بحث:اختیار

بحث از کیفیت اعمال بندگان موجب پیدایش یکی از مسائل مهم علمی معروف به جبر و اختیار و در نتیجه پدیدار شدن سه نظریه مهم گردید. 1. جبر مطلق 2.‌اختیار مطلق 3. امر بین الامرین مشکل عمده فراراه هر یک از دو نظریه جبر و اختیار مطلق ناتوانی از جمع بین پذیرش اراده الهی در کنار استناد افعال به بندگان می‌باشد و این در حالی است که نظریه امر بین الامرین از یک سو وجود انسان و دیگر معلولات را با تمامی ویژگیهایش مستند به علت اصلی (خدا) دانسته و از سویی دیگر اراده و اختیار انسان را متعلّق اراده تخلف‌ناپذیر الهی می‌داند; به‌گونه‌ای که اگر انسان در اعمال خویش اختیار نداشته باشد خلاف اراده ذات حق تعالی است; زیرا اختیار انسان ظلّ اراده حقیقی الهی است، در نتیجه اختیار انسان منافی با فرض قدرت و علم الهی نخواهد بود. چنانکه پذیرش قدرت الهی نافی اختیار انسان نیست.[1] در این مدخل همین معنا مورد نظر است و از واژه‌های «شاء»، «اراد»، «کسب»، «إمّا شاکرا و إمّا کفورا»، «قل آمنوا به أو لاتؤمنوا» و‌... استفاده شده است. اهمّ عناوین: آثار اختیار، اختیار آدم، اختیار در تغییر سرنوشت، اختیار در گمراهی، منشأ اختیار.

آثار اختیار 1. اختیار و آزادی انسان، از عوامل اختلاف‌های عقیدتی و کشمکش‌های اجتماعی: ...و لو شاء اللّه ما اقتتل الّذین من بعدهم مّن بعد ما جاءتهم البینـت ولـکن اختلفوا فمنهم مّن ءامن ومنهم مّن کفر ولو شاء اللّه ما‌اقتتلوا‌.... بقره‌(2)‌253 ولو شآء ربّک لجعل النّاس أمّة وحدة ولایزالون مختلفین. هود‌(11)‌118

اختیار آدم(علیه السلام) 2. اختیار و آزادی آدم(علیه السلام) در استفاده از خوراکی‌های ممنوع در بهشت: وقلنا یـــادم اسکن أنت وزوجک الجنَّة و کلا منها رغدا حیث شئتما‌.... بقره‌(2)‌35 و یــادم اسکن أنت و زوجک الجنّة فکلا من حیث شئتما‌.... اعراف‌(7)‌19

اختیار ابلیس 3. ابلیس موجودی دارای اختیار و اراده: إلاّ إبلیس أبی‌.... بقره‌(2)‌34 فسجدوا إلاّ إبلیس‌... * قال ما منعک إلاّ تسجد‌... قال أنا خیر منه‌.... اعراف‌(7)‌11‌و‌22 فسجد الملـئکة کلّهم أجمعون * إلاّ إبلیس أبی أن یکون مع السّجدین‌... * قال یـإبیس ما‌لک ألاّ تکون مع السّـجدین * قال لم‌أکن لأسجد لبشر خلقته من صلصـل مّن حمإ مّسنون. حجر‌(15)‌30‌تا‌33 و إذ قلنا للملـئکة اسجدوا لأدم فسجدوا إلآّ إبلیس قال ءأسجد لمن خلقت طینا. اسراء‌(17)‌61 مّآ أشهدتّهم خلق السّمـوت والأرض و‌لا‌خلق أنفسهم و‌ما کنت متّخذ المضلّین عضدًا. کهف‌(18)‌51 وإذ قلنا للملـئکة اسجدوا لأدم فسجدوا إلآّ إبلیس أبی. طه‌(20)‌116 قال یـإبلیس ما منعک أن تسجد‌... * قال أنا خیر منه‌.... ص‌(38)‌75‌و‌76

اختیار جنّیان 4. جنّیان، مکلّف و مختار در عقیده: وکذلک جعلنا لکلّ نبی عدوًّا شیـطین الإنس والجنّ یوحی بعضهم إلی بعض زخرف القول غرورا ولو شآء ربّک ما فعلوه‌.... انعام‌(6)‌112 و یوم یحشرهم جمیعا یـمعشر الجنّ‌... * قال النّار مثوکم خــلدین فیهآ‌... * یـمعشر الجنّ والإنس ألم یأتکم رسل مّنکم یقصّون علیکم ءایـتی وینذرونکم لقآء یومکم هـذا قالوا شهدنا علی أنفسنا‌.... انعام‌(6)‌128‌و‌130 قال ادخلوا فی أمم قد خلت من قبلکم مّن الجنّ والإنس فی النّار کلّما دخلت أمّة لّعنت أختها حتّی إذا ادّارکوا فیها جمیعا قالت أخرهم لأولـهم ربّنا هـؤلآء أضلّونا‌... * و قالت‌... * فذوقوا العذاب بما کنتم تکسبون. اعراف‌(7)‌38‌و‌39 ولو شئنا لأتینا کلّ نفس هدیها ولـکن حقّ القول منّی لأملأنّ جهنّم من الجنّة والنّاس أجمعین * فذوقوا بما نسیتم لقاء یومکم هـذا إنّا نسینـکم وذوقوا عذاب الخلد بما کنتم تعملون. سجده‌(32)‌13‌و‌14 قل أوحی إلی أنّه استمع نفر مّن الجنّ فقالوا إنّا سمعنا قرءانا عجبا * و أنّا لمّا سمعنا الهدی ءامنّا به‌... * و أنّا منّا المسلمون و منّا القـسطون‌.... جن‌(72)‌1‌و‌13‌و‌14

اختیار در ایمان 5. اختیار انسان در پذیرش و عدم پذیرش ایمان: ... ولو شاء اللّه ما اقتتل الّذین من بعدهم مّن بعد ما جاءتهم البینـت ولـکن اختلفوا فمنهم مّن ءامن ومنهم مّن کفر‌.... بقره‌(2)‌253 یـأیها النّاس قد جآءکم الرّسول بالحقّ من رّبّکم فـامنوا خیرا لّکم وإن تکفروا فإنّ للّه ما‌فی السّمـوت والأرض‌.... نساء‌(4)‌170 ولو شآء ربّک لأمن من فی الأرض کلّهم جمیعا أفأنت تکره النّاس حتّی یکونوا مؤمنین. یونس‌(10)‌99 قل ءامنوا به أو لاتؤمنوا إنّ الّذین أوتوا العلم من قبله إذا یتلی علیهم یخرّون للأذقان سجّدا. اسراء‌(17)‌107 وقل الحقّ من رّبّکم فمن شآء فلیؤمن ومن شآء فلیکفر‌.... کهف‌(18)‌29

اختیار در تغییر سرنوشت 6. اختیار و توانایی انسان برای تغییر سرنوشت خود: ذلک بأنّ اللّه لم یک مغیرا نّعمة أنعمها علی قوم حتّی یغیروا ما بأنفسهم‌....[2] انفال‌(8)‌53 له معقّبـت مّن بین یدیه ومن خلفه یحفظونه من أمر اللّه إنّ اللّه لایغیر ما بقوم حتّی یغیروا ما‌بأنفسهم وإذا أراد اللّه بقوم سوءا فلا مردّ له وما‌لهم مّن دونه من وال. رعد‌(13)‌11 ولو شاء اللّه لجعلهم أمّة وحدة ولـکن یدخل من یشاء فی رحمته‌....[3] شوری‌(42)‌8 7. بدفرجامی انسان‌ها، ناشی از سوء اختیار خود آنان: مثل ما ینفقون فی هـذه الحیوة الدّنیا کمثل ریح فیها صرٌّ أصابت حرث قوم ظـلموا أنفسهم فأهلکته وما ظـلمهم اللّه ولـکن أنفسهم یظـلمون. آل‌عمران‌(3)‌117 أولمّآ أصـبتکم مّصیبة قد أصبتم مّثلیها قلتم أنّی هـذا قل هو من عند أنفسکم إنّ اللّه علی کلّ شیء قدیر * ذلک بما قدّمت أیدیکم وأنّ اللّه لیس بظلاَّم لّلعبید.[4] آل‌عمران‌(3)‌165‌و‌182 اتّبع مآ أوحی إلیک من رّبّک لا إلـه إلاّ هو وأعرض عن المشرکین * ولو شآء اللَّه مآ أشرکوا وما جعلنـک علیهم حفیظا ومآ أنت علیهم بوکیل. انعام‌(6)‌106‌و‌107 وکذلک نولّی بعض الظّـلمین بعضا بما کانوا یکسبون * ذلک أن لّم یکن رّبّک مهلک القری بظلم وأهلها غـفلون * وکذلک زین لکثیر مّن المشرکین قتل أولـدهم شرکآؤهم لیردوهم ولیلبسوا علیهم دینهم ولو شآء اللّه‌ما فعلوه فذرهم وما یفترون.[5]انعام‌(6)‌129‌و‌131‌و‌137 ألم یأتهم نبأ الّذین من قبلهم قوم نوح وعاد وثمود وقوم إبرهیم وأصحـب مدین والمؤتفکـت أتتهم رسلهم بالبینـت فما کان اللّه لیظـلمهم ولـکن کانوا أنفسهم یظـلمون. توبه‌(9)‌70 إنّ اللّه لایظـلم النّاس شیـا ولـکنّ النّاس أنفسهم یظـلمون. یونس‌(10)‌44 هل ینظرون إلاّ أن تأتیهم الملـئکة أو یأتی أمر ربّک کذلک فعل الَّذین من قبلهم وما ظـلمهم اللَّه ولـکن کانوا أنفسهم یظـلمون * فأصابهم سیـات ما عملوا وحاق بهم مّا کانوا به یستهزءون. نحل‌(16)‌33‌و‌34 إنّ المجرمین فی عذاب جهنّم خــلدون * وما ظـلمنـهم ولـکن کانوا هم الظّـلمین. زخرف‌(43)‌74‌و‌76

اختیار در شرک 8. شرک ورزیدن، برخاسته از اختیار و آزادی انسان: اتّبع مآ أوحی إلیک من رّبّک لا إلـه إلاّ هو وأعرض عن المشرکین * ولو شآء اللَّه مآ‌أشرکوا وما جعلنـک علیهم حفیظا ومآ أنت علیهم بوکیل. انعام‌(6)‌106‌و‌107 وکذلک زین لکثیر مّن المشرکین‌... شرکآؤهم لیردوهم ولیلبسوا علیهم دینهم ولو شآء اللّه ما‌فعلوه فذرهم وما یفترون. انعام‌(6)‌137 سیقول الّذین أشرکوا لو شآء اللّه مآ أشرکنا ولا‌ءابآؤنا‌... کذلک کذّب الّذین من قبلهم‌... * ...‌فلو شآء لهدیکم أجمعین. انعام‌(6)‌148‌و‌149 وقال الّذین أشرکوا لو شآء اللّه‌ما عبدنا من دونه من شیء نّحن ولا ءابآؤنا ولاحرّمنا من دونه من شیء کذلک فعل الّذین من قبلهم فهل علی الرّسل إلاّ البلـغ المبین. نحل‌(16)‌35

اختیار در شکرگزاری 9. انسان، دارای اراده و اختیار برای سپاس‌گزاری به درگاه خدا: وهو الّذی جعل الّیل و النّهار خلفة لّمن أراد أن یذّکر أو أراد شکورا. فرقان‌(25)‌62 ... قال هـذا من فضل ربّی لیبلونی ءأشکر أم‌أکفر ومن شکر فإنّما یشکر لنفسه ومن کفر فإنّ ربّی غنی کریم. نمل‌(27)‌40 ولقد ءاتینا لقمـن الحکمة أن اشکر للّه ومن یشکر فإنّما یشکر لنفسه ومن کفر فإنّ اللّه غنی حمید. لقمان‌(31)‌12 إنّا هدینـه السّبیل إمّا شاکرا وإمّا کفورا. انسان‌(76)‌3

اختیار در عبادت 10. اختیار داشتن انسان در عبادت و پرستش خدا و غیر آن: قل اللّه أعبد مخلصا لّه دینی * فاعبدوا ما‌شئتم مّن دونه‌.... زمر‌(39)‌14‌و‌15 وقالوا لو شاء الرّحمـن ما عبدنـهم مّا لهم بذلک من علم إن هم إلاّ یخرصون. زخرف‌(43)‌20

اختیار در عبرت‌گیری 11. اختیار و توانایی انسان بر پندگیری از قرآن: کلاّ إنّه تذکرة * فمن شاء ذکره. مدثر‌(74)‌54‌و‌55 کلاّ إنّها تذکرة * فمن شاء ذکره. عبس‌(80)‌11‌و‌12 12. اختیار انسان در عبرت‌گیری از نظام شب و روز و پی بردن به قدرت خدا: وهو الّذی جعل الّیل و النّهار خلفة لّمن أراد أن یذّکر أو أراد شکورا. فرقان‌(25)‌62

اختیار در عمل 13. اختیار داشتن انسان در اعمال خوب یا بد: لایکلّف اللّه نفسا إلاّ وسعها لها ما کسبت وعلیها ما اکتسبت‌.... بقره‌(2)‌286 وکذلک جعلنا لکلّ نبی عدوًّا شیـطین الإنس والجنّ یوحی بعضهم إلی بعض زخرف القول غرورا ولو شآء ربّک ما فعلوه فذرهم وما‌یفترون. انعام‌(6)‌112 من کفر فعلیه کفره ومن عمل صــلحا فلأنفسهم یمهدون. روم‌(30)‌44 إنّ الّذین یلحدون فی ءایـتنا لایخفون علینا أفمن یلقی فی النّار خیر أم مّن یأتی ءامنا یوم القیـمة اعملوا ما شئتم إنّه بما تعملون بصیر. فصلت‌(41)‌40 من عمل صــلحا فلنفسه ومن أساء فعلیها ثمّ إلی ربّکم ترجعون. جاثیه‌(45)‌15

اختیار در کفر 14. اختیار و آزادی انسان در کفر ورزیدن: ... ولو شاء اللّه ما اقتتل الّذین من بعدهم مّن بعد ما جاءتهم البینـت ولـکن اختلفوا فمنهم مّن ءامن ومنهم مّن کفر‌.... بقره‌(2)‌253 یـأیها النّاس قد جآءکم الرّسول بالحقّ من رّبّکم فـامنوا خیرا لّکم وإن تکفروا فإنّ للّه ما‌فی السّمـوت والأرض‌.... نساء‌(4)‌170 یـأیها الّذین ءامنوا لاتتّخذوا ءابآءکم وإخونکم أولیآء إن استحبّوا الکفر علی الإیمـن‌.... توبه‌(9)‌23 قل ءامنوا به أو لاتؤمنوا‌.... اسراء‌(17)‌107 وقل الحقّ من رّبّکم فمن شآء فلیؤمن ومن شآء فلیکفر‌.... کهف‌(18)‌29 من کفر فعلیه کفره ومن عمل صــلحا فلأنفسهم یمهدون. روم‌(30)‌44

اختیار در گمراهی 15. گمراهی و انحراف انسان، برخاسته از سوء اختیار وی: فإن حاجّوک فقل أسلمت وجهی للّه ومن اتّبعن وقل لّلّذین أوتوا الکتـب والأمّیین ءأسلمتم فإن أسلموا فقد اهتدوا وّإن تولّوافإنّما علیک البلـغ واللّه بصیر بالعباد. آل‌عمران‌(3)‌20 ألم تر إلی الّذین أوتوا نصیبا مّن الکتـب یشترون الضّلــلة ویریدون أن تضلّوا السّبیل. نساء‌(4)‌44 قد جآءکم بصآئِر من رَّبّکم فمن أبصر فلنفسه ومن عمی فعلیها ومآ أنا علیکم بحفیظ. انعام‌(6)‌104 قل یـأیها النّاس قد جآءکم الحقّ من رّبّکم فمن اهتدی فإنّما یهتدی لنفسه ومن ضلّ فإنّما یضلّ علیها ومآ أنا علیکم بوکیل. یونس‌(10)‌108 وبرزوا للّه جمیعا فقال الضّعفـؤا للّذین استکبروا إنّا کنّا لکم تبعا فهل أنتم مّغنون عنّا من عذاب اللّه من شیء قالوا لو هدینا اللّه لهدینـکم سواء علینآ أجزعنآ أم صبرنا ما لنا من مّحیص * وقال الشّیطـن لمّا قضی الأمر إنّ اللّه وعدکم وعد الحقّ ووعدتّکم فأخلفتکم وما کان لی علیکم مّن سلطـن إلاّ أن دعوتکم فاستجبتم لی فلاتلومونی ولوموا أنفسکم‌.... ابراهیم‌(14)‌21‌و‌22 إنّ عبادی لیس لک علیهم سلطـن إلاّ من اتَّبعک من الغاوین. حجر‌(15)‌42 مّن اهتدی فإنّما یهتدی لنفسه ومن ضلّ فإنّما یضلّ علیها‌.... اسراء‌(17)‌15 ویوم یحشرهم وما یعبدون من دون اللّه فیقول ءأنتم أضللتم عبادی هـؤلاء أم هم ضلّوا السّبیل * قالوا سبحـنک ما کان ینـبغی لنا أن نّتّخذ من دونک من أولیاء ولـکن مّتّعتهم وءاباءهم حتّی نسوا الذّکر وکانوا قوما بورا. فرقان‌(25)‌17‌و‌18 وأن أتلوا القرءان فمن اهتدی فإنّما یهتدی لنفسه ومن ضلّ فقل إنّما أنا من المنذرین. نمل‌(27)‌92 ولو شئنا لأتینا کلّ نفس هدیها‌.... سجده‌(32)‌13 قل إن ضللت فإنّما أضلّ علی نفسی‌.... سبأ‌(34)‌50 إنّا أنزلنا علیک الکتـب للنّاس بالحقّ فمن‌اهتدی فلنفسه ومن ضلّ فإنّما یضلّ علیها وما‌أنت علیهم بوکیل. زمر‌(39)‌41 وأمّا ثمود فهدینـهم فاستحبّوا العمی علی الهدی‌.... فصلت‌(41)‌17 ذلک مبلغهم مّن العلم إنّ ربّک هو أعلم بمن ضلّ عن سبیله و هو أعلم بمن اهتدی. نجم‌(53)‌30 إنّ ربّک هو أعلم بمن ضلّ عن سبیله وهو أعلم بالمهتدین. قلم‌(68)‌7

اختیار در هدایت 16. آزاد و مختار بودن انسان، در انتخاب راه درست: ...فإن أسلموا فقد اهتدوا وّإن تولّوافإنّما علیک البلـغ‌.... آل‌عمران‌(3)‌20 قد جآءکم بصآئِر من رَّبّکم فمن أبصر فلنفسه ومن عمی فعلیها ومآ أنا علیکم بحفیظ. انعام‌(6)‌104 قل فللَّه الحجَّة البــلغة فلو شآء لهدکم أجمعین. انعام‌(6)‌149 قل یـأیها النّاس قد جآءکم الحقّ من رّبّکم فمن اهتدی فإنّما یهتدی لنفسه ومن ضلّ فإنّما یضلّ علیها ومآ أنا علیکم بوکیل. یونس‌(10)‌108 ...أفلم یایـس الّذین ءامنوا أن لّو یشآءاللّه لهدی النّاس جمیعا‌.... رعد‌(13)‌31 و علی اللّه قصد السّبیل ومنها جآئِر ولو شآء لهدکم أجمعین. نحل‌(16)‌9 مّن اهتدی فإنّما یهتدی لنفسه ومن ضلّ فإنّما یضلّ علیها‌.... اسراء‌(17)‌15 ...فمن اهتدی فإنّما یهتدی لنفسه ومن ضلّ فقل إنّما أنا من المنذرین. نمل‌(27)‌92 ولو شئنا لأتینا کلّ نفس هدیها‌.... سجده‌(32)‌13 قل إن ضللت فإنّما أضلّ علی نفسی وإن اهتدیت فبما یوحی إلی ربّی‌.... سبأ‌(34)‌50 إنّا أنزلنا علیک الکتـب للنّاس بالحقّ فمن اهتدی فلنفسه ومن ضلّ فإنّما یضلّ علیها وما أنت علیهم بوکیل. زمر‌(39)‌41 ذلک مبلغهم مّن العلم إنّ ربّک هو أعلم بمن ضلّ عن سبیله و هو أعلم بمن اهتدی. نجم‌(53)‌30 إنّ ربّک هو أعلم بمن ضلّ عن سبیله وهو أعلم بالمهتدین. قلم‌(68)‌7 إنّا هدینـه السّبیل إمّا شاکرا وإمّا کفورا. انسان‌(76)‌3 إن هو إلاّ ذکر لّلعــلمین * لمن شاء منکم أن یستقیم. تکویر‌(81)‌27‌و‌28

منشأ اختیار 17. تعلّق مشیت خداوند به مختار بودن انسان‌ها و جوامع، در نزاع‌ها و جنگ‌ها: ...ولو شاء اللّه ما اقتتل الّذین من بعدهم مّن بعد ما جاءتهم البینـت ولـکن اختلفوا فمنهم مّن ءامن ومنهم مّن کفر ولو شاء اللّه ما اقتتلوا ولـکنّ اللّه یفعل ما یرید. بقره‌(2)‌253 18. تعلّق خواست خدا به آزاد بودن انسان در انتخاب راه هدایت و ایمان: ...ولو شآء اللّه لجمعهم علی الهدی فلاتکوننّ من الجـهلین. انعام‌(6)‌35 ولو أنّنا نزّلنآ إلیهم الملـئکة وکلّمهم الموتی وحشرنا علیهم کلّ شیء قبلا مّا کانوا لیؤمنوا إلاّ أن یشآء اللَّه‌.... انعام‌(6)‌111 قل فللَّه الحجَّة البــلغة فلو شآء لهدکم أجمعین. انعام‌(6)‌149 ولو شآء ربّک لأمن من فی الأرض کلّهم جمیعا أفأنت تکره النّاس حتّی یکونوا مؤمنین. یونس‌(10)‌99 ولو شآء ربّک لجعل النّاس أمّة وحدة ولایزالون مختلفین. هود‌(11)‌118 ولو شآء اللّه لجعلکم أمّة وحدة ولـکن یضلّ من یشآء ویهدی من یشآء‌.... نحل‌(16)‌93 ولو شاء اللّه لجعلهم أمّة وحدة ولـکن یدخل من یشاء فی رحمته‌.... شوری‌(42)‌8 19. تعلّق مشیت خدا به اختیار انسان در شرکورزیدن: ولو شآء اللَّه مآ أشرکوا وما جعلنـک علیهم حفیظا ومآ أنت علیهم بوکیل. انعام‌(6)‌107 20. تعلق خواست خداوند به مختار بودن انسان در عبادت: و قالوا لو شاء الرّحمـن ما عبدنـهم ما لهم بذلک من علم. زخرف‌(43)‌20 21. مشیت خدا، محدودکننده اختیار انسان: و لاتقولنّ لشایء إنّی فاعل ذلک غدا * إلاّ أن یشاء اللّه. کهف‌(18)‌23‌و‌24 و ما تشاءون إلاّ أن یشاء اللّه‌.... انسان‌(76)‌30 وما تشاءون إلاّ أن یشاء اللّه ربّ العــلمین. تکویر‌(81)‌29 22. تعلّق مشیت خداوند به مختار بودن جنّیان: و کذلک جعلنا لکلّ نبی عدوًّا شیـطین الإنس و الجنّ یوحی بعضهم إلی بعض زخرف القول غرورا ولو شآء ربّک ما فعلوه‌.... انعام‌(6)‌112

[1] المیزان، ج1، ص109. [2] امام باقر(علیه السلام) درباره آیه «انّ الله لا یغیر ما بقوم‌...» فرموده‌است: خداوند نعمتی را که به بنده‌اش می‌دهد، از‌او نمی‌گیرد تا این بنده مرتکب گناه، و سبب سلب‌نعمت شود. (تفسیر‌عیاشی، ذیل آیه; نورالثقلین، ذیل‌آیه) [3] از این‌که خداوند نخواسته همگان به اجبار آیین‌واحدی داشته باشند، می‌توان استفاده کرد که انتخاب آیین و سرنوشت به اختیار انسان واگذار شده‌است. [4] شأن نزول آیه مربوط به غزوه احد است، (تفسیر‌عیاشی; نورالثقلین، ذیل آیه) ولی آن مورد خصوصیتی ندارد و «من عند أنفسکم» می‌تواند بیانگر یک امر کلّی باشد. [5] با توجّه به آیات مزبور و مشابه آن‌ها، از تأکید به تأثیر عملکرد انسان‌ها و ستم آنان به خویش از یک طرف، و نفی ظلم از خدا، از سوی دیگر، مطلب فوق قابل استفاده است.