زلیخا

زلیخا از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: زلیخا در قرآن - زلیخا در تاریخ اسلامی - پرسش مرتبط ندارد

مقدمه

زُلیخا (zolayxa = zoleika) را برخی به ضم "ز" و فتح "لام" و برخی دیگر به فتح "ز" و کسر "لام" خوانده‌اند. دهخدا تلفظ دوم را دارای شهرت و نادرست دانسته است. درباره عربی یا غیر عربی بودن این واژه اختلاف است: فرهنگ‌نویسانی چون خلیل فراهیدی، جوهری و ابن فارس این واژه را در کتاب‌های خود نیاورده‌اند؛ ولی واژه‌پژوهانِ پس از آنها مانند ابن‌منظور، فیروزآبادی و زبیدی، بدون پرداخت صریح به ریشه و معنای لغوی زلیخا، آن را ذیل ماده "ز ـ ل ـ خ" به معنای "لغزیدن" آورده‌اند . زبیدی به نقل از استاد خود ساختار درست آن را "زَلِیخا" به فتح "ز" و تلفظ آن را به گونه مصغّر (: زُلَیخا) عامیانه و نادرست خوانده است. در مقابل، برخی دیگر به نقل از حاشیه القاموس المحیط تلفظ آن به شکل مصغّر و با هر دو الف ممدوده و مقصوره را نیز درست دانسته‌اند. برخی ضبط درست آن را زلیخاء گفته‌اند. بر همین اساس بعضی، "زُلَیخاء" را مصغر "زَلخاء" (مانند حُمَیراء و حَمراء) دانسته و در سبب نامگذاری وی به این نام گفته‌اند که او زنی بسیار زیبا بود؛ به گونه‌ای که می‌توانست هر مردی را دچار لغزش و گناه کند و تصغیر آن به جهت ترحم و محبت است؛ ولی چنانچه عربی و مصغر بودن آن را بپذیریم، معنای آن "زن لغزشکار و خطاکار" خواهد بود. این معنا افزون بر زبان عربی، با شخصیت داستانی وی در قصه حضرت یوسف (ع) نیز سازگارتر است.

در مقابل، برخی، واژه زلیخا را از واژگان دخیل و غیر عربی دانسته‌اند. بر اساس این دیدگاه، زلیخا، معرّبِ همراه با تصحیف نام آزِنت (Aseneth) است. عرب‌ها، حرف اول آن را الف و لام تزیینی گمان کرده و "الزنت" گفته و سپس بدون الف و لام زنیخا خوانده‌اند یا در آغاز "الزنیخا" نوشته و سپس الف و لام را "ال" تعریف شمرده و با حذف آن، زنیخا و زلیخا شده است. بعضی دیگر در تلاشی تفاهم‌طلبانه، زلیخا را در اصل "زَلْیَقه" دانسته‌اند که در هر دو زبان عربی و عبری به معنای زن لغزشکار و درست در برابر عنوانی است که به حضرت یوسف (ع) داده شده است. بنا بر این دیدگاه، قرآن حضرت یوسف (ع) را با عنوان "صدیق" یاد کرده است ﴿يُوسُفُ أَيُّهَا الصِّدِّيقُ أَفْتِنَا فِي سَبْعِ بَقَرَاتٍ سِمَانٍ يَأْكُلُهُنَّ سَبْعٌ عِجَافٌ وَسَبْعِ سُنْبُلَاتٍ خُضْرٍ وَأُخَرَ يَابِسَاتٍ لَعَلِّي أَرْجِعُ إِلَى النَّاسِ لَعَلَّهُمْ يَعْلَمُونَ﴾ که ریشه عبری آن صادیگ است. لازم به یادآوری است که دیلمی (قرن هشتم هجری)، نام زن عزیز مصر را زَلْیَخه گفته است. بر اساس پاره‌ای گزارش‌های تاریخی، این نام در میان عرب‌ها کاربرد داشته است؛ از جمله آن را نام کنیزی دانسته‌اند که زینب دختر جَحش، از همسران پیامبر اکرم (ص) به آن حضرت هدیه داد. برخی نیز احتمال داده‌اند که یهودیان نام مادر یوسف (ع)، یعنی "رحیلا" را به همسر عزیز مصر اطلاق کرده باشند و "رحیلا" با قلب و تصحیف به صورت زلیخا بر وزن "چَلیپا" یا بر وزن "هُوِیدا" در آمده باشد، چنان که نام مصری خود عزیز مصر یعنی فوطیفار به صورت قطفیر در آمده است. البته نام مادر یوسف (ع) راحیل بود نه رحیلا. در منابع تاریخی، تفسیری و روایی، زلیخا نام همسر عزیز مصر معرفی شده است که عاشق و دلباخته حضرت یوسف (ع) شد. قرآن کریم بدون تصریح به این نام، از او با عنوان زن عزیز مصر یاد می‌کند. ﴿وَقَالَ الَّذِي اشْتَرَاهُ مِنْ مِصْرَ لِامْرَأَتِهِ أَكْرِمِي مَثْوَاهُ عَسَى أَنْ يَنْفَعَنَا أَوْ نَتَّخِذَهُ وَلَدًا وَكَذَلِكَ مَكَّنَّا لِيُوسُفَ فِي الْأَرْضِ وَلِنُعَلِّمَهُ مِنْ تَأْوِيلِ الْأَحَادِيثِ وَاللَّهُ غَالِبٌ عَلَى أَمْرِهِ وَلَكِنَّ أَكْثَرَ النَّاسِ لَا يَعْلَمُونَ﴾، ﴿وَقَالَ نِسْوَةٌ فِي الْمَدِينَةِ امْرَأَتُ الْعَزِيزِ تُرَاوِدُ فَتَاهَا عَنْ نَفْسِهِ قَدْ شَغَفَهَا حُبًّا إِنَّا لَنَرَاهَا فِي ضَلَالٍ مُبِينٍ﴾ داستان دلباختگی زلیخا به حضرت یوسف (ع) به عنوان بخشی از تاریخ زندگی آن حضرت، بخش بسیار کوچکی از سوره یوسف (ع) را فراگرفته؛ ولی همواره از سوی برخی نویسندگان، شاعران، داستان‌پردازان و توده مردم به عنوان محوری‌ترین بخش داستان زندگی یوسف (ع) مورد توجه قرار گرفته و کتاب‌هایی منثور و منظوم در این باره تألیف و تدوین شده‌اند.

منابع

• اسدی، علی، مقاله «زلیخا»، دائرة المعارف قرآن کریم ج۱۴