←کتاب‌های تفسیری مفقود
برچسب: پیوندهای ابهام‌زدایی |
|||
| خط ۹۸: | خط ۹۸: | ||
== [[کتاب‌های تفسیری]] مفقود == | == [[کتاب‌های تفسیری]] مفقود == | ||
این دسته از کتاب‌های تفسیری عصر [[غیبت صغرا]] بسیار زیاد است و در اینجا ۹۱ عنوان از آنها که از در منابع [[کتاب‌شناسی]] [[شیعه]] یا [[اهل تسنن]] به آنها دست آمد، جهت اطلاع از کثرت [[آثار تفسیری]] آن عصر و [[عنایت]] [[زیاد]] [[مسلمانان]] به [[تفسیر]] می‌آورم، ولی اطلاعات به‌دست آمده دربارۀ بسیاری از آنها اندک است و بیش از ذکر عنوان آنها، مطلبی دربارۀ آنها در منابع نیامده است: | این دسته از کتاب‌های تفسیری عصر [[غیبت صغرا]] بسیار زیاد است و در اینجا ۹۱ عنوان از آنها که از در منابع [[کتاب‌شناسی]] [[شیعه]] یا [[اهل تسنن]] به آنها دست آمد، جهت اطلاع از کثرت [[آثار تفسیری]] آن عصر و [[عنایت]] [[زیاد]] [[مسلمانان]] به [[تفسیر]] می‌آورم، ولی اطلاعات به‌دست آمده دربارۀ بسیاری از آنها اندک است و بیش از ذکر عنوان آنها، مطلبی دربارۀ آنها در منابع نیامده است: | ||
# | #[[تفسیر ابن وضاح|التفسیر ابن وضّاح]]: [[شیخ طوسی]] از این تفسیر خبر داده<ref>در باب {{عربی|من عرف بقبیلته او لقبه او بلده}} نوشته است: {{عربی|«ابن وضّاح» له کتاب التفسیر}} ؛ (طوسی، الفهرست، ص۱۹۳، رقم ۸۸۲).</ref> و [[آقا بزرگ تهرانی]] آن را با عنوان تفسیر ابن وضّاح آورده است<ref>ر.ک: آقا بزرگ تهرانی، الذریعة، ج۴، ص۲۴۹، رقم ۱۱۹۸، تاریخ دقیق تألیف این کتاب و وفات مؤلف آن معلوم نیست. طبق دیدگاه آقا بزرگ که ابن وضّاح را از دانشمندان اواسط قرن سوم دانسته، این تفسیر از کتاب‌های تفسیری عصر غیبت صغرا به شمار آمده است.</ref>. | ||
#تفسیر سورۀ | #[[تفسیر سورۀ یاسین]]؛ تألیف {{عربی|"سلمة بن خطاب مروی عنه محمد بن حسن صفّار"}}<ref>ر.ک: آقا بزرگ تهرانی، الذریعة، ج۴، ص۳۴۴، رقم ۱۵۱۰.</ref>. | ||
#احکام | #[[احکام القرآن]]، [[داوود بن علی ظاهری]]<ref>ر.ک: داوودی، طبقات المفسرین، ج۱، ص۱۶۸.</ref>؛ | ||
# | #[[التفسیر]]، [[ابن ماجه]]<ref>ر.ک: داوودی، طبقات المفسرین، ج۲، ص۲۷۳؛ سرکیس، معجم المطبوعات العربیّة و المعرّبة، ج۱، ص۲۳۲.</ref>؛ | ||
#تفسیر | #[[تفسیر القرآن]]، [[محمد بن سعد عطیه عوفی]]<ref>ر.ک: نویهض، معجم المفسرین، ج۲، ص۵۳۱.</ref>؛ [[حاج خلیفه]] از این تفسیر با عنوان تفسیر العوفی خبر داده و از ثعلبی نقل کرده که این تفسیر را روایت از [[ابن عباس]] دانسته است<ref>ر.ک: حاج خلیفة، کشف الظنون، ج۱، ص۴۵۴.</ref>؛ | ||
#التفسیر | #[[التفسیر بقی بن مخلد قرطبی]]<ref>ر.ک: داوودی، طبقات المفسرین، ج۱، ص۱۱۶؛ سیوطی، طبقات المفسرین، ص۴۰.</ref>؛ [[ابن حزم]] گفته است: تفسیری مانند آن تألیف نشده است<ref>ر.ک: ذهبی، تذکرة الحفاظ، ج۲، ص۱۵۱، رقم ۶۵۶.</ref>. | ||
# | #[[التفسیر]]، [[ابن قتیبه دینوری]]<ref>ر.ک: ابن قتیبة، تأویل مشکل القرآن، ص۲۸، رقم ۳۷.</ref>؛ | ||
#اعراب | #[[اعراب القرآن]]، [[ابن قتیبه دینوری]]<ref>ر.ک: داوودی، طبقات المفسرین، ج۱، ص۲۴۵؛ عکش، ابن قتیبة الدینوری و جهوده اللغویة، ص۱۰۰.</ref>؛ | ||
#معانی | #[[معانی القرآن]]، [[ابن قتیبه دینوری]]<ref>ر.ک: داوودی، طبقات المفسرین، ج۱، ص۲۴۵؛ عکش، ابن قتیبة الدینوری و جهوده اللغویة، ص۱۰۰.</ref>؛ | ||
#تفسیر | #[[تفسیر القرآن]]، [[بیّانی قرطبی]]<ref>ر.ک: نویهض، معجم المفسرین، ج۱، ص۴۳۵؛ معجم المؤلفین، ج۸، ص۱۲۲.</ref>؛ [[اسماعیل پاشا]] از این تفسیر با عنوان تفسیر ابن سیار خبر داده است<ref> ر.ک: بغدادی، ایضاح المکنون فی الذیل علی کشف الظنون، ج۴، ص۳۰۲.</ref>. | ||
# | #[[التفسیر]]، [[احمد بن ابی‌عبدالله برقی]]<ref>ر.ک: طوسی، الفهرست، ص۲۱؛ آقا بزرگ تهرانی، الذریعة، ج۴، ص۲۶۳، رقم ۱۲۲۹.</ref>؛ | ||
# | #[[التأویل]]، [[احمد بن ابی‌عبدالله برقی]]<ref>ر.ک: طوسی، الفهرست، ص۲۱؛ آقا بزرگ تهرانی، الذریعة، ج۴، ص۲۶۳، رقم ۱۲۲۹.</ref>؛ | ||
#ما نزل من القرآن فی الحسین بن علی{{عم}}، [[محمد بن احمد اشعری]]<ref>ر.ک: بغدادی، هدیة العارفین، ج۶، ص۲۰؛ کحاله، معجم المؤلفین، ج۹، ص۲۸.</ref>؛ [[ابو على محمد بن همام اسکافى]] آن را روایت کرده است<ref>ابن ندیم، الفهرست، ص۲۷۷.</ref>. | #[[ما نزل من القرآن فی الحسین بن علی]]{{عم}}، [[محمد بن احمد اشعری]]<ref>ر.ک: بغدادی، هدیة العارفین، ج۶، ص۲۰؛ کحاله، معجم المؤلفین، ج۹، ص۲۸.</ref>؛ [[ابو على محمد بن همام اسکافى]] آن را روایت کرده است<ref>ابن ندیم، الفهرست، ص۲۷۷.</ref>. | ||
#احکام | #[[احکام القرآن]]، [[اسماعیل بن اسحاق جهضمی ازدی]]<ref>ر.ک: حاج خلیفة، کشف الظنون، ج۱، ص۲۰؛ بغدادی، هدیة العارفین، ج۵، ص۲۰۷؛ ادنه‌وی، طبقات المفسرین، ص۴۱.</ref>؛ گفته‌اند پیش از او کسی مانند آن را تألیف نکرده است<ref>ر.ک: داوودی، طبقات المفسرین، ج۱، ص۱۰۶؛ نویهض، معجم المفسرین، ج۱، ص۸۸.</ref>. | ||
#معانی القرآن و اعرابه (در ۲۵ جزء)، [[اسماعیل بن اسحاق جهضمی ازدی]]<ref>ر.ک: داوودی، طبقات المفسرین، ج۱، ص۱۰۶؛ نویهض، معجم المفسرین، ج۱، ص۸۸.</ref>؛ | #[[معانی القرآن و اعرابه]ه (در ۲۵ جزء)، [[اسماعیل بن اسحاق جهضمی ازدی]]<ref>ر.ک: داوودی، طبقات المفسرین، ج۱، ص۱۰۶؛ نویهض، معجم المفسرین، ج۱، ص۸۸.</ref>؛ | ||
#ما نزل من القرآن فی امیر المؤمنین{{ع}}، [[ابراهیم ثقفی]]<ref>ر.ک: آقا بزرگ تهرانی، الذریعة، ج۱۹، ص۲۸، رقم ۱۴۳؛ رجال النجاشی، ص۱۷؛ طوسی، الفهرست، ص۵.</ref>؛ | #[[ما نزل من القرآن فی امیر المؤمنین]]{{ع}}، [[ابراهیم ثقفی]]<ref>ر.ک: آقا بزرگ تهرانی، الذریعة، ج۱۹، ص۲۸، رقم ۱۴۳؛ رجال النجاشی، ص۱۷؛ طوسی، الفهرست، ص۵.</ref>؛ | ||
#التفسیر ابراهیم ثقفی<ref>ر.ک: رجال النجاشی، ص۱۸؛ طوسی، الفهرست، ص۵.</ref>؛ [[آقا بزرگ تهرانی]] این تفسیر را با عنوان تفسیر الثقفی آورده و گفته است: [[نجاشی]] آن را با سه واسطه از مؤلفش نقل کرده است<ref>ر.ک: آقا بزرگ تهرانی، الذریعة، ج۴، ص۲۶۸، رقم ۱۲۴۴.</ref>. | #[[التفسیر ابراهیم ثقفی]]<ref>ر.ک: رجال النجاشی، ص۱۸؛ طوسی، الفهرست، ص۵.</ref>؛ [[آقا بزرگ تهرانی]] این تفسیر را با عنوان تفسیر الثقفی آورده و گفته است: [[نجاشی]] آن را با سه واسطه از مؤلفش نقل کرده است<ref>ر.ک: آقا بزرگ تهرانی، الذریعة، ج۴، ص۲۶۸، رقم ۱۲۴۴.</ref>. | ||
#معانی | #[[معانی القرآن]]؛ اثر [[ مبرد]] معروف به «[[الکتاب التام]]»<ref>ابن ندیم، الفهرست، ص۶۵؛ داوودی، طبقات المفسرین، ج۲، ص۲۶۹؛ نویهض، معجم المفسرین، ج۲، ص۶۵۰؛ خطیب بغدادی، تاریخ بغداد، ج۳، ص۳۸۷.</ref>؛ | ||
#اعراب | #[[اعراب القرآن]]؛ اثر [[ مبرد]]<ref>ابن ندیم، الفهرست، ص۶۵؛ داوودی، طبقات المفسرین، ج۲، ص۲۶۹؛ نویهض، معجم المفسرین، ج۲، ص۶۵۰.</ref>؛ | ||
#الحروف و معانی القرآن الی سورة طه یا الحروف فی معانی القرآن الی سورة | #[[الحروف و معانی القرآن الی سورة طه]] یا [[الحروف فی معانی القرآن الی سورة طه]]، اثر [[ مبرد]]<ref>ابن ندیم، الفهرست، ص۶۵؛ داوودی، طبقات المفسرین، ج۲، ص۲۶۹؛ نویهض، معجم المفسرین، ج۲، ص۶۵۰.</ref>؛ | ||
# | #[[التفسیر]]، [[ ابن ابی‌عاصم]]؛ برخی خبر داده‌اند که در نسخۀ خطی مشیخۀ سمعانی از این تفسیر یاد شده است<ref>ر.ک: بکائی، کتابنامه قرآن کریم، ج۵، ص۱۶۷۱.</ref>. | ||
#معانی | #[[معانی القرآن]]، جعد<ref>ر.ک: ابن ندیم، الفهرست، ص۹۰؛ داوودی، طبقات المفسرین، ج۲، ص۱۹۳؛ بغدادی، هدیة العارفین، ج۶، ص۲۹.</ref>؛ | ||
#غریب | #[[غریب القرآن]]، جعد<ref>ر.ک: داوودی، طبقات المفسرین، ج۲، ص۱۹۳؛ نویهض، معجم المفسرین، ج۲، ص۵۷۳.</ref>؛ | ||
# | #[[تفسیر القرآن]]، [[بکر بن سهل بن اسماعیل دمیاطی]]<ref>ر.ک: داوودی، طبقات المفسرین، ج۱، ص۱۱۷ و ۱۱۸؛ نویهض، معجم المفسرین، ج۱، ص۱۰۹.</ref>؛ [[حاج خلیفه]] از این تفسیر با عنوان تفسیر الدمیاطی یاد و آن را نقل شده از [[ابن عباس]] معرفی کرده است<ref>ر.ک: حاج خلیفة، کشف الظنون، ج۱، ص۴۴۷.</ref>. | ||
#تفسیر | #[[تفسیر القرآن]]، [[ابوحنیفه احمد بن داوود دینوری]]<ref>ر.ک: داوودی، طبقات المفسرین، ج۱، ص۴۱.</ref>؛ مشهور به تفسیر الدینوری<ref>ر.ک: حاج خلیفة، کشف الظنون، ج۱، ص۴۴۷؛ ادنه‌وی، طبقات المفسرین، ص۴۲.</ref>؛ برخی گفته‌اند این تفسیر ۱۳ جلد است و کسی بر روش آن پیش نگرفته است<ref>ر.ک: آقا بزرگ تهرانی، الذریعة، ج۴، ص۲۵۲، رقم ۱۲۰۶.</ref>. | ||
#ضیاء | #[[ضیاء القلوب]]، [[مفضل بن سلمة بن عاصم کوفی]]، در معانی قرآن در بیست و چند جزء<ref>ر.ک: داوودی، طبقات المفسرین، ج۲، ص۳۲۸؛ حاج خلیفة، کشف الظنون، ج۲، ص۱۰۹۱.</ref>. | ||
#التفسیر | #[[التفسیر الکبیر]]، محمد مرادی<ref>ر.ک: ابن ندیم، الفهرست، ص۲۴۴؛ نویهض، معجم المفسرین، ج۲، ص۶۴۰؛ کحاله، معجم المؤلفین، ج۱۲، ص۵۳.</ref>؛ | ||
#التفسیر | #[[التفسیر الصغیر]]، محمد مرادی<ref>ر.ک: ابن ندیم، الفهرست، ص۲۴۴؛ نویهض، معجم المفسرین، ج۲، ص۶۴۰؛ کحاله، معجم المؤلفین، ج۱۲، ص۵۳.</ref>؛ | ||
# | #[[التفسیر]]؛ عبدالرحمن رازی (۲۹۱ ه.ق)<ref>ر.ک: داوودی، طبقات المفسرین، ج۱، ص۲۸۲.</ref>؛ [[اسماعیل پاشا]] با عنوان تفسیر القرآن از آن یاد کرده است<ref>بغدادی، هدیة العارفین، ج۵، ص۵۱۳.</ref>. | ||
#معانی | #[[معانی القرآن]]، [[ثعلب]]<ref>ر.ک: داوودی، طبقات المفسرین، ج۱، ص۹۷؛ حاج خلیفة، کشف الظنون، ج۲، ص۱۷۳۰؛ ادنه‌وی، طبقات المفسرین، ص۴۳.</ref>؛ | ||
#غریب | #[[غریب القرآن]]، [[ثعلب]]<ref>ر.ک: داوودی، طبقات المفسرین، ج۱، ص۹۷؛ بغدادی، هدیة العارفین، ج۵، ص۵۴؛ نویهض، معجم المفسرین، ج۱، ص۸۲.</ref>؛ | ||
#اعراب | #[[اعراب القرآن]]، [[ثعلب]]<ref>ر.ک: ادنه‌وی، طبقات المفسرین، ص۴۳؛ بغدادی، هدیة العارفین، ج۵، ص۵۴؛ نویهض، معجم المفسرین، ج۱، ص۸۲.</ref>؛ | ||
#تفسیر | #[[تفسیر القرآن]]، [[ صالح بن محمد اسدی]]<ref>ر.ک: بغدادی، هدیة العارفین، ج۵، ص۴۲۲؛ نویهض، معجم المفسرین، ج۱، ص۲۳۲.</ref>؛ | ||
# | #[[التفسیر]]، [[ابراهیم بن معقل نسفی]]<ref>ر.ک: داوودی، طبقات المفسرین، ج۱، ص۲۲؛ ادنه‌وی، طبقات المفسرین، ص۴۳.</ref>؛ | ||
# | #[[التفسیر]]، [[مطیّن]]<ref>ر.ک: ابن ندیم، الفهرست، ص۲۸۷؛ داوودی، طبقات المفسرین، ج۲، ص۱۶۰.</ref>؛ | ||
# | #[[سراج الهدی فی معانی القرآن و مشاکله و اعرابه]] یا [[سراج الهدی فی القرآن و مشکله و اعرابه]]، [[ریاضی]]<ref>ر.ک: بغدادی، ایضاح المکنون فی الذیل علی کشف الظنون، ج۴، ص۹؛ همو، هدیة العارفین، ج۵، ص۴؛ نویهض، معجم المفسرین، ج۱، ص۸؛ کحاله، معجم المؤلفین، ج۱، ص۵.</ref>؛ | ||
# | #[[التفسیر فی معانی القرآن]] یا [[تفسیر القرآن]]، اثر هادی؛ برخی گفته‌اند: این کتاب تکمله‌ای است برای کتابی که جدش «قاسم» و عمویش «محمد» آغاز کرده بودند و شماری از [[سوره‌ها]] در آن [[تفسیر]] شده بود و پسران مؤلف، «مرتضی» و «ناصر»، بعد از وی آن را کامل کردند و این کتاب اساس تفسیر [[عبدالله بن احمد بن ابراهیم زیدی شرفی]] زنده در [[قرن یازدهم]] به شمار می‌آید<ref>ر.ک: ادنه‌وی، طبقات المفسرین؛ ص۴۵؛ نویهض، معجم المفسرین، ج۲، ص۷۲۸.</ref>. | ||
#تفسیر آیة | #[[تفسیر آیة الکرسی]]، اثر هادی<ref>ر.ک: نویهض، معجم المفسرین، ج۲، ص۷۲۸.</ref>؛ | ||
# | #[[التفسیر]] یا [[تفسیر الغاضری]]؛ [[نجاشی]] با عنوان کتاب التفسیر و [[آقا بزرگ تهرانی]] با عنوان [[تفسیر الغاضری]] از این تفسیر خبر داده‌اند<ref>ر.ک: رجال النجاشی، ص۳۴۱، رقم ۹۱۶؛ آقا بزرگ تهرانی، الذریعة، ج۴، ص۲۹۵، رقم ۱۳۰۰.</ref>. برخی گفته‌اند این تفسیر به [[زبان عربی]] و به شیوۀ [[روایی]] است<ref>صدر حاج سید جوادی، دائرة المعارف تشیّع، ج۴، ص۴۹۳. درخور ذکر است که معلوم نیست این ویژگی را برای این تفسیر از کجا به‌دست آورده‌اند.</ref>. | ||
#تفسیر الصابونی<ref>ر.ک: آقا بزرگ تهرانی، الذریعة، ج۴، ص۲۷۸، رقم ۱۲۷۹.</ref> یا تفسیر معانی القرآن<ref>ر.ک: رجال النجاشی، ص۳۷۴.</ref>، صابونی؛ | #[[تفسیر الصابونی]]<ref>ر.ک: آقا بزرگ تهرانی، الذریعة، ج۴، ص۲۷۸، رقم ۱۲۷۹.</ref> یا تفسیر معانی القرآن<ref>ر.ک: رجال النجاشی، ص۳۷۴.</ref>، صابونی؛ | ||
# | #[[التنزیه و ذکر متشابه القرآن]]، [[نوبختی]]<ref>ر.ک: رجال النجاشی، ص۶۴؛ بغدادی، هدیة العارفین، ج۵، ص۲۶۸؛ نویهض، معجم المفسرین، ج۱، ص۱۴۸.</ref>؛ | ||
#التفسیر<ref>ر.ک: داوودی، طبقات المفسرین، ج۲، ص۱۸۹.</ref> یا تفسیر القرآن<ref>ر.ک: کحاله، معجم المؤلفین، ج۱۰، ص۲۶۹.</ref>، جبّائی؛ [[سید بن طاووس]] با عنوان [[تفسیر ابی علی محمد بن عبدالوهاب الجبّائی]] از این تفسیر یاد کرده و خبر داده که آن، ده جلد و هر جلد دو جزء است و ۵۱ صفحه در ۲۵ فصل در [[نقد]] مطالبی از بیست جزء آن با تفصیل سخن گفته است<ref> ر.ک: سید بن طاووس، سعد السعود، ص۲۵۲-۳۰۳.</ref> که معلوم می‌شود تمام تفسیر را در [[اختیار]] داشته است. [[عادل نویهض]] نیز آن را با نام [[تفسیر القرآن]] ذکر کرده و گفته است: ده جلد می‌باشد و هیچ قسمتی از آن به ما نرسیده است. [[اشعری]] در کتاب [[تفسیر القرآن و الرد علی من خالف البیان من اهل الافك و البهتان]] آن را رد کرده است و گفته می‌شود که [[ابن فورک]] فراوان از تفسیر جبّائی بهره گرفته است<ref>نویهض، معجم المفسرین، ج۲، ص۵۷۰.</ref>. | #[[التفسیر]]<ref>ر.ک: داوودی، طبقات المفسرین، ج۲، ص۱۸۹.</ref> یا تفسیر القرآن<ref>ر.ک: کحاله، معجم المؤلفین، ج۱۰، ص۲۶۹.</ref>، جبّائی؛ [[سید بن طاووس]] با عنوان [[تفسیر ابی علی محمد بن عبدالوهاب الجبّائی]] از این تفسیر یاد کرده و خبر داده که آن، ده جلد و هر جلد دو جزء است و ۵۱ صفحه در ۲۵ فصل در [[نقد]] مطالبی از بیست جزء آن با تفصیل سخن گفته است<ref> ر.ک: سید بن طاووس، سعد السعود، ص۲۵۲-۳۰۳.</ref> که معلوم می‌شود تمام تفسیر را در [[اختیار]] داشته است. [[عادل نویهض]] نیز آن را با نام [[تفسیر القرآن]] ذکر کرده و گفته است: ده جلد می‌باشد و هیچ قسمتی از آن به ما نرسیده است. [[اشعری]] در کتاب [[تفسیر القرآن و الرد علی من خالف البیان من اهل الافك و البهتان]] آن را رد کرده است و گفته می‌شود که [[ابن فورک]] فراوان از تفسیر جبّائی بهره گرفته است<ref>نویهض، معجم المفسرین، ج۲، ص۵۷۰.</ref>. | ||
#متشابه | #[[متشابه القرآن]]، [[محمد بن عبدالوهاب بن سلام جبائی]]<ref>داوودی، طبقات المفسرین، ج۲، ص۱۸۹.</ref>؛ [[عادل نویهض]] گفته است: [[ابن ابی الحدید]] در [[شرح نهج البلاغه]]، ج۳، ص۳۴، ۵۱ و ۵۴، از این کتاب بدون اینکه نام ببرد اقتباس کرده است؛ همان‌گونه که [[ابو عمر احمد بن محمد بن حفص]] خلال نیز در کتاب [[الرد علی الجبریة و القدریة فی ما تعلقوا به من متشابه القرآن]] بر این کتاب [[اعتماد]] کرده است<ref>نویهض، معجم المفسرین، ج۲، ص۵۷۰.</ref>. | ||
#تفسیر | #[[تفسیر القرآن]]، [[حسن بن علی بن حسن اطروش]] در دو جلد<ref>ر.ک: کحاله، معجم المؤلفین، ج۳، ص۲۵۲؛ نویهض، معجم المفسرین، ج۱، ص۱۴۲.</ref>؛ [[آقا بزرگ تهرانی]] این [[تفسیر]] را با عنوان تفسیر الاطروش آورده و در [[وصف]] مؤلفش گفته است: بین او و [[امام سجاد]]{{ع}} چهار [[پدر]] می‌باشد و در [[آمل]] [[طبرستان]] در سال ۳۰۲ یا ۳۰۴ [[شهید]] شده است و نیز خبر داده که [[ابو الفضل]] بن شهردویر در تفسیرش فراوان از این تفسیر نقل می‌کند و در الحدائق الوردیّه مؤلّف این تفسیر را معرفی کرده و گفته است: در این تفسیر به هزار [[بیت]] [[شعر]] [[احتجاج]] کرده است<ref>آقا بزرگ تهرانی، الذریعة، ج۴، ص۲۶۱، رقم ۱۲۲۱.</ref>. | ||
#غریب | #[[غریب القرآن]]، [[احمد بن محمد بن رستم طبری]]<ref>ابن ندیم، الفهرست، ص۶۵؛ داوودی، طبقات المفسرین، ج۱، ص۷۲.</ref>؛ | ||
#احکام | #[[احکام القرآن]]، [[محمد بن احمد تمیمی]]<ref>نویهض، معجم المفسرین، ج۲، ص۴۷۲.</ref>؛ | ||
#احکام | #[[احکام القرآن]]، دوازده جلدی [[موسی بن عبدالرحمن قطان]]<ref>ر.ک: داوودی، طبقات المفسرین، ج۲، ص۳۴۲.</ref>؛ | ||
#التفسیر<ref>ر.ک: نویهض، معجم المفسرین، ج۲، ص۷۲۰.</ref> یا «تفسیر القرآن»<ref>ر.ک: نویهض، معجم المفسرین، ج۲، ص۳۶۰.</ref>، [[ولید بن ابان بن بونه اصفهانی]]؛ | #[[التفسیر]]<ref>ر.ک: نویهض، معجم المفسرین، ج۲، ص۷۲۰.</ref> یا «تفسیر القرآن»<ref>ر.ک: نویهض، معجم المفسرین، ج۲، ص۳۶۰.</ref>، [[ولید بن ابان بن بونه اصفهانی]]؛ | ||
#معانی القرآن، [[سلمة بن عاصم کوفی]]<ref>ر.ک: داوودی، طبقات المفسرین، ج۱، ص۱۹۵؛ نویهض، معجم المفسرین، ج۱، ص۲۱۳.</ref>؛ | #معانی القرآن، [[سلمة بن عاصم کوفی]]<ref>ر.ک: داوودی، طبقات المفسرین، ج۱، ص۱۹۵؛ نویهض، معجم المفسرین، ج۱، ص۲۱۳.</ref>؛ | ||
#تفسیر | #[[تفسیر القرآن]]، مرتضی<ref>ر.ک: نویهض، معجم المفسرین، ج۲، ص۶۴۷.</ref>؛ | ||
#تفسیر | #[[تفسیر القرآن]]، [[ابن خزیمه]]<ref>ر.ک: بغدادی، هدیة العارفین، ج۶، ص۲۹.</ref>؛ | ||
# | #[[التفسیر]]<ref>ر.ک: داوودی، طبقات المفسرین، ج۲، ص۷؛ نویهض، معجم المفسرین، ج۱، ص۳۹۹.</ref> یا [[تفسیر القرآن]]<ref>ر.ک: بغدادی، هدیة العارفین، ج۵، ص۷۸۱.</ref>، [[عمر بن محمد بن بجیر همدانی سمرقندی]]؛ | ||
#التفسیر | #[[التفسیر الکبیر]]، [[قتیبة بن احمد بخاری]]<ref>ر.ک: سیوطی، طبقات المفسرین، ص۹۰؛ داوودی، طبقات المفسرین، ج۲، ص۴۴؛ ادنه‌وی،طبقات المفسرین، ص۵۳؛ آقا بزرگ تهرانی، الذریعة، ج۴، ص۳۰۱، رقم ۱۳۱۳؛ معجم المؤلفین، ج۸، ص۱۲۷.</ref>؛ | ||
#تفسیر القرآن<ref>ر.ک: بغدادی، هدیة العارفین، ج۵، ص۴۴۴.</ref> یا التفسیر<ref>ر.ک: داوودی، طبقات المفسرین، ج۱، ص۲۳۰.</ref>، [[عبدالله بن سلیمان بن اشعث سجستانی]]؛ | #[[تفسیر القرآن]]<ref>ر.ک: بغدادی، هدیة العارفین، ج۵، ص۴۴۴.</ref> یا التفسیر<ref>ر.ک: داوودی، طبقات المفسرین، ج۱، ص۲۳۰.</ref>، [[عبدالله بن سلیمان بن اشعث سجستانی]]؛ | ||
#شریعة | #[[شریعة التفسیر]]، [[عبدالله بن سلیمان بن اشعث سجستانی]]<ref>ر.ک: بغدادی، هدیة العارفین، ج۵، ص۴۴۴؛ داوودی، طبقات المفسرین، ج۱، ص۲۳۱.</ref>؛ | ||
#التفسیر<ref>ر.ک: داوودی، طبقات المفسرین، ج۲، ص۵۰؛ ادنه‌وی، طبقات المفسرین، ص۵۴.</ref>، [[محمد نیشابوری]] در بیش از ده جلد<ref>ر.ک: ذهبی، سیر اعلام النبلاء، ج۱۴، ص۴۹۲.</ref>؛ [[سیوطی]] گفته است: به آن تفسیر دست یافته‌ام؛ در شناخت حدیث و اختلاف‌ها در حد کامل است<ref>سیوطی، طبقات المفسرین، ص۹۱.</ref>. | #[[التفسیر]]<ref>ر.ک: داوودی، طبقات المفسرین، ج۲، ص۵۰؛ ادنه‌وی، طبقات المفسرین، ص۵۴.</ref>، [[محمد نیشابوری]] در بیش از ده جلد<ref>ر.ک: ذهبی، سیر اعلام النبلاء، ج۱۴، ص۴۹۲.</ref>؛ [[سیوطی]] گفته است: به آن تفسیر دست یافته‌ام؛ در شناخت حدیث و اختلاف‌ها در حد کامل است<ref>سیوطی، طبقات المفسرین، ص۹۱.</ref>. | ||
#احکام | #[[احکام القرآن]]، [[فارسی قیروانی]] در ده جلد<ref>ر.ک: نویهض، معجم المفسرین، ج۲، ص۷۵۷.</ref>؛ | ||
#معانی | #[[معانی القرآن]]، [[ابن خیاط]]<ref>ر.ک: داوودی، طبقات المفسرین، ج۲، ص۸۴؛ حاج خلیفة، کشف الظنون، ج۲، ص۱۷۳۰؛ نویهض، معجم المفسرین، ج۲، ص۴۷۲.</ref>؛ | ||
#معانی | #[[معانی القرآن]]، [[محمد بن احمد بن منصور نحوی]]<ref>ر.ک: داوودی، طبقات المفسرین، ج۲، ص۵۴؛ ادنه‌وی، طبقات المفسرین، ص۵۹.</ref>؛ | ||
# | #[[احکام القرآن]]، [[احمد بن محمد بن سلامة ازدی مصری طحاوی حنفی]]<ref>ر.ک: داوودی، طبقات المفسرین، ج۱، ص۷۵.</ref>؛ | ||
#غریب | #[[غریب القرآن]]، [[ابن درید]] آن را به پایان نرسانده است<ref>ر.ک: داوودی، طبقات المفسرین، ج۲، ص۱۲۱؛ حاج خلیفة، کشف الظنون، ج۲، ص۱۲۰۸؛ خویی، معجم رجال الحدیث، ج۱۵، ص۲۱۵.</ref>. | ||
#تفسیر ابی هاشم | #[[تفسیر ابی هاشم]]ref>ر.ک: سیوطی، طبقات المفسرین، ص۱۰۳ (ضمن شرح‌حال محمد بن عبد الوهاب)؛ داوودی، طبقات المفسرین، ج۱، ص۳۰۱.</ref>؛ | ||
#جامع التأویل لمحکم | #[[جامع التأویل لمحکم التنزیل]]، [[ابومسلم اصفهانی]]؛ [[ابن ندیم]] در [[وصف]] این اثر گفته است: کتابی بزرگ در [[تفسیر قرآن]] طبق [[مذهب]] [[معتزله]] است<ref>ر.ک: ابن ندیم، الفهرست، ص۱۵۱.</ref>. [[آقا بزرگ تهرانی]] آن را با عنوان [[تفسیر]] ابی مسلم آورده <ref>ر.ک: آقا بزرگ تهرانی، الذریعة، ج۴، ص۲۵۸، ۳۱۳، ج۵، ص۴۴، رقم ۱۷۸.</ref> و [[حاج خلیفه]] آن را چهارده جلد معرفی کرده است<ref>ر.ک: حاج خلیفة، کشف الظنون، ج۱، ص۵۳۸.</ref>. | ||
#غریب | #[[غریب القرآن]]، [[احمد بن سهل بلخی]]<ref>داوودی، طبقات المفسرین، ج۱، ص۴۳.</ref>؛ | ||
#ما اغلق من غریب | [[#ما اغلق من غریب القرآن]]، [[احمد بن سهل بلخی]]<ref>ر.ک: داوودی، طبقات المفسرین، ج۱، ص۴۳؛ ابن ندیم از این کتاب با عنوان {{عربی|کتاب جمع فیه ما غلق عنه فی غریب القرآن}} خبر داده است (ر.ک: الفهرست، ص۱۵۳) و برخی، عنوان‌های {{عربی|کتاب ما اغلق من غریب القرآن و کتاب جمع فیه ما غاب عنه من غریب القرآن}} را در مورد این کتاب به کار برده‌اند (ر.ک: آقا بزرگ تهرانی، الذریعة، ج۴، ص۲۵۳).</ref>؛ | ||
#نظم | #[[نظم القرآن]]، [[احمد بن سهل بلخی]]<ref>ر.ک: ابن ندیم، الفهرست، ص۱۵۳؛ داوودی، طبقات المفسرین، ج۱، ص۴۳.</ref>؛ برخی گفته‌اند در این باب، تألیفی برتر از آن نیست<ref>ر.ک: آقا بزرگ تهرانی، الذریعة، ج۴، ص۲۵۳.</ref>. | ||
#تفسیر | #[[تفسیر الفاتحة]]، [[احمد بن سهل بلخی]]<ref>ر.ک: داوودی، طبقات المفسرین، ج۱، ص۴۳؛ آقا بزرگ تهرانی، الذریعه، ج۴، ص۲۵۳.</ref>؛ | ||
#بیان | #[[بیان سوره الحمد تنوب عن جمیع القرآن]]، [[احمد بن سهل بلخی]]<ref>ر.ک: داوودی، طبقات المفسرین، ج۱، ص۴۳؛ آقا بزرگ تهرانی، الذریعه، ج۴، ص۲۵۳.</ref>؛ | ||
#الحروف المقطعة فی اوائل | #[[الحروف المقطعة فی اوائل السور]]، [[احمد بن سهل بلخی]]<ref>ر.ک: داوودی، طبقات المفسرین، ج۱، ص۴۳؛ ابن ندیم از این کتاب با عنوان {{عربی|کتاب فی ان سورة الحمد تنوب عن جمیع القرآن}} خبر داده است (الفهرست، ص۱۵۳).</ref>؛ | ||
#قوارع | #[[قوارع القرآن]]، [[احمد بن سهل بلخی]]<ref>ر.ک: داوودی، طبقات المفسرین، ج۱، ص۴۳؛ آقا بزرگ تهرانی، الذریعة، ج۴، ص۲۵۳.</ref>؛ | ||
#البحث عن | #[[البحث عن التأویلات]]، [[احمد بن سهل بلخی]]<ref>ر.ک: داوودی، طبقات المفسرین، ج۱، ص۴۳؛ آقا بزرگ تهرانی، الذریعة، ج۴، ص۲۵۳.</ref>؛ در مورد این کتاب نیز برخی گفته‌اند: در این باب تألیفی برتر از آن وجود ندارد<ref>ر.ک: آقا بزرگ تهرانی، الذریعة، ج۴، ص۲۵۳.</ref>. | ||
#تفسیر ابی زید البلخی<ref>ر.ک: آقا بزرگ تهرانی، الذریعة، ج۴، ص۲۵۳.</ref>؛ | #[[تفسیر ابی زید البلخی]]<ref>ر.ک: آقا بزرگ تهرانی، الذریعة، ج۴، ص۲۵۳.</ref>؛ | ||
#غریب | #[[غریب القرآن]]، [[شمشاطی]]<ref>ر.ک: رجال النجاشی، ص۲۶۴.</ref>؛ | ||
#غریب | #[[غریب القرآن]]، [[نفطویه]]<ref>ر.ک: داوودی، طبقات المفسرین، ج۱، ص۲۱.</ref>؛ | ||
#اعراب | #[[اعراب القرآن]]، [[نفطویه]]<ref>ر.ک: داوودی، طبقات المفسرین، ج۱، ص۲۱.</ref>؛ | ||
#امثال | #[[امثال القرآن]]، [[نفطویه]]<ref>ر.ک: داوودی، طبقات المفسرین، ج۱، ص۲۱.</ref>؛ | ||
#احکام | #[[احکام القرآن]]، [[عبدالله بن احمد بن محمد بن مغلس]]<ref>ر.ک: داوودی، طبقات المفسرین، ج۱، ص۲۲۲.</ref>؛ | ||
#تفسیر ابن | #[[تفسیر ابن ابی‌الثلج]]<ref>ر.ک: آقا بزرگ تهرانی، الذریعة، ج۴، ص۲۴۰، ابن ندیم با عنوان تفسیر (ابی) بکر بن ابی الثلج از این تفسیر خبر داده است (الفهرست، ص۳۷).</ref>؛ | ||
# | #[[ما نزل فی امیر المؤمنین]]{{ع}}، [[ابن ابی الثلج]]<ref>ر.ک: رجال النجاشی، ص۳۸۱، رقم ۱۰۳۷. شیخ طوسی از این کتاب با عنوان کتاب التنزیل فی امیر المؤمنین{{ع}} خبر داده است (ر.ک: الفهرست، ص۱۵۱، رقم ۶۴۹) آقا بزرگ تهرانی در یک‌جا با عنوان فوق و در جای دیگر با عنوانی که در فهرست طوسی آمده، از آن یاد کرده و گفته است: این کتاب نزد سید بن طاووس (متولد ۵۸۹ ه.ق) بوده و چهار حدیث را از آن در کتابش الیقین که در هفتاد سالگی تألیف کرده، آورده و گفته است: نسخه‌ای قدیمی از آن کتاب را یافته‌ام که شاید نوشتن آن به زمان حیات مؤلفش بازگردد و سندهای وی در شماری از احادیث به ابی الجارود می‌رسد (الذریعة، ج۴، ص۴۵۴، رقم ۲۰۲۱ و ج۱۹، ص۲۸، رقم ۱۴۷).</ref>؛ | ||
# | #[[اسماء امیر المؤمنین فی کتاب الله عزّ و جلّ]]، [[ابن ابی الثلج]]<ref>شیخ طوسی با عنوان فوق و آقا بزرگ با عنوان {{عربی|رسالة اسماء امیر المؤمنین{{ع}} فی کتاب الله}} از این کتاب خبر داده‌اند (ر.ک: الفهرست، ص۱۵۱، رقم ۶۴۹؛ آقا بزرگ تهرانی، الذریعة، ج۱۱، ص۷۵، رقم ۴۶۷).</ref>؛ | ||
#معانی القرآن، [[خزاز]]<ref>ر.ک: ابن ندیم، الفهرست، ص۹۰؛ داوودی، طبقات المفسرین، ج۱، ص۲۴۸؛ حاج خلیفة، کشف الظنون، ج۲، ص۱۷۳۰؛ نویهض، معجم المفسرین، ج۱، ص۳۲۱.</ref>؛ | #[[معانی القرآن،]] [[خزاز]]<ref>ر.ک: ابن ندیم، الفهرست، ص۹۰؛ داوودی، طبقات المفسرین، ج۱، ص۲۴۸؛ حاج خلیفة، کشف الظنون، ج۲، ص۱۷۳۰؛ نویهض، معجم المفسرین، ج۱، ص۳۲۱.</ref>؛ | ||
# | #[[نقل القرآن]]، [[ابن اخشاذ]]<ref>ر.ک: ابن ندیم، الفهرست، ص۲۲۱؛ بغدادی، هدیة العارفین، ج۵، ص۶۰؛ نویهض، معجم المفسرین، ج۱، ص۴۸.</ref>؛ | ||
#اختصار تفسیر | #[[اختصار تفسیر الطبری]]، [[ابن اخشاذ]]<ref>ر.ک: ابن ندیم، الفهرست، ص۲۲۱؛ بغدادی، هدیة العارفین، ج۵، ص۶۰؛ نویهض، معجم المفسرین، ج۱، ص۴۸.</ref>؛ | ||
# | #[[المشکل]]، [[محمد بن قاسم انباری]]؛ که گفته‌اند وی آن را تمام نکرده است<ref>ر.ک: داوودی، طبقات المفسرین، ج۲، ص۲۲۹.</ref>. این کتاب از منابع مورد استناد [[سید مرتضی]] بوده است <ref>ر.ک: سید مرتضی، الشافی فی الامامة، ج۲، ص۲۷۲.</ref>. | ||
# | #[[التفسیر الکبیر]]، [[ابن جحام]]<ref>ر.ک: طوسی، الفهرست، ص۱۴۹؛ امین، اعیان الشیعة، ج۱، ص۱۲۶؛ کحاله، معجم المؤلفین، ج۱۰، ص۱۲۱. در الفهرست طوسی و معجم المؤلفین کحاله از مؤلف این تفسیر با عنوان ابن الجحام یاد شده است، ولی آقا بزرگ طهرانی با استناد به خلاصه و ایضاح الاشتباه علامۀ حلّی آن را اشتباه دانسته و «ابن الجحام» را صحیح دانسته است، در اعیان الشیعة نیز «ابن الجحام» ضبط شده است.</ref>؛ [[آقا بزرگ تهرانی]] این [[تفسیر]] را با عنوان تفسیر ابن الجحام آورده و گفته است: ظاهر این است که این تفسیر همان [[تفسیری]] است که [[نجاشی]] از آن با عنوان کتاب [[ما نزل من القرآن فی اهل البیت]]{{عم}} تعبیر کرده است و این تفسیر نزد [[سید علی بن طاووس]] موجود بوده و فراوان در تألیف‌هایش از آن نقل کرده است و در [[سعد السعود]] آن را با عبارت {{عربی|"تفسير القرآن وتأويله وناسخه ومنسوخه ومحكمه ومتشابهه وزيادات حروفه وفضائله وثوابه بروايات الصادقين{{عم}}"}} توصیف کرده و در رسالۀ محاسبة النفس با عنوان کتاب ما نزل من القرآن فی النبی و الأئمة{{عم}} از آن نقل نموده است. و این تفسیر نزد [[سید شرف الدین علی حسینی استرآبادی]] - [[شاگرد]] [[محقق کرکی]] - متوفای ۹۴۰ ه. ق نیز بوده و در کتابش [[تأویل]] الآیات الظاهرة از آن نقل می‌کند و نزد سید هاشم، علّامۀ توبلی متوفای ۱۱۰۷ ه. ق نیز بوده و در تفسیرش [[البرهان]] و تألیفات دیگرش از آن نقل می‌کند و از مجموع آنچه در کتاب‌های یادشده از این تفسیر نقل شده، روشن می‌شود که مؤلف در این تفسیر بارها از [[کلینی]] [[روایت]] می‌کند و نقل وی از کتاب القرائات سیاری نیز فراوان است و از این قرینه استفاده می‌شود نسخه‌ای که اول و آخر آن ناقص و بسیاری از صفحه‌های آن با آب محو شده و نزد [[سید هبة الدین شهرستانی]] موجود بوده است، به دلیل روایت از کلینی و نقل از [[قرائات]] سیاری در آن، عینا همین تفسیر می‌باشد و باتوجه به اینکه آن نسخۀ قدیمی نیست، به وجود اصل این تفسیر در سایر [[شهرها]] [[گمان]] حاصل می‌شود<ref>آقا بزرگ تهرانی، الذریعة، ج۴، ص۲۴۱ و ۲۴۲.</ref>. [[عادل نویهض]] نیز از این تفسیر با عنوان «تفسیر القرآن کبیر» خبر داده است<ref>ر.ک: نویهض، معجم المفسرین، ج۲، ص۵۴۴.</ref>. | ||
# | #[[ما نزل من القرآن فی اهل البیت]]{{عم}}، [[ابن جحام]]؛ [[نجاشی]] این کتاب را با این عنوان در شمار تألیفات ابن جحام آورده و گفته است: گروهی از [[اصحاب]] ما گفته‌اند: این، کتابی است که در موضوع آن، مانند آن تألیف نشده، و گفته شده است: که آن، هزار برگ است <ref>رجال النجاشی، ص۳۷۹، رقم ۱۰۳۰.</ref>. [[آقا بزرگ تهرانی]] که این کتاب را با [[تفسیر]] پیشین یکی می‌داند<ref>ر.ک: آقا بزرگ تهرانی، الذریعة، ج۴، ص۲۴۱، رقم ۱۱۷۹.</ref>، این را با همین عنوان آورده و گفته است: در آن از تفسیر [[علی بن داوود نجار کوفی]] از اصحاب [[امام کاظم]]{{ع}} فراوان نقل می‌شود و باتوجه به اینکه [[سید شرف الدین]] - [[شاگرد]] [[محقق کرکی]] - متوفای ۹۴۰ ه. ق و از [[اهل]] [[قرن دهم]] در کتابش - [[تأویل]] الآیات الظاهرة - از این کتاب نقل می‌کند و در منتخب آن - جامع الفوائد - نیز از این کتاب نقل شده است، باقی بودن این کتاب تا آن عصر معلوم است و بعد از آن را [[خدا]] می‌داند<ref>آقا بزرگ تهرانی، الذریعة، ج۱۹، ص۲۹، رقم ۱۵۱.</ref>. | ||
# | #[[تأویل ما نزل فی النبی و آله]]{{عم}}، [[ابن جحام]]<ref>ر.ک: طوسی، الفهرست، ص۱۴۹؛ آقا بزرگ تهرانی، الذریعة، ج۳، ص۳۰۶، ج۴، ص۲۴۱.</ref>؛ [[ابن طاووس]] این کتاب را با چند واسطه از [[شیخ طوسی]] و او از مشایخ خود و آنها از [[تلعکبری]] از [[ابن ماهیار]] روایت کرده‌اند <ref>ر.ک: استادی، تفسیر ابن ماهیار شناخت‌نامه قرآن، ج۲، ص۲۲۵، به نقل از سید بن طاووس، الیقین، ص۲۷۹ و ۲۸۰.</ref>. | ||
# | #[[تأویل ما نزل فی شیعتهم]]، [[ابن جحام]]<ref>ر.ک: طوسی، الفهرست، ص۱۴۹؛ آقا بزرگ تهرانی، الذریعة، ج۳، ص۳۰۶، ج۴، ص۲۴۱.</ref>؛ | ||
# | #[[تأویل ما نزل فی اعدائهم]]، [[ابن جحام]]<ref>ر.ک: طوسی، الفهرست، ص۱۴۹؛ آقا بزرگ تهرانی، الذریعة، ج۳، ص۳۰۶، ج۴، ص۲۴۱.</ref>؛ | ||
#التفسیر الکبیر | #[[التفسیر الکبیر للقرآن]]، [[ابوالقاسم عبدالله بن احمد محمود بلخی کعبی]]<ref>ر.ک: ابن ندیم، الفهرست، ص۲۱۹.</ref>؛ [[آقا بزرگ تهرانی]] با عنوان [[تفسیر الکعبی]] از این تفسیر خبر داده است<ref>ر.ک: آقا بزرگ تهرانی، الذریعة، ج۴، ص۳۱۰.</ref>. [[حاج خلیفه]] با عنوان تفسیر القرآن از این تفسیر یاد کرده و در وصف آن گفته است: آن، تفسیر بزرگی در دوازده جلد می‌باشد که بر آن پیشی گرفته نشده است<ref>حاج خلیفة، کشف الظنون، ج۱، ص۴۴۱.</ref>. [[سید بن طاووس]] با عبارت «تفسير عبدالله بن احمد بن محمود، معروف به ابو القاسم بلخی که تفسیرش را جامع علم القرآن نامیده‌اند» از این تفسیر یاد کرده و قسمت‌هایی از آن را در کتاب خود نقل و بررسی کرده است<ref>ر.ک: سید بن طاووس، سعد السعود، ص۳۱۴-۳۳۷.</ref>. | ||
# | #[[التفسیر]]، [[ابن بابویه]]<ref>ر.ک: رجال النجاشی، ص۲۶۱؛ طوسی، الفهرست، ص۹۳؛ آقا بزرگ تهرانی، الذریعة، ج۴، ص۲۴۱، رقم ۱۱۷۷؛ امین، اعیان الشیعة، ج۱، ص۱۲۶.</ref>.<ref>[[علی اکبر بابایی|بابایی، علی اکبر]]، [[تاریخ تفسیر قرآن (کتاب)|تاریخ تفسیر قرآن]]، ص ۵۱۹-۵۲۹.</ref> | ||
== منابع == | == منابع == | ||