آیه اعتصام در معارف و سیره حسینی
این مدخل زیرشاخهٔ بحث آیه اعتصام است. آیه اعتصام از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: آیه اعتصام در قرآن - آیه اعتصام در حدیث - آیه اعتصام در کلام اسلامی - آیه اعتصام در معارف و سیره حسینی - پرسش‌های مرتبطمقدمه
از جمله آیاتی که دلالت بر عصمت و مرجعیت دینی اهل بیت(ع) و ولایت آن بزرگواران، از جمله امام حسین(ع) دارد، آیه «اعتصام» است. خداوند متعال می‌فرماید: ﴿وَاعْتَصِمُوا بِحَبْلِ اللَّهِ جَمِيعًا وَلَا تَفَرَّقُوا﴾[۱].
مفهوم «اعتصام»
فیومی می‌گوید: عصمه الله من المکروه (یعصمه) من باب ضرب: حفظه و وقاه، و (اعتصمت) بالله: امتنعت به[۲]. عصمه الله من المکروه یعصمه از باب «ضرب» به معنای حفظ کرد و نگاه داشت او را، آمده است و اعتصمت بالله؛ یعنی توسط خدا امتناع نمودم. ابن فارس می‌گوید: واعتصم العبد بالله تعالی: إذا امتنع[۳]. بنده به خدای متعال چنگ زد، آنگاه که امتناع نمود. معنای چنگ زدن به خدا یا ریسمان خداوند، آن است که انسان خود را حفظ کرده و نفس خود را از بلاها و دشمنان به وسیله پناه بردن به خداوند متعال و ریسمان او حفظ کرده و از گزند عقوبات دنیا و آخرت مصون دارد.[۴]
مقصود از «حبل الله»
خداوند متعال در سوره آل عمران می‌فرماید: ﴿وَمَنْ يَعْتَصِمْ بِاللَّهِ فَقَدْ هُدِيَ إِلَى صِرَاطٍ مُسْتَقِيمٍ﴾[۵]. در این آیه، امر به اعتصام و چنگ زدن به خداوند متعال و ذیل عنایت او شده؛ خداوندی که در پیروی از دستورات او سعادت و کمال بشر تضمین شده است. در آیه مورد بحث، خداوند متعال امر به تمسک و اعتصام به حبل و ریسمان الهی کرده است. با جمع بین این آیه و آیه قبل استفاده می‌شود که حبل و ریسمان خدا باید سنخیتی با خداوند داشته باشد تا با اعتصام و چنگ زدن به او، در حقیقت انسان به خداوند چنگ زده باشد و آن غیر از معصوم کسی دیگر نیست. کسانی که تمسک به آنان واجب است با مراجعه به آیات و روایات معتبر پی می‌بریم که اعتصام به چه چیزی و چه کسانی واجب است:
خداوند متعال
در قرآن کریم می‌خوانیم: ﴿وَمَنْ يَعْتَصِمْ بِاللَّهِ فَقَدْ هُدِيَ إِلَى صِرَاطٍ مُسْتَقِيمٍ﴾[۶]. و نیز می‌فرماید: ﴿إِلَّا الَّذِينَ تَابُوا وَأَصْلَحُوا وَاعْتَصَمُوا بِاللَّهِ وَأَخْلَصُوا دِينَهُمْ لِلَّهِ فَأُولَئِكَ مَعَ الْمُؤْمِنِينَ﴾[۷]. و نیز می‌فرماید: ﴿فَأَقِيمُوا الصَّلَاةَ وَآتُوا الزَّكَاةَ وَاعْتَصِمُوا بِاللَّهِ هُوَ مَوْلَاكُمْ﴾[۸].[۹]
پیامبر اکرم(ص)
خداوند متعال می‌فرماید: ﴿مَنْ يُطِعِ الرَّسُولَ فَقَدْ أَطَاعَ اللَّهَ﴾[۱۰]. و نیز می‌فرماید: ﴿وَمَا آتَاكُمُ الرَّسُولُ فَخُذُوهُ وَمَا نَهَاكُمْ عَنْهُ فَانْتَهُوا﴾[۱۱].[۱۲]
قرآن کریم
ابوسعید خدری از رسول خدا(ص) نقل کرده که فرمود: همانا من در بین شما دو چیز گران‌بها خواهم گذارد: کتاب خدای عزوجل و عترتم. کتاب خدا، ریسمان کشیده شده از آسمان به طرف زمین و عترتم اهل بیتم، همانا لطیف آگاه به من خبر داده که هرگز این دو از یکدیگر جدا نمی‌گردند تا در کنار حوض [کوثر] بر من وارد شوند... [۱۳].
و به نص قرآن کریم، خود قرآن نیز از مقام عصمت برخوردار بوده و از هنگام نزول آن توسط جبرئیل بر پیامبر(ص) و از پیامبر به مردم، از عصمت و مصونیت برخوردار است؛ لذا هیچ‌گونه اشتباه و خطایی در آن راه ندارد و به طور حتم و یقین می‌توان گفت: قرآن کلام خدا است. خداوند متعال درباره قرآن کریم می‌فرماید: ﴿لَا يَأْتِيهِ الْبَاطِلُ مِنْ بَيْنِ يَدَيْهِ وَلَا مِنْ خَلْفِهِ تَنْزِيلٌ مِنْ حَكِيمٍ حَمِيدٍ﴾[۱۴].[۱۵]
اهل بیت پیامبر(ص)
و نیز از جمله کسانی که تمسک و اعتصام و پیروی از آنان واجب است، اهل بیت پیامبر اکرم(ص) می‌باشند که تمسک و اعتصام به آنان در راستای اعتصام به خداوند بوده و در حقیقت پیروی از حق و حقیقت است.
این مطلب را از چند طریق می‌توان اثبات نمود:
الف) حدیث ثقلین: در عموم احادیث «ثقلین»، امر به تمسک و متابعت از کتاب خدا و اهل بیت(ع) شده است. تمسکی که عبارت است از همان اعتصام و چنگ زدن. پس اعتصام به «حبل الله» در حقیقت، همان چنگ زدن به کتاب خدا و عترت پیامبر است؛ عترتی که ادامه دهنده راه پیامبر(ص) و بیان کننده سنت او است. به همین جهت است که مشاهده می‌کنیم در برخی از مضامین حدیث ثقلین، از تعبیر «اعتصام» استفاده شده است: جابر از پیامبر اکرم(ص) نقل کرده که فرمود: «تَرَكْتُ فِيكُمْ مَا لَنْ تَضِلُّوا بَعْدِي إِنْ اعْتَصَمْتُمْ بِهِ كِتَابُ اللهِ وَ عِتْرَتِي أَهْلَ بَيْتِي»[۱۶]. من میان شما چیزهایی را به ودیعت گذاردم که اگر به آن‌ها چنگ زنید، هرگز گمراه نخواهید شد؛ کتاب خدا و عترتم اهل بیتم.
ب) ادله عصمت: با مراجعه به قرآن کریم و روایات، پی به وجود مقام عصمت برای اهل بیت پیامبر(ص) خواهیم برد و این مطلب را از ادله‌ای همچون آیه تطهیر می‌توان استفاده کرد که در جای خود به طور تفصیل مورد بحث و بررسی قرار داده‌ایم. خداوند متعال می‌فرماید: ﴿إِنَّمَا يُرِيدُ اللَّهُ لِيُذْهِبَ عَنْكُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَيْتِ وَيُطَهِّرَكُمْ تَطْهِيرًا﴾[۱۷].
ج) تمسک به حبل عترت: طبرسی از ابوسعید خدری نقل کرده که رسول خدا(ص) فرمود: ای مردم! همانا من میان شما دو ریسمان گذاردم که اگر به آن دو تمسک کنید، هرگز بعد از من گمراه نخواهید شد که یکی بزرگ‌تر از دیگری است: کتاب خدا، ریسمان کشیده شده از آسمان به طرف زمین و عترتم اهل بیتم و آگاه باشید. این دو هرگز از یکدیگر جدا نمی‌شوند تا بر من کنار حوض وارد شوند.[۱۸].[۱۹]
«حبل الله» در روایات اهل بیت(ع)
با مراجعه به روایات اهل بیت(ع) پی می‌بریم آنان «حبل الله» را بر خود تطبیق کرده‌اند:
١. شیخ طوسی به سندش از امام صادق(ع) در تفسیر قول خداوند: ﴿وَاعْتَصِمُوا بِحَبْلِ اللَّهِ جَمِيعًا﴾[۲۰] نقل کرده که فرمود: «نَحْنُ الْحَبْلُ»[۲۱]. ما ریسمان خداییم.
٢. از جابر نقل شده که امام باقر(ع) فرمود: آل محمد(ع) همان ریسمان خداوند هستند که ما مأمور به چنگ زدن به آنان شده‌ایم. خداوند فرمود: «و همگی به ریسمان خدا چنگ زنید و پراکنده نشوید».[۲۲].[۲۳]
«حبل الله» در روایات اهل سنت
ثعلبی در تفسیرش از امام صادق(ع) نقل کرده که فرمود: «نَحْنُ حَبْلُ اللَّهِ الَّذِي قَالَ اللَّهُ تَعَالَى: ﴿وَاعْتَصِمُوا بِحَبْلِ اللَّهِ جَمِيعًا وَلَا تَفَرَّقُوا﴾[۲۴]»[۲۵]. ما ریسمان خداییم که خداوند درباره آن فرمود: «و همگی به ریسمان خدا چنگ زنید و پراکنده نشوید».[۲۶]
منابع
پانویس
- ↑ «و همگان به ریسمان خداوند بیاویزید و مپرا کنید» سوره آل عمران، آیه ۱۰۳.
- ↑ احمد بن محمد فیومی، المصباح المنیر فی غریب الشرح الکبیر للرافعی، ص۴۱۴.
- ↑ احمد بن فارس ابن فارس، معجم مقاییس اللغة، ج۴، ص۳۳۱.
- ↑ رضوانی، علی اصغر، دانشنامه علمی کلمات امام حسین، ج۱، ص ۲۱۱.
- ↑ «و هر کس به خداوند پناه آورد به راهی راست راهنمایی شده است» سوره آل عمران، آیه ۱۰۱.
- ↑ «و هر کس به خداوند پناه آورد به راهی راست راهنمایی شده است» سوره آل عمران، آیه ۱۰۱.
- ↑ «مگر آنان که توبه کنند و به راه آیند و به خداوند توسّل جویند و دینشان را برای خداوند، ناب گردانند؛ که اینان با مؤمنان (همراه) اند و زودا که خداوند به مؤمنان پاداشی سترگ بخشد» سوره نساء، آیه ۱۴۶.
- ↑ «پس نماز را برپا دارید و زکات بپردازید و به (ریسمان) خداوند چنگ زنید؛ او سرور شماست که نیکو یار و نیکو یاور است» سوره حج، آیه ۷۸.
- ↑ رضوانی، علی اصغر، دانشنامه علمی کلمات امام حسین، ج۱، ص ۲۱۲.
- ↑ «هر که از پیامبر فرمانبرداری کند بی‌گمان از خداوند فرمان برده است» سوره نساء، آیه ۸۰.
- ↑ «و آنچه پیامبر به شما می‌دهد بگیرید و از آنچه شما را از آن باز می‌دارد دست بکشید و از خداوند پروا کنید که خداوند، سخت کیفر است» سوره حشر، آیه ۷.
- ↑ رضوانی، علی اصغر، دانشنامه علمی کلمات امام حسین، ج۱، ص ۲۱۳.
- ↑ «وَ إِنِّي تَارِكٌ فِيكُمُ الثَّقَلَيْنِ كِتَابَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ عِتْرَتِي كِتَابُ اللَّهِ حَبْلٌ مَمْدُودٌ بَيْنَ السَّمَاءِ وَ الْأَرْضِ وَ عِتْرَتِي أَهْلُ بَيْتِي وَ إِنَّ اللَّطِيفَ الْخَبِيرَ أَخْبَرَنِي أَنَّهُمَا لَنْ يَفْتَرِقَا حَتَّى يَرِدَا عَلَيَّ الْحَوْضَ...»؛ ابن حنبل، مسند الإمام احمد بن حنبل، ج۱۷، ص۲۱۱-۲۱۲، حدیث ۱۱۱۳۱.
- ↑ «در حال و آینده آن، باطل راه ندارد، فرو فرستاده (خداوند) فرزانه ستوده‌ای است» سوره فصلت، آیه ۴۲.
- ↑ رضوانی، علی اصغر، دانشنامه علمی کلمات امام حسین، ج۱، ص ۲۱۳.
- ↑ عبدالرحمن بن ابی بکر سیوطی، جامع الأحادیث، ج۴، ص۸۲، حدیث ۱۰۳۱۷.
- ↑ «جز این نیست که خداوند می‌خواهد از شما اهل بیت هر پلیدی را بزداید و شما را به شایستگی پاک گرداند» سوره احزاب، آیه ۳۳.
- ↑ «أَيُّهَا النَّاسُ إِنِّي قَدْ تَرَكْتُ فِيكُمْ حَبْلَيْنِ إِنْ أَخَذْتُمْ بِهِمَا لَنْ تَضِلُّوا بَعْدِي أَحَدُهُمَا أَكْبَرُ مِنَ الْآخَرِ كِتَابُ اللَّهِ حَبْلٌ مَمْدُودٌ مِنَ السَّمَاءِ إِلَى الْأَرْضِ وَ عِتْرَتِي أَهْلُ بَيْتِي أَلَا وَ إِنَّهُمَا لَنْ يَفْتَرِقَا حَتَّى يَرِدَا عَلَيَّ الْحَوْضَ»؛ طبرسی، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، ج۲، ص۸۰۵.
- ↑ رضوانی، علی اصغر، دانشنامه علمی کلمات امام حسین، ج۱، ص ۲۱۴.
- ↑ «و همگان به ریسمان خداوند بیاویزید» سوره آل عمران، آیه ۱۰۳.
- ↑ طوسی، الأمالی، ص۲۷۲، حدیث ۵۱۰.
- ↑ «آل محمّد(ع) هم حبل اللّه الّذي أمرنا بالاعتصام به، فقال: ﴿وَاعْتَصِمُوا بِحَبْلِ اللَّهِ جَمِيعًا وَلَا تَفَرَّقُوا﴾»؛ عیاشی، تفسیر العیاشی، ج۱، ص۱۹۴، حدیث ۱۲۳.
- ↑ رضوانی، علی اصغر، دانشنامه علمی کلمات امام حسین، ج۱، ص ۲۱۶.
- ↑ «و همگان به ریسمان خداوند بیاویزید و مپرا کنید» سوره آل عمران، آیه ۱۰۳.
- ↑ احمد بن محمد ثعلبی، الکشف و البیان عن تفسیر القرآن، ج۳، ص۱۶۳.
- ↑ رضوانی، علی اصغر، دانشنامه علمی کلمات امام حسین، ج۱، ص ۲۱۷.