یاران صالح در معارف و سیره امام صادق
= نقش امام صادق(ع) در شکل‌گیری جامعه صالح
زمینه‌های تاریخی
جامعه اسلامی در دوران امام صادق(ع) با چالش‌های عمیق سیاسی و اجتماعی روبرو بود. حکومت اموی که سال‌ها بر جهان اسلام حکمرانی کرده بود، با سیاست‌های ظالمانه خود، تأثیرات مخربی بر فرهنگ و اندیشه امت اسلامی گذاشته بود. جریان‌های فکری و سیاسی منحرف نیز به این آشفتگی دامن می‌زدند. [سيد محمد باقر حكيم، دور أهل البيت (عليهم السلام) في بناء الجماعة الصالحة ، ج 1]
راهبرد تربیتی امام
امام صادق(ع) در مواجهه با این شرایط، راهبردی جامع برای اصلاح جامعه طراحی کرد. ایشان در روایتی به اصحاب خود فرمودند: "کونوا دعاة للناس بغير ألسنتكم، ليروا منكم الورع والاجتهاد والصلاة والخير، فإنّ ذلك داعية" [وسائل الشيعة : 12/5 ح2 عن اُصول الكافي : 2/464 ح5]
این راهبرد بر محورهای زیر استوار بود:
- تربیت افراد متعهد به ارزش‌های اسلامی
- تشکیل گروه‌های اجتماعی صالح
- ترویج اخلاق عملی در جامعه
در روایتی دیگر، امام به پیروان خود چنین سفارش کردند: "عليكم بالورع والاجتهاد وصدق الحديث وأداء الأمانة وحسن الخلق" [وسائل الشيعة : 12/6 ح5 عن الكافي: 2/464 ح1]
ویژگی‌های جامعه صالح
امام صادق(ع) در بیان خصوصیات جامعه صالح، بر موارد زیر تأکید داشتند: "عليكم بتقوى الله والورع في دينكم، والاجتهاد لله، وصدق الحديث، وأداء الأمانة، وحسن الجوار" [مشكاة الأنوار : 146 ، وبحار الأنوار : 74 / 162]
حق با شماست. اجازه دهید بخش دوم را با رعایت معیارهای مقاله دایرة‌المعارفی و با ذکر دقیق منابع بازنویسی کنم:
اهداف و روش‌های تربیتی امام صادق(ع) در تشکیل جامعه صالح
امام صادق(ع) در راستای تحقق جامعه صالح، نظام تربیتی جامعی را پایه‌گذاری کردند. ایشان در روایتی می‌فرمایند: "مَنْ عَمِلَ بِمَا عَلِمَ کَفَاهُ اللَّهُ مَا لَمْ يَعْلَم" [تحف العقول: ص۳۰۱]. این حدیث شریف نشان‌دهنده رویکرد عملگرایانه امام در تربیت افراد است.
در عصر امام صادق(ع)، جامعه اسلامی با چالش‌های متعدد فکری و فرهنگی روبرو بود. از یک سو جریان‌های انحرافی مانند غُلات که درباره ائمه(ع) غلو می‌کردند [رجال الکشی: ص۲۹۰] و از سوی دیگر مکاتب فکری وارداتی مانند تفکرات یونانی، ایرانی و هندی که در جامعه اسلامی رواج یافته بود [الملل و النحل شهرستانی: ج۱، ص۱۵۵].
امام صادق(ع) در چنین شرایطی، مکتب جعفری را بنیان نهادند. ایشان با تربیت شاگردانی همچون هشام بن حکم، مؤمن طاق، و جابر بن حیان [رجال النجاشی: ص۴۳۳]، زمینه‌های علمی و فکری لازم برای تشکیل جامعه صالح را فراهم آوردند.
نظام تربیتی امام بر سه محور اساسی استوار بود:
۱. تربیت عقلانی: امام صادق(ع) در حدیثی می‌فرمایند: "العَقلُ دَلیلُ المُؤمِن" [الکافی: ج۱، ص۲۵]. ایشان با تأکید بر عقلانیت، مبانی فکری محکمی برای جامعه اسلامی پایه‌ریزی کردند.
۲. تربیت اخلاقی: در روایتی از ایشان نقل شده: "حُسنُ الخُلقِ یَبنی الدِّیارَ وَ یَزیدُ فی الأَعمارِ" [مکارم الأخلاق: ص۱۹۱].
۳. تربیت اجتماعی: امام(ع) می‌فرمایند: "المُؤمِنُ أَخو المُؤمِنِ کَالجَسَدِ الواحِدِ، إِن اشتَکَی شَیئاً تَداعَی لَهُ سائِرُهُ بِالسَّهَرِ وَالحُمَّی" [الکافی: ج۲، ص۱۶۶].
شیوه‌های عملی امام صادق(ع) در تربیت جامعه
امام صادق(ع) برای تحقق اهداف تربیتی خود، از روش‌های متنوعی بهره می‌جستند. مهم‌ترین این روش‌ها عبارت بودند از تأسیس حلقه‌های علمی، تربیت شاگردان برجسته، و ارائه الگوی عملی زندگی اسلامی. شیخ مفید در این باره می‌نویسد: "بلغ عدد الرواة عنه من الثقات علی اختلافهم في الآراء والمقالات أربعة آلاف رجل" [الإرشاد: ج۲، ص۱۷۹].
مراکز علمی و تربیتی
مسجد پیامبر(ص) و منزل امام صادق(ع) در مدینه، به مراکز مهم علمی و تربیتی تبدیل شده بود. علامه مجلسی نقل می‌کند که تنها در مسجد پیامبر(ص)، نزدیک به ۹۰۰ محدث از امام صادق(ع) نقل حدیث می‌کردند [بحارالأنوار: ج۴۷، ص۴۰]. در این مراکز، علاوه بر علوم دینی، علومی مانند شیمی، فیزیک، و نجوم نیز تدریس می‌شد. جابر بن حیان، که از شاگردان برجسته امام در علوم طبیعی بود، می‌گوید: "استادم جعفر بن محمد مرا با اسرار علم آشنا کرد" [الفهرست ابن ندیم: ص۴۲۰].
روش‌های تدریس و تربیت
امام صادق(ع) از روش‌های متنوع آموزشی بهره می‌بردند:
۱. روش پرسش و پاسخ: ایشان با طرح سؤالات هدفمند، ذهن شاگردان را به تفکر وا می‌داشتند. در مناظره معروف با ابن ابی العوجاء می‌فرمایند: "أَ فَتَراهُ سَمیعاً بِغَیرِ جارِحَةٍ؟" [التوحید صدوق: ص۱۲۸].
۲. روش مباحثه و مناظره: امام(ع) به شاگردان خود اصول مناظره صحیح را می‌آموختند. به هشام بن حکم فرمودند: "کَلِّم النّاسَ بِما یَعرِفونَ وَ دَع ما یُنکِرونَ" [تحف العقول: ص۳۰۴].
۳. تربیت عملی: امام(ع) در روایتی می‌فرمایند: "کونوا دُعاةً للنّاسِ بِغَیرِ أَلسِنَتِکُم" [الکافی: ج۲، ص۷۸]. این روش، تأکید بر تربیت از طریق الگوسازی عملی داشت.