روح القدس در کلام اسلامی

چیستی روح القدس و منبع علم بودن برای امامان

• یکی از منابع علم امامان(علیهم السلام)، تاییدات و القای روح القدس است، روح القدس نیروی غیبی است که با همۀ پیامبران و معصومان همراه بوده و در موراد مختلفی امدادهای الهی را به آنها منتقل ساخته است. روح القدس، امامان را همراهی کرده، حقایق و معارفی را به ایشان القاء می‌کند و لازمه‌اش پرده برداشتن از حقایق غیبی برای آنهاست. امامان(علیهم السلام) به سبب داشتن ملکۀ عصمت در بالاترین مرتبه، از این نیروی غیبی برخوردار بودند؛ به طوری که از آن در هدایت مردم کمک می‌گرفتند.
• واژۀ روح القدس چهار بار در قرآن مجید آمده است، گاهی دربارۀ حضرت عیسی(ع) و گاهی دربارۀ پیامبر اسلام(صلی الله علیه و آله). در مورد حضرت عیسی می فرماید: «وَآتَيْنَا عِيسَى ابْنَ مَرْيَمَ الْبَيِّنَاتِ وَأَيَّدْنَاهُ بِرُوحِ الْقُدُسِ» و در مورد سخن گفتن ایشان در گهواره می فرماید: «إِذْ أَيَّدتُّكَ بِرُوحِ الْقُدُسِ تُكَلِّمُ النَّاسَ فِي الْمَهْدِ وَكَهْلاً» دربارۀ پیامبر اسلام(صلی الله علیه و آله) نیز آمده است: «قُلْ نَزَّلَهُ رُوحُ الْقُدُسِ مِن رَّبِّكَ بِالْحَقِّ»
• برای روح القدس دو تفسیر بیان شده، یکی فرشتۀ وحی، جبرییل و دیگری نیروی مرموز غیبی خاصّی که همراه با انبیا بوده است. آیۀ مربوط به پیامبر اسلام(صلی الله علیه و آله) با معنای اول تناسب دارد و آیات مربوط به حضرت عیسی(ع) با معنای دوم و همان بود که مسیح را تأیید می‌کرد تا در گهواره سخن بگوید و یا مردگان را زنده نماید. این روح مقدّس و پاک منبع الهام بخش بزرگی برای انبیا بوده است.
• روح القدس عنوانی است که بر کل مسئله علم و سرچشمهٔ علم امام سایه می‌افکند و به تعبیری روح القدس لازمه و شرط شئِ برای تحقق و تبلور آگاهی و ایجاد مجاری علم، برای امام می‌باشد. روح القدس نیروی غیبی و مرموز الهی است که نشان‌گر مرتبه‌ای بلند و والا از مقام علمی و معنوی و دلیل بر قرب فراوان به پروردگار متعال می‌باشد ثمره تسدید، توفیق و تأییدی که روح القدس به همراه خود دارد، نلغزیدن، به خطا نرفتن و مؤدب شدن به آداب الهی است که همه اینها ریشه در معرفت، علم و رؤیت حقایق و جایگاه آن یعنی روح دارد. براساس آنچه در منابع دینی آمده، بندگان برگزیدۀ خداوند که دارای ضمیری صاف و پیراسته از آلایش‌های مادّی‌اند، گاهی به لطف الهی و از طریق "القاء روح" بر یک رشته حقایق و امور پنهان از حسّ، آگاه می‌گردند.

روایاتی دربارۀ روح القدس

• روایات گوناگونی بیانگر آن است که روح القدس حقیقتی همراه اهل بیت(علیهم السلام) بوده است که با آن حقایق بسیاری را درک می‌کرده‌اند محمد بن حسن الصفار در کتاب بصائرالدرجات در ضمن شش باب و بیش از ۵۰ حدیث به این موضوع پرداخته است. در کتاب شریف کافی، باب دیگری وجود دارد با عنوان «ذِکرُ الْأَرْوَاحِ الَّتِی فِی الْأَئِمَّةِ»، روایات آن بیان می‌کنند در پیامبران و اوصیای آنان روحی به نام روح القدس قرار داده شده است که گرفتار خواب و غفلت و سرگرمی نمی‌شود و آنان از این طریق، علوم الهی را دریافت می‌کنند. برخی از این روایات عبارتند:

1. یکی از اصحاب امام صادق(علیه السلام) از ایشان سؤال کرد: "آیا شده است که از چیزی سؤال کنند، و علم آن نزد شما نباشد؟" حضرت فرمودند: «گاه چنین بوده است!» راوی عرض کرد: "در این هنگام چه می‌کنید؟" امام فرمودند «روح القدس به ما تلقین می‌کند.»
2. در روایت دیگری امام باقر(علیه السلام) دربارۀ آیۀ «كَذَلِكَ أَوْحَيْنَا إِلَيْكَ رُوحًا مِّنْ أَمْرِنَا مَا كُنتَ تَدْرِي مَا الْكِتَابُ وَلا الإِيمَانُ وَلَكِن جَعَلْنَاهُ نُورًا نَّهْدِي بِهِ مَنْ نَّشَاء...» می فرماید: «از آن زمان که خداوند آن روح را بر پیامبرش نازل کرد به آسمان بازنگشت، و او در ما است.» این تعبیر نشان می‌دهد این روح که یکی از منابع اصلی علم و دانش پیامبر و ائمه معصومین(علیهم السلام) بوده غیر از جبرییل بوده، و حقیقتی است در درون وجود آنها که از پیامبر به امام و از هر امام به امام بعد منتقل شده است.
3. مفضل بن عمر می گوید: امام صادق(علیه السلام) فرمودند: «روح القدس نمی‌خوابد و غفلت نمی‌کند و لهو و سهو و خطا ندارد و روح القدس ثابت است و امام به واسطه آن شرق و غرب و خشکی و دریای زمین را می‌بیند.» عرض کردم: "فدایت شوم امام می‌تواند آنچه را که در بغداد است با دست بگیرد؟" حضرت فرمودند: «بله تا آنچه را که زیر عرش است می‌تواند.»
4. امام صادق(علیه السلام) در تفسیر آیۀ «وَالسَّابِقُونَ السَّابِقُونَ * أُوْلَئِكَ الْمُقَرَّبُونَ» فرمودند: «آنها پیش‌گامان رسولان الهی و بندگان خاص خدایند که خداوند در آنها پنج روح قرار داده و یکی از آنها روح القدس است که به وسیلۀ آن مطالب را درک می‌کنند.»
5. همچنین ابابصیر از امام صادق(علیه السلام) دربارۀ آیۀ «وَكَذَلِكَ أَوْحَيْنَا إِلَيْكَ رُوحًا مِّنْ أَمْرِنَا» سؤال کرد، امام فرمودند: «روح آفریده‌ای است که به خدا قسم از جبرئیل و میکائیل بزرگ‌تر است. او همراه رسول خدا(صلی الله علیه و آله) بوده و به او از عوالم مختلف خبر می‌داده و او را تأیید و تصدیق می‌کرده است. اکنون همان روح با ائمۀ اطهار است و به آنها خبر می‌دهد و آنها را تأیید و تصدیق می‌کند.»
6. امام باقر(علیه السلام) در روایتی فرمودند: «إِنَ‏ اللَّهَ‏ خَلَقَ‏ الْأَنْبِيَاءَ وَ الْأَئِمَّةَ عَلَى‏ خَمْسَةِ أَرْوَاحٍ‏ رُوحِ الْقُوَّةِ وَ رُوحِ الْإِيمَانِ وَ رُوحِ الْحَيَاةِ وَ رُوحِ الشَّهْوَةِ وَ رُوحِ الْقُدُسِ فَرُوحُ الْقُدُسِ مِنَ اللَّهِ وَ سَائِرُ هَذِهِ الْأَرْوَاحِ يُصِيبُهَا الْحَدَثَانِ فَرُوحُ الْقُدُسِ لَا يَلْهُو وَ لَا يَتَغَيَّرُ وَ لَا يَلْعَبُ وَ بِرُوحِ الْقُدُسِ عَلِمُوا يَا جَابِرُ مَا دُونَ الْعَرْشِ إِلَى مَا تَحْتَ الثَّرَى»
7. امام صادق(علیه السلام) فرمودند: «فِي الْأَنْبِيَاءِ وَ الْأَوْصِيَاءِ خَمْسَةُ أَرْوَاحٍ رُوحُ الْبَدَنِ وَ رُوحُ الْقُدُسِ وَ رُوحُ الْقُوَّةِ وَ رُوحُ الشَّهْوَةِ وَ رُوحُ الْإِيمَانِ‏ وَ فِي الْمُؤْمِنِينَ أَرْبَعَةُ أَرْوَاحٍ أَفْقَدُهَا رُوحُ الْقُدُسِ وَ رُوحُ الْبَدَنِ وَ رُوحُ الشَّهْوَةِ وَ رُوحُ الْإِيمَانِ وَ فِي الْكُفَّارِ ثَلَاثَةُ أَرْوَاحٍ رُوحُ الْبَدَنِ وَ رُوحُ الْقُوَّةِ وَ رُوحُ الشَّهْوَةِ ثُمَّ قَالَ رُوحُ‏ الْإِيمَانِ‏ يُلَازِمُ‏ الْجَسَدَ مَا لَمْ‏ يَعْمَلْ‏ بِكَبِيرَةٍ فَإِذَا عَمِلَ بِكَبِيرَةٍ فَارَقَهُ الرُّوحُ وَ رُوحُ الْقُدُسِ مَنْ سَكَنَ فِيهِ فَإِنَّهُ لَا يَعْمَلُ بِكَبِيرَةٍ أَبَداً.»
8. ابوحمزه نقل می‌کند از امام صادق(علیه السلام) درباره علمشان پرسیدم که آیا آن را همچون علوم دیگر افراد از دهان مردم فرا می‌گیرند یا در کتابی است که در نزد آنان است و آن را می‌خوانند و علومی را می‌آموزند؟ امام فرمودند: «مسأله از آنچه می‌پنداری بالاتر و مهمتر است! آیا آیه قرآن را نشنیده‌ای که می‌فرماید: «ای پیامبر ما بودیم که "روح" را که از امر ماست به سویت فرستادیم و تو پیش از آن نسبت به کتاب و ایمان چیزی نمی‌دانستی؟» (...) پس آن هنگام که خداوند روح را به سوی پیامبر فرستاد، از طریق آن آگاهی و فهم کسب نمود، و این روح امری است که خداوند به هرکس که مشیت‌اش تعلق گیرد اعطا می‌نماید و هرگاه به بنده‌ای اعطا نفرماید، او را فهم و آگاهی تعلیم دهد.»
9. مفضل بن عمر از امام صادق(علیه السلام) از علم امام نسبت به آنچه در اقطار زمین است، در حالی که امام در میان خانه می‌باشد و پرده هم جلو او افتاده است، پرسید. امام(علیه السلام) فرمود: «ای مفضل به راستی خداوند در پیامبر(صلی الله علیه و آله) پنج روح نهاده، روح حیات، روح توانایی، روح شهوت، روح ایمان و روح القدس که به وسیلۀ آن تحمل نبوت کند و چون پیامبر در گذرد، روح القدس از او منتقل شود و متعلق به امام گردد. روح القدس نه بخوابد، نه غفلت کند، نه به بازی سرگرم شود، نه به خود ببالد و مغرور شود، نه فریب خورد و نه دست‌خوشِ دروغ گردد، ولی آن چهار روح دیگر بخوابند، غفلت کنند، به بازی سرگرم شوند، بر خود ببالند و فریب خورند و امام همه چیز را با روح القدس درک می‌کند.
10. در حديثى از امام صادق(علیه السلام) سؤال شد كه پیامبر(صلی الله علیه و آله) وقتی امیرمؤمنان(علیه السلام) را به يمن فرستاد تا ميان آنها قضاوت كند، آن حضرت دربارۀ قضاوت‌هاى خويش مى‌فرمايد: "با هيچ قضيه‌اى مواجه نشدم جز اين‌كه به حكم داود و حكم رسول خدا(صلی الله علیه و آله) دربارۀ آن قضاوت كردم". سؤال اين است، اين مدعا در حالى كه قرآن كاملا نازل نشده بود، چگونه ممكن است؟ چگونه اين امر ممكن است در حالى كه همه قرآن نازل نشده بود و رسول خدا(صلی الله علیه و آله) كنار او نبود؟ فرمود: «روح القدس به او مى‌رساند.»
11. امام رضا(علیه السلام) می فرمایند: «همانا خداى عزوجلّ ما را با روحى كه مقدس و مطهّر است تاييد كرده است كه فرشته نيست، با احدى از سابقين نبود جز با رسول خدا(صلی الله علیه و آله) و آن با امامان از ما هست آنها را تسديد و موفّق مى‌كند. و آن عمودى از نور بين ما و بين خداى عزوجل است.»
12. امام صادق(علیه السلام) در پاسخ به سؤال عمار ساباطی که پرسید: "اگر شما حکومت می یافتید چگونه حکم می‌کردید؟" فرمودند: «به حکم خدا و حکم داوود حکم می‌کنیم و چون موضوعی به ما مراجعه شود که حکم آن نزد ما حاضر نباشد، روح القدس به ما القا می‌کند.»
13. امام باقر(علیه السلام) فرمودند: «به راستی که اوصیاء و امامان محدّث هستند، روح القدس با آنان سخن می‌گوید؛ در حالی که او را نمی‌بینند.»
14. ابوبصیر می گوید: از امام صادق(علیه السلام) راجع به قول خدای عزّوجل: «از تو دربارۀ روح می‌پرسند، بگو روح از امر پروردگار من است» پرسیدم، فرمود: «آن مخلوقی است بزرگتر از جبرییل و میکاییل که همراه رسول خدا(صلی الله علیه و آله) و همراه ائمه است و آن از عالم ملکوت است.»
15. امام صادق(علیه السلام) فرمودند: «روح القدس مخصوص رسول خدا(صلی الله علیه و آله) و امامان(علیهم السلام) است.»
16. امام باقر(علیه السلام) فرمودند: «امامان(علیهم السلام) به واسطه روح القدس آنچه را که زیر عرش است تا آنچه را که زیر ستاره ثریا می‌باشد می‌شناسند.»
17. امیرالمؤمنین(علیه السلام) دربارۀ این ملک در خطبه قاصعه می‌فرماید: «از همان لحظه‌ای که پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله) را از شیر گرفتند، خداوند بزرگ‌ترین فرشتۀ خود را مأمور تربیت پیامبر اکرم کرد تا شب و روز راه‌های بزرگواری و راستی و نیکوترین اخلاق جهان راهنمایی کند.»
18. امام باقر(علیه السلام) در روایتی فرمودند: «امامان(علیهم السلام) به واسطه روح القدس آنچه را که زیر عرش است تا آنچه را که زیر ستاره ثریا می‌باشد می‌شناسند.»

ویژگی روح القدس در روایات

• ویژگی های روح القدس و برخی از نکاتی که می توان از این روایات برداشت کرد عبارتند از:

1. اهل بیت(علیهم السلام) به سبب زندگی عادی نمی‌خواهند همواره از روح القدس و بُعد عالی روحشان استفاده کنند بلکه هنگامی که لازم باشد به آن اشراف پیدا کنند، آن را به کار گرفته و از آن استفاده می‌کنند و این حقیقت مشترک است بین ایشان و رسول خدا(صلی الله علیه و آله) است.
2. در تفاوت روح الایمان و روح القدس که در روایات بدان اشاره شده بود گفته شده است: روح ایمان تا هنگامی که گناه کبیره انجام ندهد با بدن ملازم است و زمانی که گناه کبیره‌ای انجام داد، از بدن مفارقت "غيبت" می‌کند، اما کسی که روح القدس در او قرار گیرد هرگز گناه کبیره انجام نمی‌دهد.
3. برخى از روايات دلالت دارد امام وقتى به امامت مى‌رسد حامل روح القدس مى‌شود ولى از برخى ديگر استفاده مى‌شود پيش از امامت هم داراى چنين "روحى" است مانند روایت فرستاده شدن امیرالمؤمنین(علیه السلام) به یمن.
4. این روح همواره همراه امام هست و از او غایب نمی شود، زيرا تعبير به عدم غفلت و عدم سهو و نسيان که در روایات ذکر شده بود را امام به واسطۀ آن پيدا مى‌كند.
5. در برخی از روایات آمده بود روح القدس بزرگتر از جبرئیل و میکائیل بوده و از جنس فرشتگان نیست زیرا با توجه به سوره قدر که روح به ملائکه عطف شده ثابت می‌گردد، روح القدس از ملائکه نیست زیرا عطف مقتضی مغایرات است.
6. امامان(علیهم السلام) بسیاری از علوم شگفت‌انگیز خود را از طریق روح القدس بدست می‌آورده‌اند.

نتیجه گیری

• با پذیرفتن این مطلب که نتیجۀ روح قدسی، علم و معرفت است و روایاتی نیز بر آن دلالت دارد، باید گفت دو اثر بر این روح قدسی و پاک مترتب است:

1. علم و معرفتی که روح القدس بدون واسطه، آنها را کسب و مزین به آگاهی از آن می‌شود؛ به تعبیر دیگر، به همراه بهره‌مندی از روح القدس این آگاهی‌ها هم برای دریافت کننده روح وجود یافته است.
2. علم و معرفتی که ممکن است واسطه‌هایی الهی در رسیدن و بهره‌مندی روح القدس به آنها نقش داشته باشند؛ مانند وحی و جبرییل یا آگاهی و دانش کامل از حلال و حرام و نقش پیامبر(صلی الله علیه و آله) در آن.