بحث:حارث بن عبدالله همدانی در رجال و تراجم

الحارث الأعور عنوان یاد شده در سند یک روایت تفسیر کنز الدقائق و به گزارش از کتاب الخصال واقع شده است: «عَنِ الْحَارِثِ الْأَعْوَرِ قَالَ قَالَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ(ع) ثَلَاثٌ بِهِنَّ يَكْمُلُ الْمُسْلِمُ التَّفَقُّهُ فِي الدِّينِ وَ التَّقْدِيرُ فِي الْمَعِيشَةِ وَ الصَّبْرُ عَلَى النَّوَائِبِ». شرح حال راوی در کتب رجال، چهار عنوان دیده می‌شود: أ. الْحَارِثِ الْأَعْوَرِ. ب. الحارث بن عبدالله الأعور الهمدانی. ج. الحارث بن قیس الأعور. د. الحارث الهمدانی.  بر این اساس، این سؤال برای رجالیان پیش آمده است که آیا عناوین چهارگانه یاد شده، هرکدام یک راوی مستقل شمرده میشوند؛ یا بعضی از عناوین با برخی دیگر متحد هستند و مقصود از الحارث الأعور کیست؛ آیا به حارث بن قیس الأعور انصراف دارد؛ یا به حارث بن عبدالله الأعور یا خودش راوی مستقل است؟ دیدگاه‌های متفاوتی هست. بزرگانی، از جمله سید تفرشی، قهپایی و ملاصالح مازندرانی عقیده دارند مقصود از حارث الأعور، حارث بن قیس الأعور است و گروه دیگری، از جمله ابو علی حائری مازندرانی، آیة الله خویی و علامه شوشتری معتقدند به حارث بن عبدالأعور انصراف دارد، چنان که بعضی دیگر، او را راوی مستقل به شمار آوردند. بررسی از تتبع اسناد روایات، ملاحظه راوی و مروی عنه و اقوال رجالیان سنی، برداشت می‌شود که عناوین سه گانه الحارث الأعور، الحارث الهمدانی و الحارث بن عبدالله الأعور متحد هستند و از یک شخص حکایت مینمایند که از اصحاب خاص امام علی(ع) بوده است؛ بنابراین دو عنوان بیشتر نداریم: یکی حارث بن عبدالله و قیس بن عبدالله. توضیح: رجالیان سنی از حارث بن عبدالله با دو وصف الأعور و الهمدانی یاد کردند و عامر الشعبی و ابو اسحاق السبیعی را از راویانش برشمردند و در اسناد روایات، این دو تن از راوی، گاه با عنوان الحارث بن عبدالله الأعور و گاه با عنوان الحارث الأعور و زمانی با عنوان الحارث الهمدانی و هنگامی با عنوان الحارث روایت کردند. برقی از رجالیان شیعه نیز از راوی با عنوان الحارث بن عبدالله الأعور همدانی یاد کرده است، بنابراین تردیدی در اتحاد این عناوین نیست و از ظاهر کشی نیز همین معنا استفاده می‌شود، زیرا وی از الحارث بن قیس نام برده؛ لیکن از الحارث بن عبدالله نام نبرده، بلکه از الحارث الأعور یاد کرده است و نشان می‌دهد مقصودش از این عنوان، الحارث بن عبدالله الأعور الهمدانی است. بنابراین مقصود از الحارث الأعور در طرق و اسناد، أبو زهیر، الحارث بن عبدالله الهمدانی، الخارفی، الأعور، الحوتی، الکوفی است. ایشان از شخصیت‌های بزرگ تاریخ اسلام و از اصحاب خاص امام علی(ع) به شمار می‌آید و از جایگاه علمی بالایی برخوردار است و بزرگان اهل سنت با تعابیر کان من کبار علماء التابعین، کان من أوعیة العلم، أفقه الناس، و أفرض الناس، و أحسب الناس، تعلم الفرائض من علی، کان حافظا للفرائض معتنیا بها و بالحساب، العلامة الإمام، صاحب علی، کان فقیها کثیر العلم از حارث الأعور یاد کردند. روایات بسیاری از حارث در کتاب‌های شیعه و اهل سنت گزارش شده که عموماً از امام علی(ع) و در موضوعات و مباحث مختلف اعتقادی، احکام فقهی، تفسیر و اخلاق هستند. حارث الأعور احادیث و خطبه‌های امام علی(ع) را مینوشته است و بعضی او را نخستین گردآورنده خطبه‌های آن حضرت برشمردند. بر این اساس، در بعضی گزارشات از صحیفة الحارث الأعور یاد شده است. ابن حجر عسقلانی در ترجمه خلاس بن عمرو نوشته است: قال (احمد) أیضا: کانوا یخشون أن یکون خلاس یحدث عن صحیفة الحارث الأعور... و قال أبو حاتم یقال: وقعت عنده صحف عن علی. یکی از محققان پس از نقل عبارت ابن حجر نوشته است: و ظاهر هذا الکلام أن الکتاب کان لعلی(ع) وقع عند الحارث و یخشون أن یحدث عنه خلاس، و هنا احتمال آخر و هو أن یکون الکتاب إملاء منه(ع) کما تقدم أن علیا(ع) قال: من یشتری علما بدرهم؟ فاشتری الحارث صحفا؛  الظاهر أن المراد من صحیفة الوصی کتاب فیه فضائل علی(ع) لا أنه کتاب علی(ع). از آثار حارث الأعور کتابی است با عنوان مسائل أخبر بها أمیرالمؤمنین(ع) الیهودی و شیخ طوسی در ترجمه عمرو بن میمون به آن اشاره نموده است. طبقه راوی تاریخ ولادت حارث مشخص نیست؛ لیکن تاریخ وفاتش را سال ۶۵ هجری قمری ثبت نموده‌اند. برقی از وی در اصحاب امام علی(ع) با عنوان الحارث بن عبدالله الأعور همدانی یاد کرده است، چنانکه شیخ طوسی از ایشان با عنوان الحارث الهمدانی در اصحاب امام علی(ع) و با عنوان الحارث الأعور در اصحاب امام حسن(ع) ذکر نموده است و در اسناد روایات، از امیرالمؤمنین، امام حسن و امام حسین(ع) روایت کرده است. استادان و شاگردان راوی حارث الأعور در اسناد روایات، افزون بر امام علی، امام حسن و امام حسین(ع) از کسان دیگری، از جمله ابو طفیل عامر بن وائله و عبدالله ابن مسعود روایت کرده و گروهی از وی روایت کردند؛ از جمله أصبغ بن نباته، أبو إسحاق السبیعی، عامر بن شراحبیل الشعبی، عمرو بن مره، حبیب، قاسم بن ولید الهمدانی، أبی هارون المکفوف، سعید بن عمر الجلاب و عاصم بن ضمره. مذهب راوی حارث بن عبدالله الأعور الهمدانی از موالیان مخلص و از پیروان راستین امیرمؤمنان(ع) و دارای جایگاه بلندی نزد آن حضرت بوده است. محبت و ارادت حارث به امام علی(ع) وصف کردنی نیست، از این رو مورد طعن مخالفان اهل بیت(ع) قرار گرفت و با تعبیراتی تند او را نکوهش کردند، چنان که خواهد آمد. علامه سید شرف الدین نوشته است: الحارث بن عبدالله الهمدانی، صاحب أمیرالمؤمنین(ع) و خاصته؛ کان من أفضل التابعین؛ و أمره فی التشیع غنی عن البیان. آیة الله خویی: و قد اتفقت کلمات علماء الإمامیة علی أنه من أعاظم أصحاب أمیرالمؤمنین(ع) و علی نزاهته و مکانته السامیة، و وصفوه بالورع و التقوی؛ و القیام بخدمة سیده أمیرالمؤمنین(ع). جایگاه حدیثی راوی توثیق صریح از رجالیان قدما، مانند کشی، نجاشی و شیخ طوسی درباره حارث الأعور نرسیده است و از رجالیان متأخر، علامه حلی و ابن داود نام راوی را در بخش یکم کتاب رجال خود که به راویان ثقه و ممدوح اختصاص دارد، عنوان کرده‌اند. مامقانی: لا ینبغی الریب فی وثاقة الرجل و تقواه. سید امین: الحق وثاقته و جلالته. بررسی برای وثاقت راوی میتوان به اموری استناد نمود: ۱. امام علی(ع) او را از ثقات شمرده و بشارت داده که در چند جا آن حضرت را خواهد دید: «... فَدَعَا كَاتِبَهُ عُبَيْدَ اللَّهِ بْنَ أَبِي رَافِعٍ فَقَالَ لَهُ أَدْخِلْ عَلَيَ عَشَرَةً مِنْ ثِقَاتِي. فَقَالَ: سَمِّهِمْ لِي يَا أَمِيرَ الْمُؤْمِنِينَ. فَقَالَ: أَدْخِلْ أَصْبَغَ بْنَ نُبَاتَةَ ... وَ الْحَارِثَ بْنَ عَبْدِ اللَّهِ الْأَعْوَرَ الْهَمْدَانِيَّ»؛ «و أبشرک یا حارث! لتعرفنی عند الممات، و عند الصراط، و عند الحوض، و عند المقاسمة». ۲. قول برقی که حارث الأعور را از اولیای اصحاب امیرمؤمنان(ع) به شمار آورده است و در زیارات جامعه کبیره میخوانیم: «مَنْ وَالاكُمْ فَقَدْ وَالَى اللَّهَ». ۳. قرار گرفتن نام راوی در سند کامل الزیارات. ۴. دو روایت کشی: أ. «قَالَ سَمِعْتُ الشَّعْبِيُّ: ... سَمِعْتُ الْحَارِثَ الْأَعْوَرَ وَ هُوَ يَقُولُ أَتَيْتُ أَمِيرَ الْمُؤْمِنِينَ عَلِيّاً(ع) ذَاتَ لَيْلَةٍ فَقَالَ يَا أَعْوَرُ مَا جَاءَكَ قَالَ فَقُلْتُ يَا أَمِيرَ الْمُؤْمِنِينَ جَاءَ بِي وَ اللَّهِ حُبُّكَ، قَالَ، فَقَالَ أَمَا إِنِّي سَأُحَدِّثُكَ لِتَشْكُرَهَا، أَمَا إِنَّهُ لَا يَمُوتُ عَبْدٌ يُحِبُّنِي فَتَخْرُجُ نَفْسُهُ حَتَّى يَرَانِي حَيْثُ يُحِبُّ وَ لَا يَمُوتُ عَبْدٌ يُبْغِضُنِي فَتَخْرُجُ نَفْسُهُ حَتَّى يَرَانِي حَيْثُ يَكْرَهُ. قَالَ، ثُمَّ قَالَ لِيَ الشَّعْبِيُّ بَعْدُ: أَمَا إِنَّ حُبَّهُ لَا يَنْفَعُكَ وَ بُغْضَهُ لَا يَضُرُّكَ». ب. «عَنْ مَيْمُونِ بْنِ مِهْرَانَ عَنْ عَلِيٍّ(ع) قَالَ: قَالَ لِيَ الْحَارِثُ أَ تَدْخُلُ مَنْزِلِي يَا أَمِيرَ الْمُؤْمِنِينَ فَقَالَ(ع) عَلَى شَرْطِ أَنْ لَا تَدَّخِرَنِي شَيْئاً مِمَّا فِي بَيْتِكَ وَ لَا تَكَلَّفَ لِي شَيْئاً مِمَّا وَرَاءَ بَابِكَ قَالَ نَعَمْ فَدَخَلَ يَتَحَرَّفُ وَ يُحِبُّ أَنْ يَشْتَرِيَ لَهُ وَ هُوَ يَظُنُّ أَنَّهُ لَا يَجُوزُ لَهُ حَتَّى قَالَ لَهُ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ(ع) يَا حَارِثُ قَالَ هَذِهِ دَرَاهِمُ مَعِي وَ لَسْتُ أَقْدِرُ عَلَى أَنْ أَشْتَرِيَ لَكَ مَا أُرِيدُ قَالَ أَ وَ لَيْسَ قُلْتُ لَكَ لَا تَتَكَلَّفْ مَا وَرَاءَ بَابِكَ فَهَاتِ مِمَّا فِي بَيْتِكَ». ۵. قول اصبغ بن نباته صحابی جلیل القدر امام علی(ع): دخل الحارث الأعور علی أمیرالمؤمنین علی(ع) فی نفر من الشیعة و کنت فیهم فجعل الحارث یتأد فی مشیته و یخبط الأرض بمحجنه و کان مریضا فأقبل إلیه أمیرالمؤمنین(ع) و کانت له منه منزلة. یادآوری: عبدالعزیز بن محمد الحسینی غماری از عالمان مراکش دو کتاب الباحث عن علل الطعن فی الحارث و نکث الناکث المعتدی بتضعیف الحارث را در اثبات وثاقت حارث الأعور الهمدانی و رد شبهات در این باره نوشته است. حارث همدانی از دیدگاه اهل سنت رجالیان سنی دیدگاه‌های متفاوتی درباره حارث اظهار کردند: ۱. بعضی توثیق کردند؛ مانند یحیی بن معین، نسائی، احمد بن صالح، مرة بن أبی داوود و ترمذی. ۲. اکثریت رجالیان سنی او را تضعیف کردند؛ نظیر شعبی، أبوحاتم رازی، دارقطنی، ابن المدینی، عثمان دارمی، ابن حبان، ابن سعد و ابن حجر. ۳. شماری توقف کردند، همچون ذهبی. جرح حارث با عبارات متفاوت رجالیان سنی که حارث الأعور را تضعیف کردند، تعابیر مختلفی یاد کردند؛ نمونه‌ها: کان کذابا. (شعبی، علی بن مدینی و ابوبکر الخیثمی) کان الحارث غالیا فی التشیع؛ واهیا فی الحدیث. (ابن حبان) لم یکن الحارث یصدق عن علی فی الحدیث. (مغیرة) عامة ما یرویه غیر محفوظ. (ابن عدی) عامة ما یروی عن علی باطل. (ابن سیرین) لم یکن الحارث بأرضاهم. (ابوبکر بن عیاش) إن الحارث اتهم. (ابراهیم بن یعقوب الجوزجانی) کان الحارث الأعور زیفا. (جریر) ضعیف. (ابو خیثمه) لیس یتابع علیه. (عثمان بن سعید دارمی) لا یحتج بحدیثه. (ابو زرعه) لیس بقوی و لا ممن یحتج بحدیثه. (ابو حاتم رازی) لیس بالقوی. (نسائی) واهی الحدیث. (ابو زرعه) علت تضعیف و تضعیف کننده اصلی از عبارت ابن حبان برداشت می‌شود که علت تضعیف حارث الأعور از سوی رجالیان سنی، محبت و ارادت و شیفتگی حارث به مولایش علی(ع) بوده است؛ حرص و ولع او به نوشتن سخنان و خطبه‌های آن حضرت، چندان بوده که امام حسن و امام حسین، دو نور دیده امام علی(ع) احادیث پدرشان را از ایشان سؤال می‌کردند. بدیهی است تحمل این همه اخلاص و ارادت حارث نسبت به مولایش امام علی(ع) برای بعضی بسیار سخت و گران است، از این رو او را کذاب و دروغگو معرفی می‌نماید. تضعیف کننده اصلی تضعیف کننده اصلی حارث الأعور، عامر بن شراحیل معروف به شعبی است که در سال ۱۰۵ هجری قمری و در سن ۷۷ سالگی وفات نموده است و از معاصران حارث الأعور است و از جهت فکری عثمانی و از معاندان و مخالفان امیرمؤمنان(ع) بوده است. افترائات بزرگی به حضرت علی(ع) و اصحاب جلیل القدر آن حضرت و شیعیان می‌بسته است؛ از جمله سوگند می‌خورد که علی(ع) به قبرش داخل شد، در حالی که قرآن را نخوانده بود؛ نیز حارث را دروغگو معرفی می‌کرد و شیعیان علی(ع) را یهودیان اسلام. شیخ مفید در معرفی شعبی: أن الشعبي كان مشهورا بالنصب لعلي(ع) و لشيعته و ذريته و كان معروفا بالكذب سكيرا خميرا مقامرا عيارا و كان معلما لولد عبد الملك بن مروان و سميرا للحجاج. وَ رَوَى إِسْمَاعِيلُ بْنُ عِيسَى الْعَطَّارُ قَالَ حَدَّثَنَا بُهْلُولُ بْنُ كَثِيرٍ قَالَ حَدَّثَنَا أَبُو حَنِيفَةَ قَالَ: أَتَيْتُ الشَّعْبِيَّ أَسْأَلُهُ عَنْ مَسْأَلَةٍ فَإِذَا بَيْنَ يَدَيْهِ شِطْرَنْجٌ وَ نَبِيذٌ وَ هُوَ مُتَوَشِّحٌ بِمِلْحَفَةٍ مَصْبُوغَةٍ بِعُصْفُرٍ فَسَأَلْتُهُ عَنْ مَسْأَلَةٍ فَقَالَ مَا تَقُولُ فِيهَا بَنُو اسْتِهَا قَالَ فَقُلْتُ هَذَا أَيْضاً مَعَ هَذَا وَ ذَهَبْتُ إِلَى كُتُبٍ لِي كُنْتُ سَمِعْتُهَا مِنْهُ فَخَرَقْتُهَا ثُمَّ صَارَ مَصِيرِي هَذَا أَنْ أَسْمَعَ عَنْ رَجُلٍ عَنْهُ. وَ رَوَى أَبُو بَكْرٍ الْكُوفِيُّ عَنِ الْمُغِيرَةِ قَالَ: كَانَ الشَّعْبِيُّ يَهُونُ عَلَيْهِ أَنْ تُقَامَ الصَّلَاةُ وَ هُوَ عَلَى الشِّطْرَنْجِ وَ النَّرْدِ وَ قَالَ مَرَرْتُ بِالشَّعْبِيِّ وَ إِذَا هُوَ قَائِمٌ فِي الشَّمْسِ عَلَى فَرْدِ رِجْلٍ وَ فِي فَمِهِ بَيْذَقٌ فَقَالَ هَذَا جَزَاءُ مَنْ قُومِرَ. وَ رَوَى الْفَضْلُ بْنُ سُلَيْمَانَ عَنِ النَّضْرِ بْنِ مُخَارِقٍ قَالَ: رَأَيْتُ الشَّعْبِيَّ بِالنَّجَفِ يَلْعَبُ بِالشِّطْرَنْجِ وَ إِلَى جَنْبِهِ قَطِيفَةٌ فَإِذَا مَرَّ بِهِ مَنْ يَعْرِفُهُ أَدْخَلَ رَأْسَهُ فِيهَا. وَ بَلَغَ مِنْ كَذِبِهِ- أَنَّهُ قَالَ: لَمْ يَشْهَدِ الْجَمَلَ مِنَ الصَّحَابَةِ إِلَّا أَرْبَعَةٌ فَإِنْ جَاءُوا بِخَامِسٍ فَأَنَا كَذَّابٌ عَلِيٌّ وَ عَمَّارٌ وَ طَلْحَةُ وَ الزُّبَيْرُ وَ قَدْ أَجْمَعَ أَهْلُ السِّيَرِ أَنَّهُ شَهِدَ الْبَصْرَةَ مَعَ عَلِيٍّ(ع) ثَمَانُمِائَةٍ مِنَ الْأَنْصَارِ وَ تِسْعُمِائَةٍ مِنْ أَهْلِ بِيعَةِ الرِّضْوَانِ وَ سَبْعُونَ مِنْ أَهْلِ بَدْرٍ. وَ هُوَ الَّذِي رَوَى أَنَّ عَلِيّاً ع كَانَ أَحْمَرَ الرَّأْسِ وَ اللِّحْيَةِ.

خلافا على الأمة في وصفه وَ بَلَغَ مِنْ نَصْبِهِ وَ كَذِبِهِ أَنَّهُ كَانَ يَحْلِفُ بِاللَّهِ- لَقَدْ دَخَلَ عَلِيُّ بْنُ أَبِي طَالِبٍ اللَّحْدَ وَ مَا حَفِظَ الْقُرْآنَ. و هذا خلاف الإجماع و إنكار الاضطرار.  دروغگو خواندن حارث از سوی شعبی تعجب بعضی رجالیان سنی را به دنبال داشته، از این رو سعی کردند سخن او را توجیه کنند: ۱. ابن عبدالبر: أظن الشعبی عوقب بقوله فی الحارث: کذاب، و لم یبن من الحارث کذبه، و إنما نقم علیه إفراطه فی حب علی. ۲. ذهبی: هذا محمول من الشعبی علی أنه أراد بالکذب الخطأ، و إلا فلأی شیء یروی عنه؟. ۳. ذهبی: و الظاهر أنه کان یکذب فی لهجته و حکایاته؛ و أما فی الحدیث النبوی فلا. ۴. أحمد بن صالح المصری: الحارث الأعور ثقة، ما أحفظه، و ما أحسن ما روی عن علی و أثنی علیه... قیل لأحمد بن صالح فقول الشعبی حدثنا الحارث و کان کذابا فقال: لم یکن یکذب فی الحدیث إنما کان کذبه فی رأیه.  .

منابع

1. جوادی آملی، عبدالله، رجال تفسیری ج۶