اتباع در قرآن: تفاوت میان نسخه‌ها

* [[پیروی]] که معادل آن در زبان [[عربی]] "تبعیّت" است به معنای با کسی همراه شدن و امری را جست و جو کردن <ref>لسان العرب، ج۲، ص۱۳، «تبع».</ref>، یا‌‌ پُشت سر کسی [[راه رفتن]]، و موافقت با [[فرمان]]<ref>المصباح، ص۷۲، «تبع».</ref> است، بنابراین در تفاوت این واژه با [[اطاعت]] می‌‌توان گفت که [[پیروی]] اعم از [[اطاعت]] است، زیرا در تحقق [[اطاعت]] وجود امر و [[فرمان]] ضروری است؛ ولی در [[پیروی]] و تبعیّت لازم نیست که حتماً امر و فرمانی باشد<ref>[[حسن رمضانی|رمضانی، حسن]]، [[پیروی (مقاله)|پیروی]]، [[دائرةالمعارف قرآن کریم ج۶ (کتاب)|دائرةالمعارف قرآن کریم]]، ج۶.</ref>.

* [[پیروی]] کردن است، اما معنای اصلی آن، عبارت از: "در پی و حرکت پشت سر چیزی که اعم از [[مادّی]] و [[معنوی]] است<ref>مفردات راغب، ص۱۶۲، کلمه تبع.</ref> و اعم از جهت [[فکری]] و عملی است که همراه با [[اختیار]] و [[اراده]] است"<ref>التحقیق، ج۱، ص۳۵۸، کلمه تبع.</ref>.

* [[تبعیت]] دارای معنای عامی است که شامل [[اطاعت]] و غیر [[اطاعت]] می‌شود و [[اطاعت]]، همچنان که معنا شد، در مواردی است که امری یا حکمی باشد. پس [[تبعیت]] علاوه بر آن، شامل عمل کردن بر طبق [[سیره]] و [[رفتار]] نیز خواهد بود.

* [[آیات]] کریمه ای که مشتقات واژه [[اتباع|اتّباع]] در آنها به کار رفته بر [[وجوب]] [[اتباع|اتّباع]] از [[اوامر و نواهی]] [[خداوند]] دلالت دارند - یعنی [[دستورات]] و فرمان‌هایی که به وسیله [[رهبران الهی]] برای [[مردم]] تبیین و [[ابلاغ]] شده است - و نیز بر [[وجوب]] [[اتباع|اتّباع]] و [[پیروی]] از [[رهبران الهی]] دلالت دارند. این [[آیات]] بر چند دسته اند:

* [[فیروزآبادی]] در القاموس در شرح معنای {{متن قرآن|شَرِيعَةٍ}} - که در [[آیه]] پیشین آمده - می گوید: [[شریعت]] یعنی قانونی که [[خداوند]] برای بندگانش مقرر فرموده و [[مذهب]] ظاهر و مستقیم و راست<ref>{{عربی|الشَّرِيعَةُ: ما شَرَعَ اللَّه تعالَى لِعِبَادِه و الظاهر المستقيم من المذاهب}}؛ فیروزآبادی، القاموس المحیط، ماده «شرع».</ref>.

* [[آیه]] ذیل با مضامینی نظیر [[آیه]] فوق الذکر و با تفصیل و توضیح بیشتری بر [[حاکمیت]] منحصر به فرد [[خدا]] و انحصار [[حق حاکمیت]] و [[تشریع]] در [[ذات مقدس]] [[پروردگار]] دلالت دارد:

* [[کلینی]] در [[اصول کافی]] به [[سند صحیح]] روایتی را از [[امام صادق]]{{ع}} [[نقل]] کرده است که [[امام]] فرمود: "آن کس که [[دوست]] دارد بداند [[خدا]] او را [[دوست]] دارد به [[طاعت]] ما عمل کند و از ما [[پیروی]] کند، آیا فرموده [[خدای عزوجل]] را به پیامبرش{{صل}} نشنیده است: "بگو: اگر [[خدا]] را [[دوست]] دارید از من [[پیروی]] کنید [[خدا]] شما را [[دوست]] خواهد داشت، و [[گناه]] شما را خواهد بخشید" به [[خدا]] [[سوگند]] کسی [[مطیع خدا]] نخواهد شد مگر آنکه [[خداوند]] [[پیروی]] از ما را بخشی از اطاعتش مقرر کرده باشد، نه به [[خدا]] [[سوگند]]، هیچ بنده‌ای از ما [[پیروی]] نمی‌کند مگر آنکه [[خداوند]] او را [[دوست]] بدارد"<ref>{{متن حدیث|وَ مَنْ سَرَّهُ أَنْ يَعْلَمَ أَنَّ اللَّهَ يُحِبُّهُ فَلْيَعْمَلْ بِطَاعَةِ اللَّهِ وَ لْيَتَّبِعْنَا أَ لَمْ يَسْمَعْ قَوْلَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ لِنَبِيِّهِ{{صل}} {{متن قرآن|قُلْ إِنْ كُنْتُمْ تُحِبُّونَ اللَّهَ فَاتَّبِعُونِي يُحْبِبْكُمُ اللَّهُ وَيَغْفِرْ لَكُمْ ذُنُوبَكُمْ}} وَ اللَّهِ لَا يُطِيعُ اللَّهَ عَبْدٌ أَبَداً إِلَّا أَدْخَلَ اللَّهُ عَلَيْهِ فِي طَاعَتِهِ اتِّبَاعَنَا وَ لَا وَ اللَّهِ لَا يَتَّبِعُنَا عَبْدٌ أَبَداً إِلَّا أَحَبَّهُ اللَّهُ}}؛ اصول کافی، ج۸، ص۱۴.</ref>.

* [[بخاری]] [[محدث]] معروف [[اهل سنت]] در کتاب خود [[روایت]] کرده است: [[احمد بن حنبل]] در کتاب خود از [[عبدالله بن هشام]] [[روایت]] کرده است: همراه با [[پیامبر]] بودیم درحالی‌که دست [[عمر]] را گرفته بود. [[عمر]] به ایشان گفت: ای [[رسول خدا]] همانا تو نزد من از همه چیز جز نفس خودم محبوب‌تری. پس [[پیامبر]]{{صل}} فرمود: نه، [[سوگند]] به کسی که جانم در دست اوست، مگر آنکه از نفس خودت نزد تو محبوب‌تر باشم... تا آخر [[روایت]].<ref>{{متن حدیث|قَالَ: كنَّا مَعَ النَّبِي وَ هْوَ آخِذٌ بِيدِ عُمَرَ بْنِ الْخَطَّابِ فَقَالَ لَهُ عُمَرُ: يا رَسُولَ الله لأَنْتَ أَحَبُّ إِلَىَّ مِنْ كلِّ شَىْءٍ إِلّا مِنْ نَفْسِي‌. فَقَالَ النَّبِي{{صل}} لا وَ الَّذِي نَفْسِي بِيدِهِ حَتَّى أَكونَ أَحَبَّ إِلَيك مِنْ نَفْسِك...}} تا آخر [[حدیث]]؛ البخاری، صحیح بخاری، ج۴، ص۱۴.</ref>.

* [[تطبیق]] [[تبعیت]] بر [[اطاعت]] [[امر]] در [[آیات]] دیگری از [[قرآن کریم]] نیز آمده است. نظیر: {{متن قرآن|فَمَنْ تَبِعَنِي فَإِنَّهُ مِنِّي وَمَنْ عَصَانِي فَإِنَّكَ غَفُورٌ رَحِيمٌ}}<ref>«پس آن کس که از من پیروی نمود، از من است و آن کس که از من فرمانبری نکند، همانا تو بخشنده مهربانی» سوره ابراهیم، آیه ۳۶.</ref>.

* [[پیروی]] گاهی در مسیر [[هدایت]] و [[رشد]] بوده، موجب [[سعادت انسان]] می‌‌گردد و گاهی هم در جهت [[ضلالت]] و [[گمراهی]] واقع گشته، وی را به ورطه هلاک می‌‌کشاند، بر این اساس، مباحث تبعیّت در هر دو محور پیگیری می‌‌شود<ref>[[حسن رمضانی|رمضانی، حسن]]، [[پیروی (مقاله)|پیروی]]، [[دائرةالمعارف قرآن کریم ج۶ (کتاب)|دائرةالمعارف قرآن کریم]]، ج۶.</ref>.

* [[قرآن کریم]] که [[کتاب هدایت]] است و [[انسان]] را به استوارترین طریقه [[راهنمایی]] می‌‌کند: {{متن قرآن|إِنَّ هَذَا الْقُرْآنَ يَهْدِي لِلَّتِي هِيَ أَقْوَمُ}}<ref>«بی‌گمان این قرآن به آیین استوارتر رهنمون می‌گردد» سوره اسراء، آیه ۹.</ref>، در موارد بسیاری، از [[پیروی]] در جهت [[هدایت]] [[سخن]] گفته و مصادیق آن را مشخص ساخته است. مصادیق یاد شده عبارت است از<ref>[[حسن رمضانی|رمضانی، حسن]]، [[پیروی (مقاله)|پیروی]]، [[دائرةالمعارف قرآن کریم ج۶ (کتاب)|دائرةالمعارف قرآن کریم]]، ج۶.</ref>:

* [[آیه شریفه]] {{متن قرآن|ذَلِكَ بِأَنَّ الَّذِينَ كَفَرُوا اتَّبَعُوا الْبَاطِلَ وَأَنَّ الَّذِينَ آمَنُوا اتَّبَعُوا الْحَقَّ مِنْ رَبِّهِمْ}}<ref>«این از آن روست که کافران از باطل و مؤمنان از حق -که از سوی پروردگارشان است- پیروی کردند»؛ سوره محمد، آیه ۳.</ref>، [[بیهوده]] بودن [[اعمال]] [[کافران]]، زدودن بدی‌های [[مؤمنان]] و بهبود بخشیدن حال ایشان را که در [[آیه]] قبل ذکر شده بر اثر [[پیروی]] [[کافران]] از [[باطل]] و [[مؤمنان]] از [[حق]] دانسته و آن اشاره به این [[حقیقت]] است که ملاک اساسی در [[سعادت انسان]]، [[پیروی از حق]] و علت عمده [[شقاوت]] وی [[پیروی]] از [[باطل]] است، زیرا تنها [[حق]] به [[خداوند]] انتساب دارد و [[باطل]] به هیچ وجه به وی راهی ندارد <ref>المیزان، ج۱۸، ص۲۲۴.</ref><ref>[[حسن رمضانی|رمضانی، حسن]]، [[پیروی (مقاله)|پیروی]]، [[دائرةالمعارف قرآن کریم ج۶ (کتاب)|دائرةالمعارف قرآن کریم]]، ج۶.</ref>.

* [[پیامبران]] از آن جهت که فرستادگان [[خدا]]<ref>مجمع البیان، ج۸، ص۶۵۹.</ref> و هدایت‌شدگان و سالکان راه [[حق]] هستند و بدون هیچ‌‌گونه چشم‌‌داشتی [[انسان‌ها]] را [[هدایت]] می‌‌کنند [[شایسته]] پیروی‌‌اند: {{متن قرآن|يَا قَوْمِ اتَّبِعُوا الْمُرْسَلِينَ اتَّبِعُوا مَنْ لَا يَسْأَلُكُمْ أَجْرًا وَهُمْ مُهْتَدُونَ}}<ref>«ای قوم من، از این فرستادگان پیروی کنید از کسانی که پاداشی از شما نمی‌خواهند و خود رهیافته‌اند پیروی کنید»؛ سوره یس، آیه ۲۰-۲۱.</ref><ref>روح المعانی، مج ۲، ج۲، ص۳۳۸.</ref>. [[حضرت یوسف]]{{ع}} خود را پیرو [[آیین]] پیامبرانی چون [[ابراهیم]]، [[اسحاق]] و [[یعقوب]]{{ع}} -که منادی [[توحید]] بوده و از [[شرک]] دوری می‌‌جستند- معرفی کرده و با این [[پیروی]] [[شکر نعمت]] وجود آنان و آیین‌شان را به جا آورده است: {{متن قرآن|وَاتَّبَعْتُ مِلَّةَ آبَائِي إِبْرَاهِيمَ وَإِسْحَاقَ وَيَعْقُوبَ مَا كَانَ لَنَا أَنْ نُشْرِكَ بِاللَّهِ مِنْ شَيْءٍ ذَلِكَ مِنْ فَضْلِ اللَّهِ عَلَيْنَا وَعَلَى النَّاسِ وَلَكِنَّ أَكْثَرَ النَّاسِ لَا يَشْكُرُونَ}}<ref>«و از آیین پدرانم ابراهیم و اسحاق و یعقوب پیروی می‌کنم؛ در خور ما نیست که هیچ چیز را شریک خداوند بدانیم؛ این از بخشش خداوند به ما و به مردم است امّا بیشتر مردم سپاس نمی‌گزارند»؛ سوره یوسف، آیه ۳۸.</ref><ref>المیزان، ج۱۱، ص۱۷۳.</ref> و [[خداوند]] به [[خاتم پیامبران]]، [[محمد بن عبدالله]]{{صل}} [[وحی]] کرده تا از [[آیین]] [[ابراهیم]] [[پیروی]] کند: {{متن قرآن|ثُمَّ أَوْحَيْنَا إِلَيْكَ أَنِ اتَّبِعْ مِلَّةَ إِبْرَاهِيمَ حَنِيفًا وَمَا كَانَ مِنَ الْمُشْرِكِينَ}}<ref>«سپس به تو وحی کردیم که از آیین ابراهیم درست‌آیین  پیروی کن و (او) از مشرکان نبود» سوره نحل، آیه ۱۲۳.</ref> و به وی [[دستور]] می‌‌دهد تا دیگران را نیز به این [[پیروی]] فرا خواند: {{متن قرآن|قُلْ صَدَقَ اللَّهُ فَاتَّبِعُوا مِلَّةَ إِبْرَاهِيمَ}}<ref>«بگو خداوند راست فرموده است؛ بنابراین از آیین ابراهیم پیروی کنید» سوره آل عمران، آیه ۹۵.</ref> و از [[پیامبر اسلام]]{{صل}} و [[مؤمنان]] به وی و نیز [[پیروان]] [[ابراهیم]]{{ع}} به عنوان نزدیک‌‌ترین افراد به [[ابراهیم]] یاد می‌‌کند: {{متن قرآن|إِنَّ أَوْلَى النَّاسِ بِإِبْرَاهِيمَ لَلَّذِينَ اتَّبَعُوهُ وَهَذَا النَّبِيُّ وَالَّذِينَ آمَنُوا}}<ref>«بی‌گمان نزدیک‌ترین مردم به ابراهیم همانانند که از وی پیروی کردند و نیز این پیامبر و مؤمنان؛ و خداوند سرپرست مؤمنان است» سوره آل عمران، آیه ۶۸.</ref> و نیز [[بهترین]] افراد را از نظر [[دین]] کسانی می‌‌داند که در برابر [[خدا]] [[تسلیم]] و پیرو [[آیین]] [[ابراهیم]] باشند: {{متن قرآن|وَمَنْ أَحْسَنُ دِينًا مِمَّنْ أَسْلَمَ وَجْهَهُ لِلَّهِ وَهُوَ مُحْسِنٌ وَاتَّبَعَ مِلَّةَ إِبْرَاهِيمَ حَنِيفًا}}<ref>«و به‌دین‌تر از آن کس که روی (دل) خویش به (سوی) خداوند نهد در حالی که نکوکار باشد و از آیین ابراهیم درست‌آیین پیروی کند، کیست؟» سوره نساء، آیه ۱۲۵.</ref>.

* [[قرآن کریم]] در مورد هیئت اعزامی نصارای [[نجران]] که به [[انگیزه]] [[دوست داشتن]] [[خدا]] [[حضرت مسیح]]{{ع}} را [[تعظیم]] می‌‌کردند خطاب به [[پیامبر اسلام]]{{صل}} می‌‌گوید: به اینها بگو:

* [[پیروی از پیامبران]]، افزون بر آنچه ذکر شد آثار دیگری نیز دارد که عمده آنها عبارت است از:

* [[قرآن کریم]] یکی از علامت‌های [[مؤمنان]] را [[پیروی]] از [[رضوان]] [[الهی]] دانسته است: {{متن قرآن|وَاتَّبَعُوا رِضْوَانَ اللَّهِ وَاللَّهُ ذُو فَضْلٍ عَظِيمٍ}}<ref>«و در پی خشنودی خداوند بودند و خداوند دارای بخششی سترگ است» سوره آل عمران، آیه ۱۷۴.</ref> و آن مراعات [[رضای الهی]] در [[رفتار]] و گفتار بر اساس آموزه‌‌های [[دین]] و [[شریعت]] [[حق]]<ref>الجدید، ج۲، ص۱۷۶.</ref>، عمل به [[طاعات]] و دوری از [[معصیت]]<ref>روح المعانی، مج ۳، ج۴، ص۱۷۴.</ref> و عمل به اموری است که موجب [[خشنودی خدا]] باشد<ref>تفسیر لاهیجی، ج۱، ص۴۰۷.</ref>.

* [[شیطان]] به عنوان [[دشمن]] [[فرزندان آدم]] [[سوگند]] یاد کرده تا آنها را [[گمراه]] سازد: {{متن قرآن|فَبِعِزَّتِكَ لَأُغْوِيَنَّهُمْ أَجْمَعِينَ}}<ref>«گفت: به ارجمندی تو سوگند که همگی آنان را گمراه خواهم کرد» سوره ص، آیه ۸۲.</ref> و نیز جهت محقق ساختن [[هدف]] خود، از همه امکانات و راه‌های گوناگون استفاده می‌‌کند: {{متن قرآن|ثُمَّ لَآتِيَنَّهُمْ مِنْ بَيْنِ أَيْدِيهِمْ وَمِنْ خَلْفِهِمْ وَعَنْ أَيْمَانِهِمْ وَعَنْ شَمَائِلِهِمْ وَلَا تَجِدُ أَكْثَرَهُمْ شَاكِرِينَ}}<ref>«آنگاه از پیش و پس و راست و چپ آنان به سراغشان خواهم رفت و بیشتر آنان را سپاسگزار نخواهی یافت» سوره اعراف، آیه ۱۷.</ref> و بر [[پیروان]] خویش که از [[بندگی خدا]] سر‌‌باز زده‌‌اند چیره می‌‌گردد: {{متن قرآن|إِنَّ عِبَادِي لَيْسَ لَكَ عَلَيْهِمْ سُلْطَانٌ إِلَّا مَنِ اتَّبَعَكَ مِنَ الْغَاوِينَ}}<ref>«بی‌گمان تو بر بندگان من چیرگی نداری مگر آن گمراهان که از تو پیروی کنند» سوره حجر، آیه ۴۲.</ref>، از این‌‌رو می‌‌توان [[پیروی]] از [[شیطان]] را، مهم‌‌ترین مصداق از مصادیق [[پیروی]] در مسیر [[ضلالت]] و [[گمراهی]] دانست، بر این اساس [[خداوند]] به [[مردم]] هشدار داده و آنان را از [[پیروی]] [[شیطان]] به عنوان [[دشمنی]] آشکار، برحذر داشته است: {{متن قرآن|يَا أَيُّهَا النَّاسُ كُلُوا مِمَّا فِي الْأَرْضِ حَلَالًا طَيِّبًا وَلَا تَتَّبِعُوا خُطُوَاتِ الشَّيْطَانِ إِنَّهُ لَكُمْ عَدُوٌّ مُبِينٌ}}<ref>«ای مردم از آنچه در زمین حلال و پاک است بخورید و از گام‌های شیطان پیروی نکنید که او برای شما دشمنی آشکار است» سوره بقره، آیه ۱۶۸.</ref>؛ و نیز {{متن قرآن|كُلُوا مِمَّا رَزَقَكُمُ اللَّهُ وَلَا تَتَّبِعُوا خُطُوَاتِ الشَّيْطَانِ إِنَّهُ لَكُمْ عَدُوٌّ مُبِينٌ}}<ref>«از آنچه خداوند روزی شما کرده است بخورید و از گام‌های شیطان پیروی نکنید که او برای شما دشمنی آشکار است» سوره انعام، آیه ۱۴۲.</ref> و به [[مؤمنان]] درباره [[پیروی]] از [[شیطان]] می‌‌فرماید: او به کارهای [[زشت]] و [[ناپسند]] [[فرمان]] می‌‌دهد: {{متن قرآن|وَمَنْ يَتَّبِعْ خُطُوَاتِ الشَّيْطَانِ فَإِنَّهُ يَأْمُرُ بِالْفَحْشَاءِ وَالْمُنْكَرِ}}<ref>«و هر کس گام‌های شیطان را پی بگیرد (بداند که) بی‌گمان او به کار زشت و ناپسند فرمان می‌دهد» سوره نور، آیه ۲۱.</ref> و به طور حتم [[خدا]] [[وعده]] داده که [[جهنم]] را از [[شیطان]] و [[پیروان]] او لبریز کند: {{متن قرآن|لَأَمْلَأَنَّ جَهَنَّمَ مِنْكَ وَمِمَّنْ تَبِعَكَ مِنْهُمْ أَجْمَعِينَ}}<ref>«که دوزخ را از تو و هر کس از ایشان که از تو پیروی کند همگی، خواهم انباشت» سوره ص، آیه ۸۵.</ref>؛ و نیز {{متن قرآن|قَالَ اخْرُجْ مِنْهَا مَذْءُومًا مَدْحُورًا لَمَنْ تَبِعَكَ مِنْهُمْ لَأَمْلَأَنَّ جَهَنَّمَ مِنْكُمْ أَجْمَعِينَ}}<ref>«فرمود: نکوهیده و رانده از آنجا بیرون رو! سوگند که از ایشان هر کس از تو پیروی کند دوزخ را از همه شما خواهم انباشت» سوره اعراف، آیه ۱۸.</ref>؛ {{متن قرآن|قَالَ اذْهَبْ فَمَنْ تَبِعَكَ مِنْهُمْ فَإِنَّ جَهَنَّمَ جَزَاؤُكُمْ جَزَاءً مَوْفُورًا}}<ref>«فرمود: برو که از آنان هر که از تو پیروی کند بی‌گمان دوزخ کیفر شماست، کیفری تمام (و کامل)» سوره اسراء، آیه ۶۳.</ref><ref>المیزان، ج۱۷، ص۶۴.</ref>.

* [[خداوند]] در مورد [[پیروی]] از [[شیطان]]، به صرف هشدار کلی بسنده نکرده است، بلکه با [[یادآوری]] برخی از موارد عینی<ref>المیزان، ج۸، ص۳۳۲.</ref>، بر [[روشنگری]] و [[هدایت]] خویش افزوده است؛ مثلاً در [[آیه]] {{متن قرآن|وَاتْلُ عَلَيْهِمْ نَبَأَ الَّذِي آتَيْنَاهُ آيَاتِنَا فَانْسَلَخَ مِنْهَا فَأَتْبَعَهُ الشَّيْطَانُ فَكَانَ مِنَ الْغَاوِينَ}}<ref>«و خبر آن کسی را برای آنان بخوان که (دانش) آیات خویش را بدو ارزانی داشتیم اما او از آنها کناره گرفت و شیطان در پی او افتاد  و از گمراهان شد» سوره اعراف، آیه ۱۷۵.</ref> به [[پیامبر]] خویش [[دستور]] می‌‌دهد تا سرگذشت عبرت‌‌آموز [[بلعم باعورا]] را که بر اثر [[پیروی]] از [[شیطان]] از راه [[حق]] خارج شد و هلاک گردید، برای [[مردم]] [[تلاوت]] کند؛ باشد که آنان در سرگذشت وی اندیشیده، [[عبرت]] لازم را بگیرند<ref>تفسیر ماوردی، ج۲، ص۲۸۰.</ref>.

* [[خداوند]] در برخی از [[آیات]] گوشزد کرده که اگر [[فضل]] و [[رحمت الهی]] شامل حال [[مؤمنان]] نباشد همه آنها جز شماری اندک از شیطان [[پیروی]] خواهند کرد: {{متن قرآن|وَلَوْلَا فَضْلُ اللَّهِ عَلَيْكُمْ وَرَحْمَتُهُ لَاتَّبَعْتُمُ الشَّيْطَانَ إِلَّا قَلِيلًا}}<ref>«و اگر بخشش و بخشایش خداوند بر شما نمی‌بود (همه) جز اندکی، از شیطان پیروی می‌کردید» سوره نساء، آیه ۸۳.</ref>، {{متن قرآن|وَلَقَدْ صَدَّقَ عَلَيْهِمْ إِبْلِيسُ ظَنَّهُ فَاتَّبَعُوهُ إِلَّا فَرِيقًا مِنَ الْمُؤْمِنِينَ}}<ref>«و به راستی ابلیس گمان خویش را درباره آنان درست یافت؛ پس (همه) جز گروهی از مؤمنان از او پیروی کردند» سوره سبأ، آیه ۲۰.</ref><ref>[[حسن رمضانی|رمضانی، حسن]]، [[پیروی (مقاله)|پیروی]]، [[دائرةالمعارف قرآن کریم ج۶ (کتاب)|دائرةالمعارف قرآن کریم]]، ج۶.</ref>.

* [[قرآن کریم]] کسانی را که به جای بهره‌‌گیری از [[هدایت الهی]] از [[هواهای نفسانی]] خویش [[پیروی]] می‌‌کنند گمراه‌‌ترین افراد معرفی کرده است: {{متن قرآن|فَاعْلَمْ أَنَّمَا يَتَّبِعُونَ أَهْوَاءَهُمْ وَمَنْ أَضَلُّ مِمَّنِ اتَّبَعَ هَوَاهُ بِغَيْرِ هُدًى مِنَ اللَّهِ}}<ref>«پس اگر پاسخت را ندهند بدان که از خواهش‌ها (ی نفس) شان  پیروی می‌کنند و گمراه‌تر از آنکه بی‌رهنمودی از خداوند، از خواهش (نفس) خویش پیروی کند کیست؟» سوره قصص، آیه ۵۰.</ref>، زیرا این‌گونه افراد همواره در لذت‌های مادّی و جسمانی [[غرق]] بوده، در نتیجه از [[سعادت]] [[معنوی]] و [[روحانی]] باز می‌‌مانند<ref>التفسیر الکبیر، ج۲۶، ص۲۰۰.</ref>.

:* [[غفلت]] از یاد [[خداوند]]: {{متن قرآن|وَلَا تُطِعْ مَنْ أَغْفَلْنَا قَلْبَهُ عَنْ ذِكْرِنَا وَاتَّبَعَ هَوَاهُ}}<ref>«و از آن کس که دلش را از یاد خویش غافل کرده‌ایم و از هوای (نفس) خود پیروی کرده و کارش تباه است پیروی مکن» سوره کهف، آیه ۲۸.</ref>،

:* [[گمراهی]] از [[راه خدا]]: {{متن قرآن|وَلَا تَتَّبِعِ الْهَوَى فَيُضِلَّكَ عَنْ سَبِيلِ اللَّهِ إِنَّ الَّذِينَ يَضِلُّونَ عَنْ سَبِيلِ...}}<ref>«و از هوا و هوس پیروی مکن که تو را از راه خداوند گمراه کند؛ به راستی آن کسان که از راه خداوند گمراه گردند، چون روز حساب را فراموش کرده‌اند، عذابی سخت خواهند داشت» سوره ص، آیه ۲۶.</ref>،

:* [[نیکو]] دیدن [[اعمال بد]]: {{متن قرآن|أَفَمَنْ كَانَ عَلَى بَيِّنَةٍ مِنْ رَبِّهِ كَمَنْ زُيِّنَ لَهُ سُوءُ عَمَلِهِ وَاتَّبَعُوا أَهْوَاءَهُمْ}}<ref>«آیا آنانکه از سوی پروردگارشان برهانی دارند با آن کسانی که کردار ناپسندشان را (در چشم آنها) آراسته‌اند و از هوا و هوس‌های خود پیروی کرده‌اند، برابرند؟» سوره محمد، آیه ۱۴.</ref>،

:* [[تکذیب]] [[آیات]] [[خدا]]: {{متن قرآن|وَكَذَّبُوا وَاتَّبَعُوا أَهْوَاءَهُمْ}}<ref>«و دروغ انگاشتند و از هوا و هوس‌هایشان پیروی کردند» سوره قمر، آیه ۳.</ref>،

* [[خداوند]]، به [[پیامبر]] خویش [[دستور]] می‌‌دهد تا صریحاً به [[مشرکان]] بگوید من از هواهای شما [[پیروی]] نمی‌‌کنم: {{متن قرآن|قُلْ لَا أَتَّبِعُ أَهْوَاءَكُمْ}}<ref>«بگو: از خواسته‌های (نفسانی) شما پیروی نمی‌کنم» سوره انعام، آیه ۵۶.</ref> و به وی هشدار داده که اگر از هواهای آنان [[پیروی]] کند در زمره [[ستمکاران]] قرار خواهد گرفت: {{متن قرآن|وَلَئِنِ اتَّبَعْتَ أَهْوَاءَهُمْ مِنْ بَعْدِ مَا جَاءَكَ مِنَ الْعِلْمِ إِنَّكَ إِذًا لَمِنَ الظَّالِمِينَ}}<ref>«و اگر تو پس از (وحی و) دانشی که به تو رسیده است، از خواست آنان پیروی کنی، در آن صورت بی‌گمان از ستمکارانی» سوره بقره، آیه ۱۴۵.</ref> و در برابر [[خدا]] [[سرور]] و [[یاوری]] نخواهد داشت: {{متن قرآن|وَلَئِنِ اتَّبَعْتَ أَهْوَاءَهُمْ بَعْدَ الَّذِي جَاءَكَ مِنَ الْعِلْمِ مَا لَكَ مِنَ اللَّهِ مِنْ وَلِيٍّ وَلَا نَصِيرٍ}}<ref>«و اگر تو پس از دانشی که بدان دست یافته‌ای از خواسته‌های آنان پیروی کنی از سوی خداوند هیچ یار و یاوری نخواهی داشت» سوره بقره، آیه ۱۲۰.</ref>؛ و نیز {{متن قرآن|وَلَئِنِ اتَّبَعْتَ أَهْوَاءَهُمْ بَعْدَمَا جَاءَكَ مِنَ الْعِلْمِ مَا لَكَ مِنَ اللَّهِ مِنْ وَلِيٍّ وَلَا وَاقٍ}}<ref>«و پس از دانشی که به تو رسیده است اگر از خواسته‌های آنان پیروی کنی در برابر خداوند هیچ یاور و نگهدارنده‌ای نداری»؛ سوره رعد، آیه ۳۷.</ref>؛

* [[قرآن کریم]] [[راز]] [[گمراهی]] برخی از [[اقوام]] را [[پیروی]] آنان از [[جباران]] می‌‌داند؛ مثلاً درباره [[قوم عاد]] می‌‌گوید: آنان [[آیات]] [[خدا]] را [[انکار]] کرده، در برابر [[پیامبران]] [[عصیان]] ورزیدند و از راه و روش هر [[ستمگر]] [[دشمن]] [[حق]] [[پیروی]] کردند: {{متن قرآن|وَتِلْكَ عَادٌ جَحَدُوا بِآيَاتِ رَبِّهِمْ وَعَصَوْا رُسُلَهُ وَاتَّبَعُوا أَمْرَ كُلِّ جَبَّارٍ عَنِيدٍ}}<ref>«و این (قوم) عاد بودند که به آیات پروردگارشان انکار ورزیدند و از پیامبران وی سرپیچیدند و از فرمان هر گردنکش ستیهنده  پیروی کردند» سوره هود، آیه ۵۹.</ref> و بدین سبب از [[پیروی]] [[هود]] و آنچه او بدان فرا می‌‌خواند باز ماندند<ref>المیزان، ج۱۰، ص۳۰۴.</ref> و همچنین درباره [[فرعونیان]] فرموده است: آنها از راه و رسم [[فرعون]] [[پیروی]] کردند: {{متن قرآن|فَاتَّبَعُوا أَمْرَ فِرْعَوْنَ وَمَا أَمْرُ فِرْعَوْنَ بِرَشِيدٍ}}<ref>«آنگاه، آن (سرکرده)‌ها از فرمان فرعون پیروی کردند و فرمان فرعون از سر کاردانی نبود» سوره هود، آیه ۹۷.</ref>. مراد از لفظ {{متن قرآن|أَمْر}} در [[آیه شریفه]]، گفتار و [[کردار]] یا [[سنت]] و طریقه [[فرعون]] است که خود او به آن پای‌‌بند بود و دیگران را نیز به [[پیروی]] از خویش مجبور می‌‌کرد<ref>المیزان، ج۱۰، ص۳۸۰.</ref><ref>[[حسن رمضانی|رمضانی، حسن]]، [[پیروی (مقاله)|پیروی]]، [[دائرةالمعارف قرآن کریم ج۶ (کتاب)|دائرةالمعارف قرآن کریم]]، ج۶.</ref>.

* [[پیروی]] از [[گمان]] و تخمین در اموری که به [[سعادت]] و [[شقاوت انسان]] مربوط می‌‌شود از نظر [[قرآن]] [[ناپسند]] است<ref>المیزان، ج۷، ص۳۳۰-۳۳۱.</ref> و در این باره می‌‌فرماید: کسانی که برای [[خداوند]] شریک قائل‌‌اند جز از [[گمان]] و تخمین [[پیروی]] نمی‌‌کنند: {{متن قرآن|وَمَا يَتَّبِعُ الَّذِينَ يَدْعُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ شُرَكَاءَ إِنْ يَتَّبِعُونَ إِلَّا الظَّنَّ وَإِنْ هُمْ إِلَّا يَخْرُصُونَ}}<ref>«و آنان که شریکانی را در برابر خداوند (به پرستش) می‌خوانند از چه پیروی می‌کنند؟ آنان جز از گمان پیروی ندارند و آنان جز نادرست برآورد نمی‌کنند» سوره یونس، آیه ۶۶.</ref> و به [[پیامبر]] می‌‌گوید: اگر از [[اکثریت]] موجود در [[زمین]] [[اطاعت]] کنی آنها تو را از [[راه خدا]] بازداشته و گمراهت می‌‌کنند، زیرا آنها از چیزی جز [[ظن]] و تخمین [[پیروی]] نمی‌‌کنند: {{متن قرآن|وَإِنْ تُطِعْ أَكْثَرَ مَنْ فِي الْأَرْضِ يُضِلُّوكَ عَنْ سَبِيلِ اللَّهِ إِنْ يَتَّبِعُونَ إِلَّا الظَّنَّ وَإِنْ هُمْ إِلَّا يَخْرُصُونَ}}<ref>«و اگر از بیشتر کسان روی زمین پیروی کنی تو را از راه خداوند به گمراهی می‌کشانند؛ جز پندار را پی نمی‌گیرند و آنان جز نادرست برآورد نمی‌کنند» سوره انعام، آیه ۱۱۶.</ref> و [[اکثریت]] [[مشرکان]] را پیرو [[ظن]] و [[گمان]] دانسته، بر این نکته تأکید می‌‌کند که [[گمان]]، [[آدمی]] را از [[حق]] [[کفایت]] نمی‌‌کند: {{متن قرآن|وَمَا يَتَّبِعُ أَكْثَرُهُمْ إِلَّا ظَنًّا إِنَّ الظَّنَّ لَا يُغْنِي مِنَ الْحَقِّ شَيْئًا}}<ref>«بیشتر آنان جز از گمانی پیروی نمی‌کنند، به راستی گمان برای (شناخت) حقیقت، هیچ بسنده نیست»؛ سوره یونس، آیه ۳۶.</ref> و به [[پیامبر]] می‌‌فرماید: از آنچه به آن [[آگاهی]] نداری [[پیروی]] نکن: {{متن قرآن|وَلَا تَقْفُ مَا لَيْسَ لَكَ بِهِ عِلْمٌ}}<ref>«و آنچه تو را بدان دانشی نیست، پی مگیر» سوره اسراء، آیه ۳۶.</ref>. [[همراهی]] [[پیروی]] از [[گمان]] با [[پیروی]] از [[هواهای نفسانی]] در برخی [[آیات]] بر [[ارتباط]] این دو با یکدیگر دلالت می‌‌کند: {{متن قرآن|إِنْ يَتَّبِعُونَ إِلَّا الظَّنَّ وَمَا تَهْوَى الْأَنْفُسُ}}<ref>«آنها جز از گمان و هوس‌هایی که در دل دارند  پیروی نمی‌کنند» سوره نجم، آیه ۲۳.</ref><ref>[[حسن رمضانی|رمضانی، حسن]]، [[پیروی (مقاله)|پیروی]]، [[دائرةالمعارف قرآن کریم ج۶ (کتاب)|دائرةالمعارف قرآن کریم]]، ج۶.</ref>.

* [[تقلید]] و [[پیروی]] از غیر اگر با [[علم]] به [[حقانیت]] پیروی‌شونده همراه باشد مانند [[پیروی]] از [[انبیا]] و [[تقلید]] از [[مجتهدان]] در [[احکام دین]] نه تنها مذموم نیست، بلکه از مصادیق [[پیروی]] از [[ما انزل الله]] است<ref>تفسیر بیضاوی، ج۱، ص۱۶۱؛ تفسیر المنار، ج۲، ص‌‌۹۱.</ref>؛ ولی برخی از افراد، [[رهبران]] [[شایسته]] [[پیروی]] را رها کرده، دنبال [[گمراهان]] [[نیازمند]] [[هدایت]] می‌‌روند. [[قرآن کریم]] می‌‌فرماید: آیا کسی که به سوی [[حق]] [[رهبری]] می‌‌کند سزاوار [[پیروی]] است یا کسی که راه نمی‌‌یابد، مگر آنکه [[هدایت]] شود؟ شما را چه شده! و چگونه [[داوری]] می‌‌کنید: {{متن قرآن|أَفَمَنْ يَهْدِي إِلَى الْحَقِّ أَحَقُّ أَنْ يُتَّبَعَ أَمَّنْ لَا يَهِدِّي إِلَّا أَنْ يُهْدَى فَمَا لَكُمْ كَيْفَ تَحْكُمُونَ}}<ref>«آیا آنکه به حقّ رهنمون می‌گردد سزاوارتر است که پیروی شود یا آنکه راه نمی‌یابد  مگر آنکه راه برده شود؟ پس چه بر سرتان آمده است؟ چگونه داوری می‌کنید؟» سوره یونس، آیه ۳۵.</ref> و خطاب به [[موسی]] و [[هارون]]{{عم}} می‌‌فرماید: در مسیر خویش ثابت‌ قدم بمانید و راه کسانی را که نمی‌‌دانند [[پیروی]] نکنید: {{متن قرآن|فَاسْتَقِيمَا وَلَا تَتَّبِعَانِّ سَبِيلَ الَّذِينَ لَا يَعْلَمُونَ}}<ref>«پس پایداری ورزید و از روش کسانی که دانایی ندارند پیروی نکنید» سوره یونس، آیه ۸۹.</ref> و نیز [[نصیحت]] [[مؤمن آل فرعون]] را یادآور شده است: ای [[قوم]] من مرا [[پیروی]] کنید تا شما را به راه درست [[هدایت]] کنم: {{متن قرآن|وَقَالَ الَّذِي آمَنَ يَا قَوْمِ اتَّبِعُونِ أَهْدِكُمْ سَبِيلَ الرَّشَادِ}}<ref>«و آنکه مؤمن (آل فرعون) بود گفت: ای قوم من! از من پیروی کنید تا شما را به راه رستگاری رهنمون شوم» سوره غافر، آیه ۳۸.</ref>. آنان که از [[پیروی]] راهنمایان [[صالح]] سر‌‌باز بزنند و از کسانی که صلاحیت [[پیروی]] شدن را ندارند [[تبعیت]] کنند، در [[قیامت]] که روز آشکار شدن حقایق است، پشیمان شده، بر [[کارهای ناپسند]] و [[زشت]] خویش [[حسرت]] می‌‌خورند و نیز از [[آتش جهنم]] رهایی نخواهند یافت: {{متن قرآن|وَقَالَ الَّذِينَ اتَّبَعُوا لَوْ أَنَّ لَنَا كَرَّةً فَنَتَبَرَّأَ مِنْهُمْ كَمَا تَبَرَّءُوا مِنَّا كَذَلِكَ يُرِيهِمُ اللَّهُ أَعْمَالَهُمْ حَسَرَاتٍ عَلَيْهِمْ وَمَا هُمْ بِخَارِجِينَ مِنَ النَّارِ}}<ref>«و پیروان (آنان) می‌گویند: کاش برگشتی (به دنیا) می‌داشتیم تا از آنها دوری می‌جستیم چنان که آنان از ما دوری جستند؛ بدین گونه خداوند کردارهایشان را (چون) دریغ‌هایی به آنان می‌نمایاند در حالی که آنان از آتش بیرون آمدنی نیستند» سوره بقره، آیه ۱۶۷.</ref><ref>[[حسن رمضانی|رمضانی، حسن]]، [[پیروی (مقاله)|پیروی]]، [[دائرةالمعارف قرآن کریم ج۶ (کتاب)|دائرةالمعارف قرآن کریم]]، ج۶.</ref>.