امداد غیبی

امداد غيبى به معناى خصوص کمک غير عادى خداوند و یا عموم مددی است كه از جهان غيب سرچشمه مى‌گيرد. بنابر این، مراد از امداد غیبی مى‌تواند ویژه دخالت‌های غیبی الهی در زندگی بشر باشد و همچنین در برخی کاربری‌ها، شامل: جهان و نظم، حيات و نشاط، اموال و فرزندان و همه نعمت‌هاى الهی‌ای که از عالم غيب و با تفضل الهی به انسان داده شده است باشد.

در این باره، تعداد بسیاری از پرسش‌های عمومی و مصداقی مرتبط، وجود دارند که در مدخل امداد غيبى (پرسش) قابل دسترسی هستند.

واژه شناسی لغوی

امداد غيبى تعبيرى مركب از دو واژه "امداد" و "غيب" است.

ريشه "امداد" كلمه «م ـ د ـ د» است كه معناى انبساط و امتداد دارد. «مدّت» نيز كه براى زمان مستمر به‌كار مى‌رود از همين باب است . اين واژه بر زياد شدن هم دلالت دارد، چنان‌كه زمان مدّ آب رودخانه، بر آب آن افزوده مى‌شود . «امداد» يارى كردن ديگرى است، و بيشتر در موارد دوست‌داشتنى به‌كار مى‌رود، بر خلاف «مدّ» كه در موارد ناپسند استعمال مى‌شود. امداد منحصر به چيزهاى مادى نيست و در معنويات هم به‌كار مى‌رود .

"غيب" چيزى است كه از انسان پوشيده و مخفى است، گرچه به معناى شك نيز به‌كار رفته است ، زيرا شك معمولا در امر مخفى حاصل مى‌شود. برخى واژه‌پژوهان آن را به معناى پوشيده از چشم گرفته‌اند .

با توجه به معناى امداد و غيب معلوم مى‌شود كه امدادهاى غيبى به معناى مددهايى است كه از غيب سرچشمه مى‌گيرد، هر چند با عنايت به معناى لغوى واژه مزبور مى‌توان جهان و نظم، حيات و نشاط و همه نعمتهاى موجود در آن را مدد گرفته از عالم غيب و از مصاديق امدادهاى غيبى دانست ، چنان‌كه قرآن، اموال و فرزندان را از امدادهاى الهى دانسته است ؛ ولى اين تركيب اصطلاحاً به معناى مددهاى غيبى ويژه در زندگى بشر است.

با توجه به اينكه كمكهاى ويژه الهى به‌رغم غير عادى بودن، به اسباب طبيعى مستند است و از سوى ديگر معجزات و كرامات نيز مستند به سببهاى طبيعى غير عادى است مناسب است تفاوت آنها روشن شود. به نظر مى‌رسد مهم‌ترين ويژگىِ جداكننده معجزات پيغمبران و كرامات اوليا از امدادهاى غيبى اين است كه گرچه هردو به اذن خدا و وساطت نيروهاى غيبى و اسباب طبيعى غير عادى انجام مى‌گيرد؛ ولى در معجزه و كرامت خود شخص نقش اصلى دارد؛ اما در امداد غيبى شخص چنين نقشى ندارد و در حالى كه اميدش از همه‌جا قطع شده مدد الهى از او دستگيرى مى‌كند.

تعبير «امداد غيبى» در قرآن به‌كار نرفته؛ ولى آيات متعددى به امدادهاى غيبى الهى اشاره كرده است؛ مانند: فرستادن سپاه نامرئى ﴿﴿ يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اذْكُرُوا نِعْمَةَ اللَّهِ عَلَيْكُمْ إِذْ جَاءَتْكُمْ جُنُودٌ فَأَرْسَلْنَا عَلَيْهِمْ رِيحًا وَجُنُودًا لَمْ تَرَوْهَا ۚ وَكَانَ اللَّهُ بِمَا تَعْمَلُونَ بَصِيرًا﴾﴾، يارى با فرشتگان ﴿﴿ إِذْ تَقُولُ لِلْمُؤْمِنِينَ أَلَنْ يَكْفِيَكُمْ أَنْ يُمِدَّكُمْ رَبُّكُمْ بِثَلَاثَةِ آلَافٍ مِنَ الْمَلَائِكَةِ مُنْزَلِينَ بَلَى إِنْ تَصْبِرُوا وَتَتَّقُوا وَيَأْتُوكُمْ مِنْ فَوْرِهِمْ هَذَا يُمْدِدْكُمْ رَبُّكُمْ بِخَمْسَةِ آلَافٍ مِنَ الْمَلَائِكَةِ مُسَوِّمِينَ ﴾﴾، ايجاد آرامش در دلهاى مؤمنان ﴿﴿ ثُمَّ أَنْزَلَ اللَّهُ سَكِينَتَهُ عَلَىٰ رَسُولِهِ وَعَلَى الْمُؤْمِنِينَ وَأَنْزَلَ جُنُودًا لَمْ تَرَوْهَا وَعَذَّبَ الَّذِينَ كَفَرُوا وَذَٰلِكَ جَزَاءُ الْكَافِرِينَ﴾﴾، ايجاد هراس در دلهاى دشمنان ﴿﴿ سَنُلْقِي فِي قُلُوبِ الَّذِينَ كَفَرُوا الرُّعْبَ بِمَا أَشْرَكُوا بِاللَّهِ مَا لَمْ يُنَزِّلْ بِهِ سُلْطَانًا وَمَأْوَاهُمُ النَّارُ وَبِئْسَ مَثْوَى الظَّالِمِينَ﴾﴾، فرستادن بادهاى ويرانگر ﴿﴿ يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اذْكُرُوا نِعْمَةَ اللَّهِ عَلَيْكُمْ إِذْ جَاءَتْكُمْ جُنُودٌ فَأَرْسَلْنَا عَلَيْهِمْ رِيحًا وَجُنُودًا لَمْ تَرَوْهَا وَكَانَ اللَّهُ بِمَا تَعْمَلُونَ بَصِيرًا﴾﴾، كم جلوه دادن لشكر دشمن ﴿﴿ وَإِذْ يُرِيكُمُوهُمْ إِذِ الْتَقَيْتُمْ فِي أَعْيُنِكُمْ قَلِيلًا وَيُقَلِّلُكُمْ فِي أَعْيُنِهِمْ لِيَقْضِيَ اللَّهُ أَمْرًا كَانَ مَفْعُولًا ۗ وَإِلَى اللَّهِ تُرْجَعُ الْأُمُورُ﴾﴾، فرستادن لشكر پرندگان ﴿﴿ وَأَرْسَلَ عَلَيْهِمْ طَيْرًا أَبَابِيلَ﴾﴾، برهم زدن نقشه‌هاى دشمنان ﴿﴿ ذَٰلِكُمْ وَأَنَّ اللَّهَ مُوهِنُ كَيْدِ الْكَافِرِينَ﴾﴾ و ... .

از مهم‌ترين مصداقهاى امداد غيبى كمكهاى ويژه پنهانى است كه از طرف خدا در جنگهاى صدر اسلام به پيامبر اكرم(ص) و مؤمنان رسيده است، به طورى كه ۴۰ آيه بدان اختصاص يافته است آيات ديگرى نيز اين كمكها را در قالب «هدايت‌بخشى»، «حكمت‌افكنى»، «توفيق‌يابى»، «حفظ و نگهدارى از گناه» و غير آنها مطرح كرده است.

سنت بودن امداد غيبى

گروهى از آيات قرآن كه به كمک‌هاى ويژه خدا اشاره كرده است به عنوان وعده تخلف‌ناپذير الهى بر وقوع حتمى آنها تأكيد مى‌كند ﴿﴿وَكَانَ حَقًّا عَلَيْنَا نَصْرُ الْمُؤْمِنِينَ ﴾﴾. برخى گفته‌اند: ظاهر آيه، يارى شدن مؤمنان در دنياست؛ ولى اين گفته صحيح نيست، زيرا: اولاً چيزى ظاهر آيه را مقيد نمى‌سازد. و ثانياً برخى از روايات عموميت آن را نسبت به دنيا و آخرت تأييد مى‌كند آيه ۵۱ غافر از حمايت مؤكد خدا از پيامبران خويش و پيروان آنها سخن مى‌گويد: ﴿﴿ إِنَّا لَنَنصُرُ رُسُلَنَا وَالَّذِينَ آمَنُوا فِي الْحَيَاةِ الدُّنْيَا وَيَوْمَ يَقُومُ الأَشْهَادُ﴾﴾ و خداوند در سوره صافّات يارى كردن رسولان از جانب خودش را قطعى دانسته: ﴿﴿ وَلَقَدْ سَبَقَتْ كَلِمَتُنَا لِعِبَادِنَا الْمُرْسَلِينَ ِنَّهُمْ لَهُمُ الْمَنصُورُونَ﴾﴾ و آن را به صورتهاى گوناگون تأكيد كرده است؛ مانند: ﴿﴿ كَتَبَ اللَّهُ لَأَغْلِبَنَّ أَنَا وَرُسُلِي﴾﴾.

در اثبات امدادهاى غيبى و سنت بودن آن و پيروزى پيامبران توجه به انواع عذابهايى كه خدا بر مكذبان رسولانش در گذشته فرو فرستاده، كفايت مى‌كند  :﴿﴿ ثُمَّ أَرْسَلْنَا رُسُلَنَا تَتْرَا كُلَّ مَا جَاءَ أُمَّةً رَّسُولُهَا كَذَّبُوهُ فَأَتْبَعْنَا بَعْضَهُم بَعْضًا وَجَعَلْنَاهُمْ أَحَادِيثَ فَبُعْدًا لِّقَوْمٍ لّا يُؤْمِنُونَ﴾﴾.

تقاضاى پيامبران الهى نسبت به اين‌گونه امدادها هم بر اهميت تأثير كمكهاى ويژه خدا گواهى مى‌دهد، و هم بر وجود آنها دلالت دارد. قرآن اين درخواست را از زبان نوح(ع)، لوط(ع) طالوت و يارانش و همچنين رسول اكرم(ص) و مؤمنان نقل مى‌كند. در سوره انفال، درخواست كمك از سوى پيامبر و مسلمانان در جنگ بدر را نقل مى‌كند: ﴿﴿ إِذْ تَسْتَغِيثُونَ رَبَّكُمْ فَاسْتَجَابَ لَكُمْ أَنِّي مُمِدُّكُم بِأَلْفٍ مِّنَ الْمَلائِكَةِ مُرْدِفِينَ﴾﴾ در پاره‌اى از روايات آمده است كه پيامبر(ص) نيز با مسلمانان در يارى خواستن از خدا همصدا بود و مى‌گفت: پروردگارا! وعده‌اى را كه به من داده‌اى تحقق بخش. خدايا، اگر اين گروه مؤمنان نابود شوند، پرستش تو از زمين برچيده خواهد شد . در بقره اين درخواست را روش مستمر تاريخى پيغمبران الهى و امتهاى آنان مى‌شناساند: ﴿﴿ أَمْ حَسِبْتُمْ أَن تَدْخُلُواْ الْجَنَّةَ وَلَمَّا يَأْتِكُم مَّثَلُ الَّذِينَ خَلَوْا مِن قَبْلِكُم مَّسَّتْهُمُ الْبَأْسَاء وَالضَّرَّاء وَزُلْزِلُواْ حَتَّى يَقُولَ الرَّسُولُ وَالَّذِينَ آمَنُواْ مَعَهُ مَتَى نَصْرُ اللَّهِ أَلا إِنَّ نَصْرَ اللَّهِ قَرِيبٌ﴾﴾ گويا اين يك سنت الهى و رمز تربيت و تكامل است كه همه امتها بايد در كوره سخت حوادث قرار گرفته و آبديده شوند و همچون فولاد از كوره به درآيند، و براى حوادث مهم‌تر و دشوارتر آماده شوند مشكلات، چنان امتهاى پيامبران پيشين را احاطه مى‌كرده كه پيامبران با آنها هم‌صدا شده، مى‌گفتند: پس يارى خدا كجاست؟!. جمله ﴿﴿أَلا إِنَّ نَصْرَ اللَّهِ قَرِيبٌ﴾﴾ سخن خدا و بدين معناست كه خدا به وعده‌اش جامه عمل مى‌پوشاند و آنها را از كمكهاى ويژه خويش بهره‌مند مى‌سازد، چنان‌كه خواسته پيامبر اكرم(ص) و مسلمانان را در جنگ بدر اجابت كرد و فرشتگان امدادگر را به ياريشان فرستاد.

گفتنى است كه گرچه امدادهاى غيبى سنتى الهى است، ولى سنّت ديگر خدا بر جريان داشتن كارها براساس علل و اسباب طبيعى عادى است: «أَبَى اللَّهُ أَنْ يُجْرِيَ الْأَشْيَاءَ إِلَّا بِالْأَسْبَاب»؛ همچنين سنّت خدا بر اين قرار گرفته كه جز در موارد استثنايى و خاص، عوامل غير عادى را جايگزين اسباب عادى نكند. مؤمنان رزمنده بدون بهره‌مندى از تجهيزات نظامى و بدون جنگيدن در ميدان نبرد پيروز نمى‌شوند: ﴿﴿ وَأَعِدُّواْ لَهُم مَّا اسْتَطَعْتُم مِّن قُوَّةٍ وَمِن رِّبَاطِ الْخَيْلِ﴾﴾؛ ولى در عين حال ممكن است عوامل مادى و عادى نتواند چنان كه بايد كارساز شود، يا به تنهايى براى شكست جبهه باطل كافى نباشند، و پيروزى دشمن هم براى دين و مسلمانان خطرات جدّى و فراوان داشته باشد. در چنين مواردى معمولاً امدادهاى غيبى بهره آدميان مى‌شود. بر اساس آيه ۲۱۴ سوره بقره جمعى مى‌پنداشتند عامل اصلىِ ورود به بهشت فقط اظهار ايمان به خداست، آن هم بدون رنج و ناراحتى و دشمنان را هم خدا نابود خواهد ساخت: ﴿﴿ أَمْ حَسِبْتُمْ أَن تَدْخُلُواْ الْجَنَّةَ وَلَمَّا يَأْتِكُم مَّثَلُ الَّذِينَ خَلَوْا مِن قَبْلِكُم مَّسَّتْهُمُ الْبَأْسَاء وَالضَّرَّاء وَزُلْزِلُواْ حَتَّى يَقُولَ الرَّسُولُ وَالَّذِينَ آمَنُواْ مَعَهُ مَتَى نَصْرُ اللَّهِ أَلا إِنَّ نَصْرَ اللَّهِ قَرِيبٌ﴾﴾ قرآن در برابر اين پندار باطل به سنّت دائمى خدا اشاره كرده است كه پيشينيان نيز به سختيهاى فراوانى دچار شدند، به طورى كه پيامبر و آنها كه بدو گرويده بودند گفتند: پس يارى خدا كى خواهد رسيد؟ جمله ﴿﴿ مَتَى نَصْرُ اللَّهِ ﴾﴾ از سوى پيامبران و گروندگان به آنها زمانى گفته مى‌شد كه سختيها به آخرين درجه مى‌رسيد، و به معناى اعتراض يا ترديد درباره كمك الهى نيست، بلكه تقاضا و انتظار است، ازاين‌رو به دنبال آن خداوند به آنها بشارت مى‌داد كه: ﴿﴿إِنَّ نَصْرَ اللَّهِ قَرِيبٌ﴾﴾.

افزون بر اين، معمولا هنگامِ هجوم سختيها و يورش دشمنان است كه مؤمنان آزموده مى‌شوند. "خبّاب بن ارت" گويد: از آزار مشركان به پيامبر شكايت بردم. فرمود: امّتهايى كه پيش از شما بودند، در فشار انواع گرفتاريها قرار مى‌گرفتند، تا آنجا كه بعضى از آنها را با ارّه دو نيم مى‌كردند؛ ولى اين فشارها هرگز آنها را از دين خدا منصرف نمى‌كرد براساس آيه‌اى ديگر آن‌قدر گروههاى سركش مخالفت خود با پيامبرانشان را ادامه مى‌دادند كه از ايمان آوردن آنها نوميد مى‌گشتند، حتى گمان مى‌كردند كه گروه اندك مؤمنان نيز به آنها دروغ گفته‌اند، و چنين احساسى بدانها دست مى‌داد كه در مسير دعوتشان تنها هستند: ﴿﴿ حَتَّى إِذَا اسْتَيْأَسَ الرُّسُلُ وَظَنُّواْ أَنَّهُمْ قَدْ كُذِبُواْ جَاءَهُمْ نَصْرُنَا فَنُجِّيَ مَن نَّشَاء وَلاَ يُرَدُّ بَأْسُنَا عَنِ الْقَوْمِ الْمُجْرِمِينَ﴾﴾ در اين هنگام كه اميدشان از همه جا بريده مى‌شد يارى خدا و پيروزى فرا مى‌رسيد.

مصاديق امداد غيبى

بسيارى از آيات قرآن بيانگر اين مطلب است كه امدادهاى غيبى بيشتر در جنگ ظهور و تجلى كرده است. در قرآن به مصاديق گوناگونى از امداد غيبى اشاره شده است.:

فرستادن سپاه ديده نشدنى

قرآن در سه مورد از فرستادن لشكرهايى نامرئى ياد مى‌كند و آنها را يارى دهندگان سپاه توحيد مى‌داند﴿﴿ وَأَنزَلَ جُنُودًا لَّمْ تَرَوْهَا﴾﴾ .

تعبير قرآن در دو مورد ﴿﴿جُنُودًا لَّمْ تَرَوْهَا﴾﴾و در يك مورد ﴿﴿بِجُنُودٍ لَّمْ تَرَوْهَا ﴾﴾ است. جنود جمع "جند" به معناى "گروه و جمع فشرده و سخت" است، كه از "جَنَد" به معناى زمين سختِ داراى سنگ گرفته شده و سپاه را به سبب فشرده بودن "جُند" گفته‌اند . برخى هم گفته‌اند كه بر تجمّع و يارى دلالت دارد .

آيه ۴۰ توبه به وضع مخاطره‌آميز پيامبر در غار ثور كه دشمن در يك قدمى او بود اشاره كرده و يارى وى را با سپاه ديده نشدنى يادآور شده است: ﴿﴿ إِلاَّ تَنصُرُوهُ فَقَدْ نَصَرَهُ اللَّهُ إِذْ أَخْرَجَهُ الَّذِينَ كَفَرُواْ ثَانِيَ اثْنَيْنِ إِذْ هُمَا فِي الْغَارِ إِذْ يَقُولُ لِصَاحِبِهِ لاَ تَحْزَنْ إِنَّ اللَّهَ مَعَنَا فَأَنزَلَ اللَّهُ سَكِينَتَهُ عَلَيْهِ وَأَيَّدَهُ بِجُنُودٍ لَّمْ تَرَوْهَا ﴾﴾ برخى از مفسران سپاه ديده نشدنى را در اين آيه "فرشتگان" دانسته‌اند ؛ ولى در تعيين مصداق فرشتگان بين آنها اختلاف است؛ برخى آنها را فرشتگان مأمور نگهدارى از آن حضرت در سفر هجرت دانسته‌اند . برخى ديگر گفته‌اند: منظور فرشتگان يارى دهنده پيامبر و مسلمانان در جنگهاى پس از هجرت است طبرسى نيز از بعضى نقل كرده كه آنها، فرشتگانِ مأمور به دعا براى حضرت بوده‌اند .

بعضى سپاه ديده نشدنى را شامل غير فرشتگان نيز دانسته، و نيروهايى را كه از حسّ بشر بيرون است به آن افزوده‌اند .

در روايتى آمده است: به فرمان خداوند درختى در دهانه غار روييد، به طورى كه چهره رسول‌اكرم(ص) را پوشانيد. عنكبوتى نيز مأمور شد تا در جلو دَرِ غار تارهايى بدواند و سرانجام، كبوترانى وحشى بر تخم گذاردن در قسمت جلوى غار مأمور شدند. مجموع اين عوامل، دشمن را كه در يك قدمى دستگيرى حضرت بود، از ورود به غار منصرف كرد، با آنكه مطمئن بودند كه تا آنجا آمده و به جاى ديگرى نرفته است.

در جنگ احزاب دشمنان اسلام اعم از مشركان، يهود و ساير نيروها يك ماه شهر مدينه را محاصره كردند، به طورى كه مسلمانان ناچار به ماندن در شهر و كندن خندق در اطراف آن شدند. تعبير قرآن از اين موقعيّت خطرناک و آزمون دشوار ابتلا و تزلزل شديد است: ﴿﴿ هُنَالِكَ ابْتُلِيَ الْمُؤْمِنُونَ وَزُلْزِلُوا زِلْزَالا شَدِيدًا﴾﴾ در چنين حالى كه چشمهاى رزمندگان مسلمان خيره و جانشان به گلوگاه رسيده و گمانهاى خاصى درباره خدا پيدا كرده بودند، رسول‌اكرم(ص) از خداوند كمك خواست در پى آن امدادهاى غيبى به يارى آنان آمد كه از مهم‌ترين آنها لشكرهاى نامرئى بود: ﴿﴿فَأَرْسَلْنَا عَلَيْهِمْ رِيحًا وَجُنُودًا لَّمْ تَرَوْهَا﴾﴾.

در جنگ حنين دشمن به پيروزى موقّت رسيده و مسلمانان جنگجو از گرد پيامبر پراكنده شدند، و نزديك بود كه دستاوردهاى چند ساله نبى اكرم(ص) و مسلمانان بر باد رود؛ ليكن باز هم امدادهاى غيبى و از جمله آنها سپاه نامرئى، آنان را نجات بخشيد : ﴿﴿ ثُمَّ أَنزَلَ اللَّهُ سَكِينَتَهُ عَلَى رَسُولِهِ وَعَلَى الْمُؤْمِنِينَ وَأَنزَلَ جُنُودًا لَّمْ تَرَوْهَا وَعَذَّبَ الَّذِينَ كَفَرُواْ وَذَلِكَ جَزَاء الْكَافِرِينَ ﴾﴾.

يارى با فرشتگان

روشن‌ترين و مهم‌ترين مصداق كمكهاى ويژه الهى آمدن فرشتگان امدادگر به يارى پيامبر و مسلمانان در جنگهاى صدر اسلام است. گرچه خدا در جنگهاى فراوانى مسلمانان را يارى كرد: ﴿﴿ لَقَدْ نَصَرَكُمُ اللَّهُ فِي مَوَاطِنَ كَثِيرَةٍ ﴾﴾؛ ولى در آياتى به حضور فرشتگان امدادگر تصريح كرده است و اگر در مورد عبارت ﴿﴿جُنُودًا لَّمْ تَرَوْهَا﴾﴾ جاى تفسير آن به همه نيروهاى پنهان هستى باشد؛ ليكن مراد از ﴿﴿مَلـئِكَةِ﴾﴾ بى‌ترديد فقط فرشتگان است. به گفته بيشتر مفسران، يارى فرشتگان كه در آيات آمده، مربوط به بدر و اُحُد است؛ ليكن اگر آيات مربوط به لشكرهاى نامرئى را هم به آنها بيفزاييم، نبردهاى احزاب، حنين و جنگ با يهود بنى‌قريظه را نيز در برمى‌گيرد.

آيات ۱۲۳ ـ ۱۲۵ آل‌عمران به نصرت سپاهيان اسلام در نبرد بدر به وسيله فرشتگان تصريح كرده است:﴿﴿ وَلَقَدْ نَصَرَكُمُ اللَّهُ بِبَدْرٍ وَأَنتُمْ أَذِلَّةٌ فَاتَّقُواْ اللَّهَ لَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ إِذْ تَقُولُ لِلْمُؤْمِنِينَ أَلَن يَكْفِيَكُمْ أَن يُمِدَّكُمْ رَبُّكُم بِثَلاثَةِ آلافٍ مِّنَ الْمَلائِكَةِ مُنزَلِينَ بَلَى إِن تَصْبِرُواْ وَتَتَّقُواْ وَيَأْتُوكُم مِّن فَوْرِهِمْ هَذَا يُمْدِدْكُمْ رَبُّكُم بِخَمْسَةِ آلافٍ مِّنَ الْمَلائِكَةِ مُسَوِّمِينَ﴾﴾ اين آيات پس از شكستِ مسلمانان در اُحُد نازل شد. آنجا كه دشمن مشرك خواست با تهاجمى دوباره اساس حكومت پيامبر(ص) در مدينه را ويران كند . در آن لحظات سخت با نزول آيات فوق و ابتكار بى‌نظير رسول اكرم(ص)«فرمان عمومى به آماده شدن همه نيروها حتى مجروحان براى پيكار با دشمن و حركت از مدينه» مسلمانان روحيه و نيرويى تازه گرفته و مجدّداً آماده پيكار با مشركان شدند. دشمنان نيز با مشاهده اين حركت به وحشت افتاده و به تصور اينكه لشكرى تازه‌نفس از مدينه عازم جنگ شده وادار به عقب‌نشينى و بازگشت به شهر خود شدند. آيات سوره آل‌عمران اصل ماجرا را بيان كرده؛ ليكن چگونگى و شرح فرود آمدن فرشتگان يارى‌بخش را آيات ۷ ـ ۱۵ سوره انفال عهده‌دار است. آيه نهم اين سوره استغاثه به خداوند و اجابت آن را از سوى خدا به صورت امداد فرشتگان در جنگ بدر يادآور شده است: ﴿﴿ إِذْ تَسْتَغِيثُونَ رَبَّكُمْ فَاسْتَجَابَ لَكُمْ أَنِّي مُمِدُّكُم بِأَلْفٍ مِّنَ الْمَلائِكَةِ مُرْدِفِينَ﴾﴾ اين درگيرى، اولين درگيرى مسلمانان با كافران بود و به سبب عواملى مانند عدم توازن نيروها و چند برابر بودن دشمن، اصرار آنان بر نجات، اموالى كه در كاروان ابوسفيان داشتند و كينه‌هاى عميق آنان نسبت به پيامبر و اسلام، مرحله سختى پيش آمده بود، ازاين‌رو در آيه بالا لفظ «استغاثه» به‌كار رفته است . اين واژه معمولا در جايى به‌كار مى‌رود كه خطرِ گرفتار شدن در چنگ دشمن احساس شود. پيامبر دست به دعا برداشت و گفت: خدايا اگر مسلمانان كشته شوند كسى كه در زمين تو را بندگى كند نخواهد ماند . در اين هنگام خداوند دعاى آن حضرت را مستجاب كرده و فرمود: شما را به ۱۰۰۰ فرشته يارى مى‌كنم؛ فرشتگانى كه به وصف «مُرْدِف» از آنها ياد مى‌كند. آنها فرشتگانى بودند كه فرشتگان ديگر را در رديف خويش سوار كرده بودند . براى اين وصف معانى ديگرى نيز در تفاسير آمده است: فرشته‌هايى كه پى در پى به يارى مسلمانان شتافتند يا فرشتگانى كه فرمانده و فرمانبر بودند كه فرماندهان را «مُرْدِف» و فرمانبرداران را «مُرْدَف» گويند. البته ظاهر لفظ «مردف» همان معناى نخست است كه بسيارى از مفسران و نيز اهل لغت آورده‌اند و براساس آن، به اين پرسش نيز پاسخ داده مى‌شود كه چرا در سوره آل‌عمران شمار فرشتگان امدادگر ۳۰۰۰ ولى در اين آيات ۱۰۰۰ نفر آمده است، زيرا مردِفين ۱۰۰۰ نفر بودند و ۲۰۰۰ فرشته ديگر پشت سر آنان قرار داشتند.

برخى معتقدند كه اين فرشتگان همراه پيامبر در جنگ شركت داشته‌اند ؛ ولى به نظر مى‌رسد كه آنان فقط براى تقويت روحى مسلمانان و تضعيف مشركان آمده بودند ، زيرا اولا از آيات قرآن نيز همين نظر استفاده مى‌شود: ﴿﴿ وَمَا جَعَلَهُ اللَّهُ إِلاَّ بُشْرَى لَكُمْ وَلِتَطْمَئِنَّ قُلُوبُكُم بِهِ﴾﴾ ثانياً اگر فرشتگان، جنگاوران دشمن را كشته باشند فضيلتى براى لشكر اسلام در اين باره نمى‌ماند. ثالثاً كتب تاريخى شمار كشته‌هاى بدر و كشندگان آنها را ثبت كرده و هيچ نامى از كشنده ناشناخته‌اى نيامده است. اين حقيقت وقتى آشكارتر مى‌گردد كه به قدرت فرشته‌ها نيز توجه كنيم و بدانيم كه يكى از آنان براى نابود كردن دنيا كفايت مى‌كند، چنان‌كه جبرئيل(ع) با پرى از بالهاى خويش شهرهاى قوم لوط را نابود كرد .

آرام كردن دلهاى مؤمنان

واژه "سكينه" در آرامش قلب به‌كار مى رود و بر عدم اضطراب و تشويشِ انسان در كارها و ايستادگى در برابر حوادث پيچيده و مشكل دلالت دارد سكينه يك حالت فوق العاده روحى و موهبتى الهى است، كه انسان در پرتو آن مشكل‌ترين حوادث را هضم، و با وجود مشكلات، در خود احساس آرامش مى‌كند. اين آرامش ممكن است جنبه عقيدتى داشته و تزلزل اعتقاد را برطرف سازد يا جنبه عملى داشته باشد و به انسان شكيبايى و ثبات قدم بخشد. خداوند در لحظات حساس جنگ ﴿﴿ ثُمَّ أَنزَلَ اللَّهُ سَكِينَتَهُ عَلَى رَسُولِهِ وَعَلَى الْمُؤْمِنِينَ وَأَنزَلَ جُنُودًا لَّمْ تَرَوْهَا وَعَذَّبَ الَّذِينَ كَفَرُواْ وَذَلِكَ جَزَاء الْكَافِرِينَ﴾﴾ يا زمان مخفى شدن رسول اكرم(ص) در غار و احتمال برخورد وى با دشمنانى كه به قصد كشتن وى آمده و تا مرز دستگيرى او پيش رفته بودند و بدين جهت نيز همراه يا همراهان وى به شدّت دچار هراس شده بودند، با ايجاد آرامش كامل در قلب آن حضرت، او را يارى كرد. نه تنها پيامبر اسلام، بلكه همه پيغمبران خدا از اين موهبت الهى برخوردار بوده‌اند .

مؤمنان نيز، به لحاظ بهره‌مندى از گوهر ايمان در ميدانهاى پرخطرى همچون صحنه‌هاى كارزار بدان يارى مى‌شدند ﴿﴿ لَقَدْ رَضِيَ اللَّهُ عَنِ الْمُؤْمِنِينَ إِذْ يُبَايِعُونَكَ تَحْتَ الشَّجَرَةِ فَعَلِمَ مَا فِي قُلُوبِهِمْ فَأَنزَلَ السَّكِينَةَ عَلَيْهِمْ وَأَثَابَهُمْ فَتْحًا قَرِيبًا﴾﴾، ﴿﴿ ثُمَّ أَنزَلَ اللَّهُ سَكِينَتَهُ عَلَى رَسُولِهِ وَعَلَى الْمُؤْمِنِينَ وَأَنزَلَ جُنُودًا لَّمْ تَرَوْهَا وَعَذَّبَ الَّذِينَ كَفَرُواْ وَذَلِكَ جَزَاء الْكَافِرِينَ﴾﴾، ﴿﴿ إِذْ جَعَلَ الَّذِينَ كَفَرُوا فِي قُلُوبِهِمُ الْحَمِيَّةَ حَمِيَّةَ الْجَاهِلِيَّةِ فَأَنزَلَ اللَّهُ سَكِينَتَهُ عَلَى رَسُولِهِ وَعَلَى الْمُؤْمِنِينَ وَأَلْزَمَهُمْ كَلِمَةَ التَّقْوَى وَكَانُوا أَحَقَّ بِهَا وَأَهْلَهَا وَكَانَ اللَّهُ بِكُلِّ شَيْءٍ عَلِيمًا﴾﴾ و بالاتر اينكه قرآن سبب پيروزى اهل ايمان و شكست دشمنان را فرستادن آرامش بر قلب آنها دانسته است ، چنان‌كه در بنى‌اسرائيل تابوت را وسيله سكينه و آرامش آنها قرار داده و همراه داشتن آن را در جنگها سبب غلبه آنان بر دشمنانشان دانسته است: ﴿﴿ إِنَّ آيَةَ مُلْكِهِ أَن يَأْتِيَكُمُ التَّابُوتُ فِيهِ سَكِينَةٌ مِّن رَّبِّكُمْ﴾﴾.

از مهم‌ترين ميدانهاى كارزار كه مسلمانان در آن تا آستانه شكست پيش رفتند و خطر بزرگى متوجه آنان شد، جنگ حنين بود كه جز اندكى ساير مجاهدان از گِرد آن حضرت پراكنده شدند و از ميدان گريختند. در اين برهه خطرناك بود كه خداوند با ايجاد آرامش در قلب پيامبر و مؤمنان، بدانان روحيه‌اى دوباره بخشيد و آنان را نجات داد: ﴿﴿ ثُمَّ أَنزَلَ اللَّهُ سَكِينَتَهُ عَلَى رَسُولِهِ وَعَلَى الْمُؤْمِنِينَ وَأَنزَلَ جُنُودًا لَّمْ تَرَوْهَا وَعَذَّبَ الَّذِينَ كَفَرُواْ وَذَلِكَ جَزَاء الْكَافِرِينَ﴾﴾ .

خواب كوتاه و سبک

برخى از آيات قرآن امدادهاى غيبى الهى را در قالب خوابهاى كوتاه‌مدت و سبك بيان مى‌كند: ﴿﴿ إِذْ يُغَشِّيكُمُ النُّعَاسَ أَمَنَةً مِّنْهُ﴾﴾ برخى مفسران گفته‌اند: قرآن كريم ضمن بيان اين‌گونه امدادها آن را سبب امن و آسايش و از بين رفتن ترس مسلمانان مى‌داند، زيرا تا هنگامى كه در خواب هستند اثر ترس از ايشان منتفى است و چون بيدار شوند شادابى و نشاطى دارند كه به صاحبش شجاعت بخشيده و فكر ترس را از سر وى بيرون مى‌كند. آيه مذكور بيانگر اين امداد الهى در جنگ بدر است كه شامل حال همه مسلمانان شده است همين امداد در جنگ احد نيز درباره برخى از ياران پيامبر(ص) آمده است: ﴿﴿ ثُمَّ أَنزَلَ عَلَيْكُم مِّن بَعْدِ الْغَمِّ أَمَنَةً نُّعَاسًا يَغْشَى طَائِفَةً مِّنكُمْ﴾﴾.

برخى گفته‌اند: گرچه هر خوابى از جانب خداست؛ ولى تفاوت اين خواب و تأكيد بر آن بدين جهت است كه از يك سو مسلمانان از جهات گوناگونى از جمله كمى شمار آنان و فراوانى دشمن، ابزار و ادوات جنگى گسترده مشركان، تشنگى زياد و ... دچار ترس شده بودند و از سويى ديگر هرگز خواب به چشمان انسان هراسناك نمى‌آيد؛ ولى اگر بخوابد ترس او از بين مى‌رود، بنابراين، خداوند اين خواب را بر مسلمانان غالب كرد تا ترس آنان از بين رفته و اطمينان قلب يابند، به ويژه اينكه اين خواب يكباره و براى همه مسلمانان حاصل شده كه نشان خارق العاده بودن آن است و همين از عوامل پيروزى مسلمانان در جنگ بدر شد .

نزول باران

از ديگر امدادهاى غيبى الهى كه در جنگ بدر به يارى مسلمانان آمد نزول باران بود: ﴿﴿ وَيُنَزِّلُ عَلَيْكُم مِّن السَّمَاء مَاء لِّيُطَهِّرَكُم بِهِ وَيُذْهِبَ عَنكُمْ رِجْزَ الشَّيْطَانِ وَلِيَرْبِطَ عَلَى قُلُوبِكُمْ وَيُثَبِّتَ بِهِ الأَقْدَامَ﴾﴾ به گفته مفسران در جنگ بدر لشكر قريش قبل از مسلمانان به چاههاى بدر رسيده، آنجا را تصرف كردند، به طورى كه مسلمانان ناگزير شدند در سرزمينى خشك فرود آيند كه شنهاى روان مانع از حركت آنان مى‌شد. در چنين حالى از يك سو ترس از كثرت دشمنان و فراوانى ادوات و تجهيزات جنگى آنان و از سوى ديگر مشكلات حركت در چنين سرزمينى همراه با گرد و غبارهايى كه ازآن ايجاد مى‌شد و نيز تشنگى باعث شده بود كه مسلمانان در تنگنا قرار بگيرند. شيطان نيز در فرصت پيش آمده به وسوسه آنان پرداخته، آنان را بيم نابودى داد. در اين هنگام امدادهاى الهى به سراغشان آمد و با نزول باران راه نفوذ وسوسه‌هاى شيطان بسته شد. از بركات باران اين بود كه شنهاى روان در زير پاى آنان محكم شده و بركه‌هاى آب پديد آمد كه با آن رفع تشنگى و تطهير كردند. از ديگر بركاتش اين بود كه دلهاى مؤمنان را به همديگر پيوند داد و آنها را به يكديگر نزديك ساخت و ثابت قدم گردانيد.

ايجاد هراس در دلهاى دشمنان

ايجاد هراس و رعب در دل دشمنان از كمكهاى ويژه خداست كه ۴ بار در قرآن از آن ياد شده است و همه آنها درباره شرايط دشوار جنگ و جهاد است. منظور از رعب اين است كه بر اثر شدت ترس، انسان نااميد شود و احساس كند كه راه رهايى از گرفتارى كه به آن دچار گشته وجود ندارد ز برخى نيز رعب را حالتى دانسته‌اند كه بر اثر آن آرامش به طور كلّى از انسان گرفته مى‌شود قرآن در بيان نجات معجزه‌گونه مسلمانان پس از شكست آنها در احد از افكندن رعب در دل كافران خبر داده است: ﴿﴿ سَنُلْقِي فِي قُلُوبِ الَّذِينَ كَفَرُواْ الرُّعْبَ بِمَا أَشْرَكُواْ بِاللَّهِ مَا لَمْ يُنَزِّلْ بِهِ سُلْطَانًا وَمَأْوَاهُمُ النَّارُ وَبِئْسَ مَثْوَى الظَّالِمِينَ﴾﴾ اگر در آن شرايط دشوار اين هراس بر دل دشمنان افكنده نمى‌شد، آنها به مدينه هجوم آورده، نظام اسلامى را با خطرى جدّى روبه‌رو مى‌كردند؛ ليكن در حالى كه چنين تصميمى داشتند، ناگهان هراس عجيبى در دلهايشان افتاد كه باعث شد به صورت لشكرى شكست خورده به مكه باز گردند . به عقيده برخى مفاد اين آيه وعده‌اى نيكو از جانب خداست به اينكه مسلمانان را با لشكر ترس يارى مى‌كند و خدا اين وعده را قطعى ساخته، بدان جامه عمل پوشانيد .

در جنگ بدر نيز خداوند براساس وعده خويش سپاه ترس را يك باره و ناگهانى بر قلب دشمن چيره ساخت :﴿﴿ سَأُلْقِي فِي قُلُوبِ الَّذِينَ كَفَرُواْ الرُّعْبَ فَاضْرِبُواْ فَوْقَ الأَعْنَاقِ وَاضْرِبُواْ مِنْهُمْ كُلَّ بَنَانٍ﴾﴾، به‌گونه‌اى كه ارتش انبوه و نيرومند قريش روحيه خويش را باخته و گروهى از آنان از درگيرى با مسلمانان وحشت داشتند. بى‌ترديد اين هراس‌افكنى در دل دشمن از اسباب مهم پيروزى سپاه اسلام بود. همين امر در جنگ با يهود بنى‌قريظه نيز باعث تسليم و شكست آنها شد: ﴿﴿ وَقَذَفَ فِي قُلُوبِهِمُ الرُّعْبَ ﴾﴾ در جنگ با يهود بنى‌نضير نيز خداوند چنان ترسى بر قلبهاى دشمنان افكند كه فرصت هرگونه حركت را از آنان گرفت و خانه‌هاى خود را با دست خود ويران مى‌كردند : ﴿﴿ وَقَذَفَ فِي قُلُوبِهِمُ الرُّعْبَ يُخْرِبُونَ بُيُوتَهُم بِأَيْدِيهِمْ وَأَيْدِي الْمُؤْمِنِينَ فَاعْتَبِرُوا يَا أُولِي الأَبْصَارِ﴾﴾ آنان از رسول اكرم(ص) مى‌خواستند كه به دور ساختن آنها از وطن اكتفا كند و آنان را نكشد. بدون شك اين، امدادى الهى براى پيامبر و مؤمنان رزمنده بود .

در رواياتى پيامبر اكرم(ص) براى خود چند ويژگى برشمرده كه از جمله آنها يارى شدن به وسيله هراس‌افكنى خدا در دل دشمنان است .

فرستادن بادهاى ويرانگر

برخى از آيات قرآن به بادهايى اشاره دارد كه در بعضى جنگها، مؤمنان به آن يارى شده و در شكست دشمنان مؤثر افتاده است. آيه ۹ سوره احزاب ضمن برشمردن باد به عنوان امدادگر ويژه غيبى، به مؤمنان فرمان مى‌دهد كه به ياد نعمتهاى خدا باشند: ﴿﴿ يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اذْكُرُوا نِعْمَةَ اللَّهِ عَلَيْكُمْ إِذْ جَاءَتْكُمْ جُنُودٌ فَأَرْسَلْنَا عَلَيْهِمْ رِيحًا وَجُنُودًا لَّمْ تَرَوْهَا وَكَانَ اللَّهُ بِمَا تَعْمَلُونَ بَصِيرًا﴾﴾ اين آيه درباره برهه حسّاس جنگ خندق است كه طوفانى سهمگين و ناگهانى به يارى مسلمانان شتافت و خيمه و خرگاه دشمن را درهم ريخت .

سرعت اين باد به اندازه‌اى بود كه ديگهاى غذايشان را سرنگون و طنابهاى خيمه‌ها را پاره مى‌كرد. برخى مفسران از اين باد ويرانگر كه خدا به كمك لشكر اسلام فرستاد، به "باد صبا" تعبير كرده‌اند.

به نقلى پيامبر فرمودند: " نُصِرت بالصبا ...". نكته‌اى كه به خوبى ثابت مى‌كند كه وزيدن اين باد مانند بادهاى عادى نبوده، بلكه امداد غيبى محسوب مى‌شود، اين است كه در محل وزيدن آن لشكر اسلام نيز حضور داشت، و بين آنها و لشكر دشمن به جز يك خندق فاصله‌اى نبود، با اين حال، طوفان فقط به لشكر احزاب لطمه وارد ساخت و كمترين آسيبى به مسلمانان وارد نشد. شدّت و سرعت باد به قدرى بود كه ترس بر دشمن چيره شد و وادار به فرار شدند . پس از وزش اين باد سركرده مشركان، ابوسفيان به آنها گفت: اين باد هيچ چيزى را براى ما نمى‌گذارد .

طوفانى كه در جنگ احزاب به يارى مسلمانان آمد، هم تند بود و هم سرد، آن هم در شبى سرد و هوايى زمستانى، و بدين جهت نه اسباب جنگ آنها باقى ماند، و نه خود مى‌توانستند در آنجا بمانند.

برخى گفته‌اند كه بادهاى ويرانگرى كه در اين آيه آمده، قسمتى از لشكر خداست كه ديده مى‌شود، چنان‌كه لشكرهايى نيز دارد كه ديده نمى‌شود و ازاين‌رو در آيه، ﴿﴿ جُنودًا لَم تَرَوها﴾﴾ را بر جمله ﴿﴿فَاَرسَلنا عَلَيهِم ريحـًا﴾﴾ عطف كرده است .

كم جلوه دادن لشكر دشمن

از چيزهايى كه در تقويت روحى جنگجويان در ميدان جنگ اثر به سزايى دارد، احساس كم‌شمار بودن نيروى دشمن است. در اولين جهاد تهاجمى مسلمانان در جنگ بدر همين عامل، به يارى مسلمانان آمد و آنها كه شمارشان فقط ۳۱۳ نفر بود و از ابزار و آلات جنگى محدودى برخوردار بودند، توانستند با روحيه‌اى بالا بر دشمن انبوه خويش بتازند و آنان را شكست دهند. آيات ۴۳ ـ ۴۴ سوره انفال به اين مهم پرداخته و از اين كمك ويژه الهى خبر مى‌دهد. در آغاز خداوند در عالم رؤيا دشمنان را به پيامبر(ص) كم نشان داد: ﴿﴿ إِذْ يُرِيكَهُمُ اللَّهُ فِي مَنَامِكَ قَلِيلاً وَلَوْ أَرَاكَهُمْ كَثِيرًا لَّفَشِلْتُمْ وَلَتَنَازَعْتُمْ فِي الأَمْرِ وَلَكِنَّ اللَّهَ سَلَّمَ إِنَّهُ عَلِيمٌ بِذَاتِ الصُّدُورِ وَإِذْ يُرِيكُمُوهُمْ إِذِ الْتَقَيْتُمْ فِي أَعْيُنِكُمْ قَلِيلاً وَيُقَلِّلُكُمْ فِي أَعْيُنِهِمْ لِيَقْضِيَ اللَّهُ أَمْرًا كَانَ مَفْعُولاً وَإِلَى اللَّهِ تُرْجَعُ الأُمُورُ﴾﴾ به‌گونه‌اى كه اگر آنها را با همان شمار فراوان براى آن حضرت جلوه‌گر مى‌ساخت، سپاه اسلام به سستى و سپس اختلاف مى‌گراييد: ﴿﴿ وَلَوْ أَرَاكَهُمْ كَثِيرًا لَّفَشِلْتُمْ وَلَتَنَازَعْتُمْ فِي الأَمْرِ وَلَكِنَّ اللَّهَ سَلَّمَ إِنَّهُ عَلِيمٌ بِذَاتِ الصُّدُورِ ﴾﴾ پيامبر اسلام اين رؤيا را براى لشكر باز گفت و اين كار باعث بالا رفتن روحيه آنها شد اين رؤيا نعمتى الهى بود تا هراس مسلمانان را بزدايد و آنان را در برابر دشمن شجاع گرداند .

برخى بر اين اعتقادند كه نه در خواب بلكه در بيدارى دشمن را در ديدگاه پيامبر كم نشان داد؛ ولى حق آن است كه هم در خواب و هم در بيدارى آنان را كم جلوه‌گر ساخت ، زيرا آيه بعد به كم جلوه دادن به هنگام درگيرى تصريح كرده است: ﴿﴿ وَإِذْ يُرِيكُمُوهُمْ إِذِ الْتَقَيْتُمْ فِي أَعْيُنِكُمْ قَلِيلاً﴾﴾ و اين مسئله سبب تجديد روحيه مسلمانان و آمادگى بيشتر آنها براى كارزار شد.

نشانه‌هايى وجود دارد كه دست‌كم گروهى از مسلمانان، اگر از كم و كيف واقعى دشمن باخبر بودند، تن به درگيرى نمى‌دادند؛ ولى چون خدا اراده كرده بود تا اين جهاد رقم بخورد و مسلمانان به پيروزى رسند، دشمن را در خواب و بيدارى به رسول اكرم(ص) و مسلمانان كم نشان داد از سوى ديگر، دشمن كه با تصرف خداوند، مسلمانان را كم‌شمار مى‌ديد و از روحيه بالا و ايمان آنان آگاه نبود لشكر اسلام را دست‌كم گرفت، چنان‌كه ابوجهل مى‌گفت: ياران محمد(ص) به اندازه خوراك يك شترند، بدين جهت نه از مكه كمك خواستند و نه از همه نيروى خويش براى رويارويى با مسلمانان بهره بردند: ﴿﴿ وَيُقَلِّلُكُمْ فِي أَعْيُنِهِمْ لِيَقْضِيَ اللَّهُ أَمْرًا كَانَ مَفْعُولاً ﴾﴾ پايان اين ماجرا نيز جز پيروزى مسلمانان و شكست و فرار مشركان نبود .

فرستادن لشكر پرندگان

قصه اصحاب فيل كه در قرآن سوره‌اى را به خود اختصاص داده، بيانگر مصداق ديگرى از كمكهاى ويژه الهى در قالب لشكرى از پرندگان است كه با سنگ‌ريزه‌هايى كه با خود حمل مى‌كردند سپاه بزرگ ابرهه را نابود ساختند. آنگاه كه ارتش ابرهه با فيل سواران خود، به قصد نابودى كعبه به مكه آمدند، عبدالمطلب دست در حلقه خانه كعبه برد و از خداى خانه در برابر هجوم آنان يارى طلبيد و در حالى كه مردم مكه از ترس به كوهها پناه برده بودند ناگهان فرزندش به وى نزديك شده و گفت: ابرى سياه از سوى درياى سرخ به سوى مكه مى‌آيد. عبدالمطلب با خرسندى گفت: اى قريشيان، به خانه‌هاى خويش باز گرديد كه يارى خدا بهره شما شده است. در اين هنگام پرندگانى همانند پرستو به طرف مكه آمده و با سنگ‌ريزه‌ها لشكر بزرگ ابرهه را نابود ساختند و خانه خدا از آسيب آنها در امان ماند: ﴿﴿ وَأَرْسَلَ عَلَيْهِمْ طَيْرًا أَبَابِيلَ تَرْمِيهِم بِحِجَارَةٍ مِّن سِجِّيلٍ فَجَعَلَهُمْ كَعَصْفٍ مَّأْكُولٍ﴾﴾ بر اثر اهميت اين حادثه سال وقوع آن را "سال فيل" ناميدند و سرآغازِ تاريخ عرب شناخته شد.

بازداشتن از گناه

امداد غيبى خدا گاهى به شكل نجات انسان از ورطه گناه، محقق مى‌شود، آن هم در لحظات حساسى كه همه زمينه‌ها و اسباب براى گرفتار آمدن در دام گناه فراهم شده است، چنان‌كه اين امداد درباره حضرت يوسف(ع) تحقق يافت: ﴿﴿ وَلَقَدْ هَمَّتْ بِهِ وَهَمَّ بِهَا لَوْلا أَن رَّأَى بُرْهَانَ رَبِّهِ ﴾﴾ برهان رب در آيه چندگونه تفسير شده است؛ از جمله اينكه مقصود از آن يك نوع كمك خدايى بود كه در پاسخ به شايستگيهاى آن حضرت بهره وى شد و او را از گناه رهايى بخشيد . پس از اين آيه باز هم خداوند نجات يوسف(ع) را از گناهكارى، به خويش نسبت مى‌دهد: ﴿﴿ كَذَلِكَ لِنَصْرِفَ عَنْهُ السُّوءَ وَالْفَحْشَاء إِنَّهُ مِنْ عِبَادِنَا الْمُخْلَصِينَ﴾﴾ عبارت ﴿﴿ إِنَّهُ مِنْ عِبَادِنَا الْمُخْلَصِينَ﴾﴾ بيانگر اين است كه اين‌گونه كمكهاى ويژه الهى كه در لحظات طوفانى گناه بهره انسانها مى‌شود، ويژه يوسف(ع) نيست و هركس كه در زمره بندگان خالص خدا قرار گيرد شايسته چنين لطف و موهبتى خواهد بود .

تقويت دل

هنگامى كه جاسوسان فرعون در پى يافتن نوزاد مادر موسى(ع) و كشتن او بودند، و او مأموريت يافت تا آن طفل شيرخوار را به امواج نيل سپارد، در بحرانى روحى هر لحظه بيم آن مى‌رفت كه فريادى زند، و آنان را از وجود موسى(ع) خبردارسازد، ليكن خداوند دل وى را محكم ساخت: ﴿﴿ لَوْلا أَن رَّبَطْنَا عَلَى قَلْبِهَا لِتَكُونَ مِنَ الْمُؤْمِنِينَ﴾﴾.

منظور از ربط قلب در اين آيه، تقويت دل مادر موسى(ع)است تا به وحى الهى ايمان داشته و اين حادثه بزرگ را تحمل كند، و بداند كه وعده خدا در زمينه نگهدارى و بازگرداندن موسى(ع) به وى حق است .

اين تعبير درباره اصحاب كهف نيز آمده است. آنان در جامعه‌اى مى‌زيستند كه بر ابراز عقايد توحيدى خود قادر نبودند: ﴿﴿ وَرَبَطْنَا عَلَى قُلُوبِهِمْ﴾﴾ خداوند دلهايشان را استحكام بخشيد، و در نتيجه با قدرت و شهامت برپا خاستند و نداى توحيد سر دادند. در شرايط دشوار جنگ بدر نيز خداوند با فرستادن باران در زمانى كه لشكر اسلام سخت به آن نياز داشت، دلهاى آنان را محكم ساخت: ﴿﴿ وَيُنَزِّلُ عَلَيْكُم مِّن السَّمَاء مَاء لِّيُطَهِّرَكُم بِهِ وَيُذْهِبَ عَنكُمْ رِجْزَ الشَّيْطَانِ وَلِيَرْبِطَ عَلَى قُلُوبِكُمْ وَيُثَبِّتَ بِهِ الأَقْدَامَ﴾﴾ .

الهام

القاى مطالبى از جانب خدا بر قلب انسان كه او را به انجام دادن يا ترك كارى برمى‌انگيزد الهام است .

در مواردى الهام به لفظ "وحى" در قرآن آمده است، چنان كه مادر موسى(ع) در لحظاتى بحرانى و ترسناک كه از كشته شدن فرزند خويش بيمناک و قدرت تصميم‌گيرى او كاهش يافته بود، "الهام قلبى" به ياريش آمد. الهامى كه او را به‌ كارى خطرناک فرا مى‌خواند؛ ولى با اين همه احساس آرامش مى‌كرد، زيرا به وى الهام مى‌شد كه نترس و اندوهگين نباش. ما حتماً موسى(ع) را به تو باز مى‌گردانيم : ﴿﴿ وَأَوْحَيْنَا إِلَى أُمِّ مُوسَى أَنْ أَرْضِعِيهِ فَإِذَا خِفْتِ عَلَيْهِ فَأَلْقِيهِ فِي الْيَمِّ وَلا تَخَافِي وَلا تَحْزَنِي إِنَّا رَادُّوهُ إِلَيْكِ وَجَاعِلُوهُ مِنَ الْمُرْسَلِينَ﴾﴾.

درباره حواريان عيسى(ع) نيز لفظ وحى به‌كار رفته است: ﴿﴿ وَإِذْ أَوْحَيْتُ إِلَى الْحَوَارِيِّينَ أَنْ آمِنُواْ بِي وَبِرَسُولِي قَالُواْ آمَنَّا وَاشْهَدْ بِأَنَّنَا مُسْلِمُونَ﴾﴾ امام باقر(ع) در تفسير اين آيه مراد از وحى را الهامى دانسته‌اند كه به حواريان شد و مفادش اين بود كه به خدا و رسول او ايمان آورند. آنان نيز به اين دعوت پاسخ مثبت دادند .

درباره حضرت يوسف مى‌فرمايد: هنگامى كه برادران وى تصميم گرفتند او را در چاه قرار دهند ما به او وحى كرديم كه تو آنها را از اين امر آگاه خواهى ساخت: ﴿﴿ فَلَمَّا ذَهَبُواْ بِهِ وَأَجْمَعُواْ أَن يَجْعَلُوهُ فِي غَيَابَةِ الْجُبِّ وَأَوْحَيْنَا إِلَيْهِ لَتُنَبِّئَنَّهُم بِأَمْرِهِمْ هَذَا وَهُمْ لاَ يَشْعُرُونَ﴾﴾ گرچه برخى از اهل تفسير وحى را در اين آيه همان وحىِ نبوت گرفته‌اند ؛ امّا به قرينه آيه ﴿﴿ وَلَمَّا بَلَغَ أَشُدَّهُ آتَيْنَاهُ حُكْمًا وَعِلْمًا ﴾﴾ بايد گفت كه مراد از آن الهامى بوده كه در آن شرايط بحرانى و در تنهايى و ژرفاى چاه به يوسف شد تا بداند تنها نيست و نگهدارى دارد، ازاين‌رو نور اميد بر دلش تابيد، و تاريكيهاى نوميدى را از جان وى زدود در موارد ديگرى نيز واژه وحى به معناى الهام به‌كار رفته است؛ مانند:﴿﴿ وَإِذَا رَأى الَّذِينَ أَشْرَكُواْ شُرَكَاءَهُمْ قَالُواْ رَبَّنَا هَؤُلاء شُرَكَاؤُنَا الَّذِينَ كُنَّا نَدْعُوْ مِن دُونِكَ فَأَلْقَوْا إِلَيْهِمُ الْقَوْلَ إِنَّكُمْ لَكَاذِبُونَ﴾﴾، ﴿﴿ بِأَنَّ رَبَّكَ أَوْحَى لَهَا﴾﴾.

برخى محققان بر اين باورند كه منشأ اكتشافات بزرگ تاريخ، و نيز نظريه‌هاى علمى تحول آفرين در دنياى علم، الهاماتى است كه به صاحبان اين نظريه‌ها و اكتشافات مى‌شود، و اين را از مصاديق امدادهاى غيبى دانسته‌اند.

جارى ساختن حكمت بر دل لقمان

خداوند به لقمان حكمت عطا كرد: ﴿﴿ وَلَقَدْ آتَيْنَا لُقْمَانَ الْحِكْمَةَ﴾﴾ حكمت چندگونه تفسير شده است؛ از جمله شناخت‌رازهاى جهان هستى و آگاهى از حقايق برخى از مفسّران در ضمن آوردن روايتى طولانى به تبيين چگونگى اعطاى حكمت لقمان حكيم پرداخته‌اند .

توفيق انجام دادن نيكيها

آيه ۷۳ سوره انبياء ضمن بر شمردن برخى از ويژگيهاى گروهى از پيامبران مى‌فرمايد: انجام دادن كارهاى نيك را به آنها وحى كرديم: ﴿﴿ وَأَوْحَيْنَا إِلَيْهِمْ فِعْلَ الْخَيْرَاتِ﴾﴾ برخى گفته‌اند: مراد از وحى در اين آيه ممكن است وحى تشريعى و همچنين وحى تكوينى به معناى توفيق انجام دادن كارهاى نيك باشد . برخى ديگر اعتقاد دارند اين وحى، نوعى امداد غيبى بود كه آنان را به سوى كارهاى شايسته مى‌كشاند .

فرود آمدن سفره آسمانى و غذا يا ميوه بهشتى

دست كم در ۴ مورد قرآن به اين حقيقت پرداخته شده است:

1. درباره مريم(ع) مى‌فرمايد: هرگاه زكريا در محراب بر مريم وارد مى‌شد رزقى را نزد او مى‌يافت. حضرت مريم در پاسخ اين سؤال كه اين رزق از كجاست مى‌گفت از نزد خداست: ﴿﴿ كُلَّمَا دَخَلَ عَلَيْهَا زَكَرِيَّا الْمِحْرَابَ وَجَدَ عِندَهَا رِزْقًا قَالَ يَا مَرْيَمُ أَنَّى لَكِ هَذَا قَالَتْ هُوَ مِنْ عِندِ اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ يَرْزُقُ مَن يَشَاء بِغَيْرِ حِسَابٍ﴾﴾ درباره منظور از رزق در اين آيه اختلاف است؛ برخى آن را غذايى ويژه مى‌دانند كه بوى خوشى از آن استشمام مى‌شد بعضى هم آن را انواع غذاهايى دانسته‌اند كه در آن زمان يافت نمى‌شد برخى اعتقاد دارند كه ميوه‌هاى تابستانى در فصل زمستان و عكس آن بوده است روايات فراوانى مراد از رزق را در آيه بالا، نوعى ميوه بهشتى مى‌داند كه در غير فصل آن، نزد مريم(ع) حاضر مى‌شده و اين به لطف خدا و امداد غيبى بوده است. شواهدى در خود آيه، اين تفسير را تقويت مى‌كند؛ مانند نكره آوردن واژه "رزق" و پاسخ مريم(ع) به زكريا كه اين روزى از سوى خداست، و نيز شگفتى زكريا(ع)از ديدن اين حادثه و تقاضاى فرزند در همان لحظه از خداوندبرخى مفسران نيز اين واقعه را دليل بر سر زدن كرامت از اوليا دانسته و مريم(ع) را از جمله اين انسانها دانسته‌اند كه از اين قاعده مستثنا نيست .
2. بهره‌مندى بنى‌اسرائيل از غذايى آسمانى كه آيات: ﴿﴿ وَظَلَّلْنَا عَلَيْكُمُ الْغَمَامَ وَأَنزَلْنَا عَلَيْكُمُ الْمَنَّ وَالسَّلْوَى كُلُواْ مِن طَيِّبَاتِ مَا رَزَقْنَاكُمْ وَمَا ظَلَمُونَا وَلَكِن كَانُواْ أَنفُسَهُمْ يَظْلِمُونَ﴾﴾، ﴿﴿ وَقَطَّعْنَاهُمُ اثْنَتَيْ عَشْرَةَ أَسْبَاطًا أُمَمًا وَأَوْحَيْنَا إِلَى مُوسَى إِذِ اسْتَسْقَاهُ قَوْمُهُ أَنِ اضْرِب بِّعَصَاكَ الْحَجَرَ فَانبَجَسَتْ مِنْهُ اثْنَتَا عَشْرَةَ عَيْنًا قَدْ عَلِمَ كُلُّ أُنَاسٍ مَّشْرَبَهُمْ وَظَلَّلْنَا عَلَيْهِمُ الْغَمَامَ وَأَنزَلْنَا عَلَيْهِمُ الْمَنَّ وَالسَّلْوَى كُلُواْ مِن طَيِّبَاتِ مَا رَزَقْنَاكُمْ وَمَا ظَلَمُونَا وَلَكِن كَانُواْ أَنفُسَهُمْ يَظْلِمُونَ﴾﴾، ﴿﴿ يَا بَنِي إِسْرَائِيلَ قَدْ أَنجَيْنَاكُم مِّنْ عَدُوِّكُمْ وَوَاعَدْنَاكُمْ جَانِبَ الطُّورِ الأَيْمَنَ وَنَزَّلْنَا عَلَيْكُمُ الْمَنَّ وَالسَّلْوَى﴾﴾از آن خبر مى‌دهد. آنان در دوران سرگردانى در صحراى سينا: ﴿﴿ قَالَ فَإِنَّهَا مُحَرَّمَةٌ عَلَيْهِمْ أَرْبَعِينَ سَنَةً يَتِيهُونَ فِي الأَرْضِ ﴾﴾ از گناه و نافرمانى خدا، پشيمان گشته و از خداوند خواستند تا بار ديگر نعمتهاى خود را بر آنان ارزانى دارد. خداوند در اين باره مى‌فرمايد: "منّ" و "سلوى" بر شما نازل كرديم: ﴿﴿ وَظَلَّلْنَا عَلَيْكُمُ الْغَمَامَ وَأَنزَلْنَا عَلَيْكُمُ الْمَنَّ وَالسَّلْوَى ﴾﴾ درباره مراد از "منّ" و "سلوى" در بين مفسران اختلاف است؛ برخى ۶ معنا براى آن ذكر كرده‌اند؛ از جمله اينكه "منّ" نوعى خوردنى شبيه برف بوده كه از آسمان بر بنى اسرائيل فرود مى‌آمده است اين نكته هم شايان توجه است كه، فروفرستادن اين غذا، به مدت ۴۰ سال، آن هم در بيابان و به مقدار كافى براى آنها، امرى غير عادى است..
3. فرود آمدن غذاى آسمانى، بر ياران نزديك حضرت عيسى(ع) كه در آيات ۱۱۲ ـ ۱۱۵ سوره مائده آمده است. حواريان آن را از عيسى(ع) درخواست كردند، و عيسى(ع) هم آن را از خداى خويش تقاضا كرد. اين تقاضا پذيرفته شد و آنها از سفره غذاى آسمانى بهره‌مند گشتند. البته در اين مورد گرچه لطف خدا و امداد غيبى او در فرود آمدن سفره آسمانى نقش داشته؛ ولى مى‌توان اين را معجزه‌اى از حضرت عيسى(ع) دانست، بر خلاف دو مورد پيشگفته كه فرود آمدن غذاهاى آسمانى با واسطه و درخواست پيامبرى صورت نگرفته است.
4. باردار شدن مريم(ع)؛ آنگاه كه مريم(ع)به لحاظ شرايط دشوار جسمى و روحى آرزوى مرگ كرد: ﴿﴿ يَا لَيْتَنِي مِتُّ قَبْلَ هَذَا وَكُنتُ نَسْيًا مَّنسِيًّا﴾﴾ چنين ندا آمد: ﴿﴿ أَلاَّ تَحْزَنِي قَدْ جَعَلَ رَبُّكِ تَحْتَكِ سَرِيًّا وَهُزِّي إِلَيْكِ بِجِذْعِ النَّخْلَةِ تُسَاقِطْ عَلَيْكِ رُطَبًا جَنِيًّا﴾﴾ اينكه با تكان دادن درخت خشكيده خرما، خرمايى تازه از آن فرو ريزد امرى غير عادى است كه جز با امداد الهى امكان‌پذير نيست. گرچه مفسّران در اينجا اختلاف كرده‌اند و عدّه‌اى آن را معجزه زكريا(ع) و گروهى نيز آن را از "ارهاصات" يا معجزات مقدّماتى و پيش درآمد نبوت حضرت عيسى(ع) دانسته‌اند؛ ليكن حقيقت آن است كه اين كار غير عادى با كمك ويژه الهى محقّق شده است ، افزون بر اين جوى آبى نيز كه براساس برخى روايات ناگهان براى مريم(ع) ايجاد شد: ﴿﴿ قَدْ جَعَلَ رَبُّكِ تَحْتَكِ سَرِيًّا﴾﴾ از امور غير عادى است كه با امداد غيبى، تحقق يافته است..

شرح صدر

از موهبتهاى بزرگ الهى كه با لطف خاص او نصيب انسان مى‌شود، شرح صدر يا توسعه روح انسان و به تعبيرى ديگر توسعه ظرفيت معنوى انسان است. شرح صدر مقابل "ضيق صدر" است، كه در آيه ۹۷ سوره حجر آمده است:﴿﴿ وَلَقَدْ نَعْلَمُ أَنَّكَ يَضِيقُ صَدْرُكَ بِمَا يَقُولُونَ﴾﴾ هيچ پيامبر يا رهبر بزرگى بدون اين ويژگى توان تحمّل سختيها را نخواهد داشت و آن‌كس كه رسالتش از همه بزرگ‌تر است "مانند نبى اكرم(ص)" بايد از شرح صدرى افزون‌تر از ديگران هم برخوردار باشد و خداوند اين هديه معنوى را به وى ارزانى داشت: ﴿﴿ أَلَمْ نَشْرَحْ لَكَ صَدْرَكَ﴾﴾ و اين بزرگ‌ترين هديه الهى به آن حضرت بود . حالات و رفتارهاى پيامبر اكرم(ص) در برخورد با مشكلات و حوادث پيچيده دوران حياتش نشان مى‌دهد كه ظرفيت معنوى و قدرت تحمل وى نه امرى عادى، بلكه تأييدى الهى و ربّانى بوده است . برخى مفسران اين آيه را به معناى ظاهرى آن گرفته و گفته‌اند كه در كودكى قلب پيامبر(ص) توسط فرشته‌ها با شكافتن سينه وى بيرون آورده و شست و شو داده شد و سپس با علم و رأفت و رحمت پُر گشت . برخى ديگر گفته‌اند: منظور، قلب جسمانى نيست، بلكه اشاره به امدادهاى الهى، از نظر روحى و تقويت عزم و اراده آن رسول خدا و پاكسازى وى از هرگونه نقص اخلاقى و وسوسه شيطانى است . اين مطلب را روايتى از پيامبر اكرم(ص) تأييد مى‌كند .

تأييد به روح القدس

برخى از پيامبران، به وسيله روح القدس تأييد و يارى شده و كارهايى بزرگ و گاه خارق عادت از آنها سر مى‌زده است، چنان كه عيسى‌ابن مريم(ع) با تأييد روح‌القدس در گهواره با مردم سخن گفته است: ﴿﴿ إِذْ أَيَّدتُّكَ بِرُوحِ الْقُدُسِ تُكَلِّمُ النَّاسَ فِي الْمَهْدِ﴾﴾.

رهايى بخشيدن از گرفتارى و عذاب

اين‌گونه كمكهاى ويژه الهى را در مورد پيامبرانى همچون موسى، ابراهيم، يونس و برخى ديگر از پيام‌آوران آسمانى(ع) به ويژه پيامبر خاتم(ص) مى‌يابيم. در اين رابطه قرآن بيشتر با واژگانى برگرفته از لفظ "نجات" سخن گفته است، چنان‌كه درباره رهايى موسى بن عمران(ع) از ميان امواج سهمگين و خروشان نيل مى‌فرمايد: ﴿﴿ وَأَنجَيْنَا مُوسَى وَمَن مَّعَهُ أَجْمَعِينَ ثُمَّ أَغْرَقْنَا الآخَرِينَ﴾﴾.

يونس(ع) نيز بر اثر رها كردن قوم خويش در دريا گرفتار نهنگى بزرگ شد كه وى را بلعيد. او در آن زندان ترسناك و در آن تاريكيهاى متراكم، خدا را خواند و تقاضاى فريادرسى كرد. خداوند نيز با كمك ويژه خود، او را از آن وضعيت خطرناك نجات بخشيده و اندوه وى را زدود: ﴿﴿ فَاسْتَجَبْنَا لَهُ وَنَجَّيْنَاهُ مِنَ الْغَمِّ﴾﴾.

آيه ۵۸ سوره هود هم درباره رها ساختن حضرت هود(ع) است: ﴿﴿ وَلَمَّا جَاءَ أَمْرُنَا نَجَّيْنَا هُودًا وَالَّذِينَ آمَنُواْ مَعَهُ بِرَحْمَةٍ مِّنَّا وَنَجَّيْنَاهُم مِّنْ عَذَابٍ غَلِيظٍ﴾﴾هنگام فرود آمدن عذاب سخت الهى بر گروهى كه هود(ع) مأمور هدايتشان بود، خداوند خود و مؤمنان همراه او را به مكان امن و آرامى برد، چنان‌كه پيش از فرا رسيدن طوفان، كشتى نجات نوح آماده بود و پيش از آنكه شهرهاى لوط(ع) درهم كوبيده شود، شب هنگام، لوط پيامبر و شمار اندكى از ياران با ايمان وى به فرمان خدا آن شهر را ترك كردند با تعبيرى نزديك به آنچه در آيه پيشگفته آمده در آيات ﴿﴿ وَأَخَذَ الَّذِينَ ظَلَمُواْ الصَّيْحَةُ فَأَصْبَحُواْ فِي دِيَارِهِمْ جَاثِمِينَ﴾﴾ و ﴿﴿ وَلَمَّا جَاءَ أَمْرُنَا نَجَّيْنَا شُعَيْبًا وَالَّذِينَ آمَنُواْ مَعَهُ بِرَحْمَةٍ مِّنَّا وَأَخَذَتِ الَّذِينَ ظَلَمُواْ الصَّيْحَةُ فَأَصْبَحُواْ فِي دِيَارِهِمْ جَاثِمِينَ﴾﴾ از نجات حضرت صالح(ع) و ديگرى حضرت شعيب(ع) نيز سخن رفته است.

افزون بر اينها، برخى از آيات، رهايى مردم حجاز را از وضع نابسامان و خطرناكى كه داشتند، بيان كرده و كمكهاى خدا در اين زمينه و نعمت بزرگ اسلام و رسول اكرم(ص) را به آنان يادآورى مى‌كند: ﴿﴿ وَاذْكُرُواْ نِعْمَةَ اللَّهِ عَلَيْكُمْ إِذْ كُنتُمْ أَعْدَاء فَأَلَّفَ بَيْنَ قُلُوبِكُمْ فَأَصْبَحْتُم بِنِعْمَتِهِ إِخْوَانًا وَكُنتُمْ عَلَىَ شَفَا حُفْرَةٍ مِّنَ النَّارِ فَأَنقَذَكُم مِّنْهَا﴾﴾.

خداى سبحان در اين آيه، الفت دادن دلهاى آنان را به خود نسبت داده و با اين تعبير به معجزه اجتماعى دين خدا اشاره كرده است؛ يعنى ايجاد دوستى و برادرى ميان مردمى كه به اندك بهانه‌اى سالها به جنگ و خونريزى مى‌پرداختند از راههاى عادى ممكن نبود؛ ولى در سايه لطف خدا و يارى او در سالهايى اندك، ممكن شد .

خنثا كردن نقشه‌هاى دشمنان

خداوند در پاره‌اى ازموارد، برهم زدن نقشه‌هاى دقيق و حيله گرانه دشمنان راه حق را به خود نسبت مى‌دهد، و در شكست دادن آنها دست غيبى را مؤثر مى‌داند: ﴿﴿ وَمَا هُوَ بِالْهَزْلِ إِنَّهُمْ يَكِيدُونَ كَيْدًا ﴾﴾.

كيد دشمنان پيامبر همان نقشه‌هاى آنها براى مبارزه با آن حضرت و آيين اوست؛ مانند تبليغات بر ضدّ قرآن، محاصره اقتصادى، تهمتها و سخنان ناشايست درباره وى و قرآن، و شكنجه و آزار مسلمانان خداوند فرموده است: من هم در برابر حيله‌گريهاى آنان چاره‌جويى مى‌كنم. گفته شده كه مراد از كيد خدا در اين آيه، همان لطفهايى است كه شامل حال رسول خدا(ص) و مؤمنان كرده، و دشمنان را غافلگير و در نتيجه، كوشش آنان را بى‌ثمر كرد و توطئه‌هايشان را درهم شكست .

درباره نقشه‌هاى نمروديان برضدّ ابراهيم(ع) نيز فرمود: آنها مى‌خواستند تا با نقشه‌اى خطرناك وى را نابود كنند؛ ليكن با يارى خدا كه نتيجه‌اش سالم ماندن آن پيامبر بزرگ در كام امواج آتش بود، كارهاى آنان در جهت خاموش ساختن نور حق به زيان خودشان و به نفع ابراهيم(ع) تمام شد : ﴿﴿ وَأَرَادُوا بِهِ كَيْدًا فَجَعَلْنَاهُمُ الأَخْسَرِينَ﴾﴾ برخى مفسّران گفته‌اند: مردم ۴۰ روز براى برافروختن آتش هيزم تهيّه مى‌كردند، به طورى كه وقتى آنها را به آتش كشيدند خود نيز توان نزديك شدن به آن را نداشتند و ناگزير ابراهيم را با منجنيق به سوى آن پرتاپ كردند ؛ ولى به فرمان خدا آتش سرد و سلامت شد: ﴿﴿ قُلْنَا يَا نَارُ كُونِي بَرْدًا وَسَلامًا عَلَى إِبْرَاهِيمَ﴾﴾.

آيه ۱۸ سوره انفال نيز كمكهاى ويژه غيبى به مسلمانان و شكست دشمنان در جنگ بدر را يادآورى مى‌كند: ﴿﴿ ذَلِكُمْ وَأَنَّ اللَّهَ مُوهِنُ كَيْدِ الْكَافِرِينَ﴾﴾ در دو جاى ديگر قرآن هم آمده است كه تكذيب كنندگان را فرصت مى‌دهم، زيرا تدبير من سخت استوار است. ﴿﴿ وَأُمْلِي لَهُمْ إِنَّ كَيْدِي مَتِينٌ﴾﴾، ﴿﴿ وَأُمْلِي لَهُمْ إِنَّ كَيْدِي مَتِينٌ﴾﴾ پيامبرى كه شايد بيش از ديگر پيامبران با ياريهاى ويژه الهى، جانش حفظ شد، رسول‌اكرم(ص)است. در آيه ۹ سوره يس آمده است كه در پيش رو و در پشت سر كافران سدّى قرار داديم و چشمانشان را پوشانديم، ازاين‌رو نمى‌بينند: ﴿﴿ وَجَعَلْنَا مِن بَيْنِ أَيْدِيهِمْ سَدًّا وَمِنْ خَلْفِهِمْ سَدًّا فَأَغْشَيْنَاهُمْ فَهُمْ لاَ يُبْصِرُونَ﴾﴾ جمعى از مفسّران گفته‌اند: آيه بالا در مورد ابوجهل يا مردى از طايفه بنى‌مخزوم يا قريش نازل شده كه چندين بار قصد جان پيامبر را كردند؛ ولى خداوند هر بار به صورتى غير عادى وى را از گزند دشمنان نگه داشت و در آن لحظه حساسى كه آنها مشرف بر كشتن وى مى‌شدند، چشمانشان نمى‌ديد يا قدرت حركت از آنان گرفته مى‌شد . در رواياتى آمده است كه زمانى كه گروهى از قريش عزم نابودى پيامبر(ص) را داشتند، وقتى نزديك او شدند، خداوند با ايجاد تاريكى از پشت سر و نيز پيش روى آنها باعث شد كه آن حضرت را نبينند .

در آيه ۲۷ سوره جنّ هم به گماشته شدن مراقبانى براى رسولان الهى تصريح كرده است:﴿﴿ فَإِنَّهُ يَسْلُكُ مِن بَيْنِ يَدَيْهِ وَمِنْ خَلْفِهِ رَصَدًا﴾﴾ گروهى از مفسّران بر اين عقيده‌اند كه مراد از رصد، فرشتگان مأمور حفظ جان رسول خدا(ص) از بديها و نقشه‌هاى دشمنان است ؛ ولى برخى ديگر گفته‌اند: رصد به افراد گروه نگهبان گفته مى‌شود و مراد از آن در آيه بالا فرشته هايى است كه خداوند بدانها مأموريت داده كه اصالت وحى را پس از تحقق آن، از اسبابى كه آن‌را خدشه‌دار مى‌كند نگهبانى كنند .

برخى نوشته‌اند: يكى از مشركان چون پيغمبراكرم(ص) را تنها يافت بر وى مسلط شد و با شمشير قصد جان او كرد؛ امّا خداوند با كمك خويش و به صورتى غير عادى او را حفظ كرد آيه ۱۱ سوره مائده به اين واقعه مربوط دانسته شده است: ﴿﴿ يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُواْ اذْكُرُواْ نِعْمَتَ اللَّهِ عَلَيْكُمْ إِذْ هَمَّ قَوْمٌ أَن يَبْسُطُواْ إِلَيْكُمْ أَيْدِيَهُمْ فَكَفَّ أَيْدِيَهُمْ عَنكُمْ وَاتَّقُواْ اللَّهَ وَعَلَى اللَّهِ فَلْيَتَوَكَّلِ الْمُؤْمِنُونَ﴾﴾.

در شأن نزول آيه ﴿﴿ أَرَأَيْتَ الَّذِي يَنْهَى عَبْدًا إِذَا صَلَّى ﴾﴾ نيز آورده‌اند كه ابوجهل در حالى كه پيامبر در سجده بود قصد كشتن وى را داشت؛ ليكن در همان لحظاتى كه به وى نزديك شده بود، ناگهان عقب نشست و با دستش گويا چيزى را از خود دور مى‌كرد. و چون سبب را از وى پرسيدند گفت: ناگهان ميان خودم و محمد(ص) خندقى از آتش ديدم و پر و بالهايى مشاهده كردم. پيامبر(ص) هم در اين مورد فرمودند: سوگند به خدايى كه جانم در دست اوست اگر به من نزديك شده بود، فرشتگان خدا بدنش را پاره‌پاره مى‌كردند .

فرزنددار شدن

فرزنددار شدن زكرياى پيامبر در دوران كهولت در حالى كه همسر وى نيز در دوران پيرى به سر مى‌برد و در جوانى نيز نازا بود، از امدادهاى غيبى است، ازاين‌رو هنگامى كه به زكريا(ع) بشارت فرزندى به نام يحيى داده شد، با شگفتى گفت: من چگونه صاحب فرزند خواهم شد، در حالى كه پيرى به سراغ من آمده و همسرم نازاست: ﴿﴿ أَنَّىَ يَكُونُ لِي غُلامٌ ﴾﴾ و پاسخ شنيد كه بدين‌گونه خداوند هر كارى بخواهد مى‌كند: ﴿﴿كَذَلِكَ اللَّهُ يَفْعَلُ مَا يَشَاء ﴾﴾ و بدين سان زكريا(ع) كه اسباب عادى را براى رسيدن به فرزند مساعد نمى‌ديد با لطف خدا و كمك ويژه او به آن دست يافت. درباره تولد عيسى(ع) نيز آمده است كه فرشتگان به مريم(ع) بشارت فرزندى به نام عيسى(ع) دادند. وى شگفت زده پرسيد: من چگونه صاحب فرزند خواهم شد، در حالى كه بشرى با من تماس نداشته است: ﴿﴿ رَبِّ أَنَّى يَكُونُ لِي وَلَدٌ وَلَمْ يَمْسَسْنِي بَشَرٌ ﴾﴾ آنها پاسخ دادند: خداوند اين‌گونه هرچه را بخواهد مى‌آفريند؛ هنگامى كه چيزى را مقرر بدارد فقط به آن مى‌گويد: باش، آن نيز فوراً موجود مى‌شود: ﴿﴿ كَذَلِكِ اللَّهُ يَخْلُقُ مَا يَشَاء إِذَا قَضَى أَمْرًا فَإِنَّمَا يَقُولُ لَهُ كُن فَيَكُونُ ﴾﴾.

شگفتى مريم(ع) طبيعى بود، زيرا هر موجودى با علل و اسباب عادى خود، پا به عرصه وجود مى‌گذارد؛ ليكن خداوند با بيان اينكه، «كار پروردگار چنين است، او هرچه بخواهد مى‌آفريند. چون به‌كارى فرمان دهد فقط مى‌گويد: باش، پس مى‌شود» به شگفتى مريم(ع) پايان داد زيرا نظام جهان را خود پديد آورده و محكوم فرمان اوست و هرگاه بخواهد مى‌تواند آن را دگرگون ساخته و به وسيله اسباب غير عادى موجودى بيافريند.

در قصه ابراهيم(ع) نيز وقتى فرشته‌ها وى و همسر پير او را به آمدن فرزندى به نام «اسحاق» بشارت دادند، ساره كه با توجه به سنّ زياد خويش از اين پيشامد نوميد بود با لحنى همراه با شگفتى گفت: آيا من داراى فرزند مى‌شوم، در حالى كه زنى پير هستم و شوهرم مردى پير و اين چيز عجيبى است: ﴿﴿ يَا وَيْلَتَى أَأَلِدُ وَأَنَاْ عَجُوزٌ وَهَذَا بَعْلِي شَيْخًا إِنَّ هَذَا لَشَيْءٌ عَجِيبٌ ﴾﴾، ﴿﴿ قَالُواْ أَتَعْجَبِينَ مِنْ أَمْرِ اللَّهِ رَحْمَتُ اللَّهِ وَبَرَكَاتُهُ عَلَيْكُمْ أَهْلَ الْبَيْتِ إِنَّهُ حَمِيدٌ مَّجِيدٌ ﴾﴾ .

موارد ياد شده گزارشى قرآنى از پاره‌اى از امدادهاى غيبى بود كه به مرحله وقوع رسيده است؛ ولى از برخى آيات كه متضمن وعده مشروط خدا نسبت به امدادهاى خاص اوست مى‌توان وقوع امدادهاى غيبى را در شرايط ويژه‌اى براى گروههاى خاصى استفاده كرد، چنان كه در مورد مؤمنان و صالحان وعده داده شده است كه خداوند محبت آنها را در دل ديگران قرار مى‌دهد: ﴿﴿ إِنَّ الَّذِينَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ سَيَجْعَلُ لَهُمُ الرَّحْمَنُ وُدًّا ﴾﴾آيه ۳۹ سوره طه همين نوع امداد غيبى را وسيله‌اى براى حفاظت موسى(ع)معرفى مى‌كند : ﴿﴿ وَأَلْقَيْتُ عَلَيْكَ مَحَبَّةً مِّنِّي ﴾﴾ رواياتى نيز اين مطلب را طرح كرده است .

نمونه ديگر تأييد مؤمنان به وسيله روحى از جانب خداست : ﴿﴿ أُوْلَئِكَ كَتَبَ فِي قُلُوبِهِمُ الإِيمَانَ وَأَيَّدَهُم بِرُوحٍ مِّنْهُ ﴾﴾ رواياتى نيز اين مطلب را طرح كرده است. به نظر برخى از مفسران، مؤمنان روحى ديگر افزون بر روح بشر دارند كه زندگى ديگرى از آن حاصل مى‌شود و قدرت و شعورى جديد مى‌آورد. اين نوع زندگى خاص كه آثار ويژه‌اى دارد ملازم با خوشبختى ابدى انسان، و منشأ آن هم ويژه و آن روح ايمان است. در رواياتى نيز اين معنا تأييد شده است استوار كردن گامهاى اهل جهاد از آشكارترين مصاديق امدادهاى غيبى و از ابزارهاى مهم پيروزى‌بخش است : ﴿﴿ إِن تَنصُرُوا اللَّهَ يَنصُرْكُمْ وَيُثَبِّتْ أَقْدَامَكُمْ ﴾﴾ اين تثبيت، كنايه از دميده شدن روح شجاعت و تقويت قلبهاى اهل جهاد است بر اين اساس است كه ياران اندك طالوت در برابر انبوه بى‌شمار دشمن اين‌گونه دعا كردند: پروردگارا، شكيبايى را بر ما فرو ريز و قدمهاى ما را ثابت بدار و ما را بر جمعيت كافران پيروز گردان: ﴿﴿ رَبَّنَا أَفْرِغْ عَلَيْنَا صَبْرًا وَثَبِّتْ أَقْدَامَنَا وَانصُرْنَا عَلَى الْقَوْمِ الْكَافِرِينَ ﴾﴾ گاهى دستگيرى و كمك خداوند اين‌گونه شامل حال انسان مى‌شود كه راههاى نيك‌بختى و خير در دنيا و آخرت و راه رسيدن به خشنودى خود را به او نشان مى‌دهد: ﴿﴿ وَالَّذِينَ جَاهَدُوا فِينَا لَنَهْدِيَنَّهُمْ سُبُلَنَا وَإِنَّ اللَّهَ لَمَعَ الْمُحْسِنِينَ ﴾﴾ بيشتر مفسران جهاد در اين آيه را عام و شامل كارزار با دشمنان و مبارزه با شيطان و هواى نفس دانسته‌اند .

نمونه ديگر، بشارتهاى ويژه فرشتگان به مؤمنان است: ﴿﴿ وَأَبْشِرُوا بِالْجَنَّةِ الَّتِي كُنتُمْ تُوعَدُونَ نَحْنُ أَوْلِيَاؤُكُمْ فِي الْحَيَاةِ الدُّنْيَا وَفِي الآخِرَةِ﴾﴾ در آيه‌اى ضمن وصف كردن اولياى خدا مى‌فرمايد: براى آنان در دنيا و آخرت بشارت است:﴿﴿ لَهُمُ الْبُشْرَى فِي الْحَيَاةِ الدُّنْيَا وَفِي الآخِرَةِ لاَ تَبْدِيلَ لِكَلِمَاتِ اللَّهِ ذَلِكَ هُوَ الْفَوْزُ الْعَظِيمُ﴾﴾ ظاهر دو آيه فوق اين است كه ظرف اين خبرهاى خوش، زندگى دنيا و نيز جهان آخرت است ؛ اما برخى مفسران براساس برخى روايات اين امر را به وقت مردن اختصاص داده‌اند ﴿﴿ وَأَبْشِرُوا بِالْجَنَّةِ الَّتِي كُنتُمْ تُوعَدُونَ نَحْنُ أَوْلِيَاؤُكُمْ فِي الْحَيَاةِ الدُّنْيَا وَفِي الآخِرَةِ﴾﴾.

محتواى بشارتها امورى است كه باعث استمرار پايدارى و نيز آرامش آنها در اوج مشكلات مى‌شود و ازاين‌رو قرآن درباره اين مؤمنان مى‌فرمايد: از هيچ ستم و كاستنى (كاستن پاداش و كردار) نترسند:﴿﴿ وَمَن يَعْمَلْ مِنَ الصَّالِحَاتِ وَهُوَ مُؤْمِنٌ فَلا يَخَافُ ظُلْمًا وَلا هَضْمًا ﴾﴾ .

از ديگر امدادهاى غيبى خدا توفيق تشخيص حق از باطل است: ﴿﴿ يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُواْ إِن تَتَّقُواْ اللَّهَ يَجْعَل لَّكُمْ فُرْقَاناً وَيُكَفِّرْ عَنكُمْ سَيِّئَاتِكُمْ وَيَغْفِرْ لَكُمْ وَاللَّهُ ذُو الْفَضْلِ الْعَظِيمِ﴾﴾ فرقان چيزى است كه حق و باطل را از يكديگر جدا مى‌سازد و چون اين روشن‌بينى بر اثر تقوا به مؤمن بخشيده مى‌شود مى‌توان آن‌را از امدادهاى غيبى دانست. از آيه ۲۸۲ سوره بقره نيز برمى‌آيد كه پرواپيشگى، اثرى عميق در فزونى علم و روشن‌بينى انسان دارد: ﴿﴿ وَاتَّقُواْ اللَّهَ وَيُعَلِّمُكُمُ اللَّهُ﴾﴾ همچنين مؤمنان در سايه پارسايى و كارهاى خوب، از كمكهاى ويژه خدا برخوردار شده و توفيق كارهاى خوب بيشترى را مى‌يابند: ﴿﴿ فَأَمَّا مَن أَعْطَى وَاتَّقَى وَصَدَّقَ بِالْحُسْنَى فَسَنُيَسِّرُهُ لِلْيُسْرَى ﴾﴾.

در آياتى از قرآن به تقواپيشگان و مؤمنان وعده رهايى از تنگناها داده شده است: ﴿﴿ وَمَن يَتَّقِ اللَّهَ يَجْعَل لَّهُ مَخْرَجًا﴾﴾ براساس اين آيات زمانى كه اهل تقوا در تنگنا قرار گيرند به طورى كه راه خروجى برايشان نماند خداوند به صورت غير عادى راه خروج و رهايى را برايشان فراهم مى‌سازد .

برخى از مفسران با توجه به روايات، رهايى از تنگناها و مشكلات معنوى مانند گرفتار آمدن در امور شبهه‌ناك و نيز دشواريهاى هنگام مرگ و روز قيامت را هم مشمول اين آيه دانسته‌اند .

يكى از امدادهاى غيبى الهى گشايش درهاى بركات و رحمتهاست كه با ايمان و تقوا بر انسان فرستاده مى‌شود:﴿﴿ وَلَوْ أَنَّ أَهْلَ الْقُرَى آمَنُواْ وَاتَّقَوْا لَفَتَحْنَا عَلَيْهِم بَرَكَاتٍ مِّنَ السَّمَاء وَالأَرْضِ﴾﴾ و ﴿﴿ وَأَلَّوِ اسْتَقَامُوا عَلَى الطَّرِيقَةِ لَأَسْقَيْنَاهُم مَّاء غَدَقًا﴾﴾ برخى گفته‌اند: منظور از بركتهاى آسمانى، بركتهاى معنوى مانند اجابت دعا و از بركتهاى زمينى، بركتهاى مادى مانند باران است همين معنا درباره اهل كتاب نيز بيان شده است﴿﴿ وَلَوْ أَنَّهُمْ أَقَامُواْ التَّوْرَاةَ وَالإِنجِيلَ وَمَا أُنزِلَ إِلَيْهِم مِّن رَّبِّهِمْ لأَكَلُواْ مِن فَوْقِهِمْ وَمِن تَحْتِ أَرْجُلِهِم مِّنْهُمْ أُمَّةٌ مُّقْتَصِدَةٌ وَكَثِيرٌ مِّنْهُمْ سَاء مَا يَعْمَلُونَ﴾﴾.

گاهى خداوند مؤمنان را با دليل و برهان يارى مى‌كند: ﴿﴿ كَتَبَ اللَّهُ لَأَغْلِبَنَّ أَنَا وَرُسُلِي إِنَّ اللَّهَ قَوِيٌّ عَزِيزٌ ﴾﴾ به اعتقاد برخى از مفسران، گستره غلبه و پيروزى شامل پيروزى از جهت برهان و از زاويه تأييد غيبى است برخى نيز يارى خداوند را در آيه ﴿﴿ وَيُحِقُّ اللَّهُ الْحَقَّ بِكَلِمَاتِهِ وَلَوْ كَرِهَ الْمُجْرِمُونَ﴾﴾ از نظر برهان دانسته‌اند.

منابع

• دائرة المعارف قرآن کریم، ج ۴، ص ۲۹۹-۳۲۴