر موضوعی مبانی‌ای معرفی کرده‌اند که در واقع ناظر به اصل [[تفسیر قرآن]] اعم از موضوعی و ترتیبی‌اند؛ همچون [[توانمندی]] [[زبان قرآن]] در القای استنباط‌های [[علمی]]، [[حق]] بودن گزاره‌های [[قرآن]]، سازگاری و همسخنی میان [[آیات قرآن]] و سازگاری آیات قرآن با [[واقعیات]] عینی خارج از متن قرآن، [[جامعیت]] و [[کارآمدی]] قرآن و ذووجوه بودن آیات قرآن،<ref>نک: تفسیر موضوعی، ص۱۷۵ - ۱۹۵.</ref> با این حال ممکن است ابعادی از این پیش فرض‌ها و مبانی فقط در تفسیر موضوعی مورد توجه بوده یا آنکه در تفسیر موضوعی از اهمیت ویژه‌ای برخوردار باشند؛ برای مثال ذووجوه بودن آیات قرآن در تفسیر موضوعی از این جهت قابل توجه است که ممکن است آیه‌ای از قرآن در [[تفسیر ترتیبی]] و در [[سیاق آیات]] یک [[سوره]] حامل پیامی باشد؛ اما همین آیه با خارج شدن از [[سیاق]] و انضمام آن به آیه‌ای دیگر حامل معنایی دیگر گردد. افزون بر مبانی ناظر به اصل تفسیر موضوعی بعضی از موضوعات از قبیل موضوعات ناظر به [[احکام]] [[تشریعی]] قرآن نیز ممکن است نیازمند مبانی خاصی باشند؛<ref>برای نمونه نک: قرآن ومشکلات حیاتنا المعاصر، ص۱۸ - ۳۸.</ref> اما باید توجه داشت که لازم نیست این مبانی نیز مختص به تفسیر موضوعی باشند، بلکه با وجود اشتراک این مبانی میان تفسیر موضوعی و ترتیبی و ناظر بودن آنها به [[استنباط احکام]] [[شرعی]] از قرآن، در تفسیر موضوعی به طور ویژه باید بر این مبانی تأکید شود. [[محمد احمد خلف الله]] در مقدمه [[القرآن و مشکلات حیاتنا المعاصر (کتاب)|القرآن و مشکلات حیاتنا المعاصر]] به این مبانی اشاره کرده است: اصل در اشیا [[اباحه]] است و [[تحریم]] تنها از طریق [[نص]] ثابت می‌‌شود، [[حلال و حرام]] گرداندن [[افعال]] و [[اعمال آدمی]] دو [[حق]] از [[حقوق]] الهی‌اند، [[احکام]] [[اجتهادی]] که نص صریحی درباره آنها وارد نشده با [[تغییر]] [[زمان]] و مکان تغییر می‌‌کنند، [[مصالح عمومی]] در صورت تضاد و [[تعارض]] با [[نص]]، بر نص مقدم‌اند و قضایایی از این قبیل که اصل این مبانی یا حدود آن می‌‌توانند قابل گفت و گو باشند؛<ref>برای نمونه نک: قرآن ومشکلات حیاتنا المعاصر، ص۱۸ - ۳۶.</ref> برای مثال قضیه اخیر که مصالح عمومی را مقدم بر نص معرفی می‌‌کند پذیرفته نیست؛ زیرا اگر حکیمانه بودن نص پذیرفته شود در این صورت یا هرگز مصالح عمومی با نص تعارض پیدا نمی‌کنند یا اگر تعارضی پیدا شود باید در تشخیص مصالح عمومی [[تجدید]] نظر شود.

{{مدخل وابسته}}

* [[تفسیر اجتهادی]]

{{پایان مدخل وابسته}}

#[[پرونده:000059.jpg|22px]] [[علی معموری|معموری، علی]]، [[ تفسیر واعظانه (مقاله)|مقاله «تفسیر واعظانه»]]، [[دائرة المعارف قرآن کریم ج۸ (کتاب)|'''دائرة المعارف قرآن کریم ج۸''']]