احمد بن سهل بلخی
مقدمه
ابوزید احمدبن سهل بلخی
در سال 235 هجری در شامستیان بلخ متولد شد. او به امر تحصیل و فراگیری علوم زمانه اش پرداخت و در همه دانش های نو و کهن عصرش تبحر و مهارت یافت؛ به گونه ای که همانند برای او نبود. او در نوشتارش بیشتر از فلسفه بهره گرفت؛ اما به اهل ادب گرایش بیشتری داشت. صفدی به نقل از ابوحیان توحیدی می گوید: من در میان همه متقدمان و متأخران، سه تن بیشتر نیافتم که اگر هرآنچه راجع به آنها بنویسند و بگویند، هنوز حق آنها ادا نگردیده است؛ یکی از آنان ابوعثمان عمروبن بحر جاحظ و دیگری ابوحنیفه احمدبن داوود دینوری و سومین آنها ابوزید احمدبن سهل بلخی است. [۱] بلخی ابتدا معلم کودکان بود؛ ولی در جوانی به همراه قافله حاجیان به عراق سفر کرد تا درباره مذهب امامیه که خود از پیروان آن بود تحقیق کند. هشت سال در آنجا سکونت گزید و با بزرگان و دانشمندان آن خطه دیدار کرد و پس از عمری آموزشی پژوهش و پویش که در عراق داشت و از محضر کسانی چون یعقوب بن اسحاق کندی بهره گرفت، راهی بلخ شد و چون در آن زمان از دانش های گوناگونی برخوردار شده بود، در دولت احمدبن سهل بن هاشم مروزی به شغل کتابت پرداخت. درباره مذهبش میان تاریخ نگاران اختلاف است؛ برخی او را امامی مذهب[۲] و برخی از رجالیان اهل سنّت نیز او را زیدی یا ملحد قلمداد کرده اند[۳] که نشان دهنده تشیع اوست. کسانی چون ابوالحسن محمدبن یوسف عامری از شاگردان او بوده اند. بلخی سرانجام پس از حدود هشتاد سال تدریس، تألیف و کتابت، به سال 322 هجری در بلخ از دنیا رفت. [۴]
آثار او عبارت اند از: شرایع الأدیان، اقسام العلوم، اختیارات السیر، کمال الدین، السیاسه الکبیر، السیاسه الصغیر، فضل الصناعة الکتابه، مصالح الابدان والانفس، اسماءاللّه تعالی عزّ وجلّ وصفاته، صناعه الشعر، فضیلة علم الأخبار، الاسماء والکنی والألقاب، الأسامی الاشیاء، النحو والتصریف، الصورة والمصور، رسالة فی حدودالفلسفه، ما یصحّ من احکام النجوم، الرد علی عبده الأصنام، فضیلة علوم الریاضیات، فی اقتناء علوم الفلسفه، القرابین والذبائح، عصمه الانبیاء، نظم القرآن، قوارع القرآن، العتاک والنسّاک، جمع فیه ما علّق فی غریب القرّاء، فی أنّ سورة الحمد تنوب عن جمیع القرآن، اجوبة ابی القاسم الکعبی، النوادر فی فنون شتی، اجوبة اهل فارس، تفسیر صور کتاب السماء والعالم لابی جعفر خازن، اجوبة ابوعلی بن ابی بکربن مظفر، اجوبة ابواسحاق، المصادر، اجوبة مسائل ابی القسل سکری، الشطرنج، فضائل مکه علی سائرالبقاع، وصیته، رسالة فی مدح الوراقة، رساله السالفه الی العاتب علیه، البحث عن التأویلات، جواب رسالة ابوعلی بن منیر الزیادی، منیة ( منبه ) الکتاب، [۵] صفات الامم، القرود، فضل الملک، المختصر فی اللغه، صولجان الکتبه، فضائل بلخ، نثارات من کلامه، ادب السلطان والرعّیه، تفسیرالفاتحه والحروف المقطعه، رسوم الکتب، رسالة الی ابوبکربن مستنیر، رسالة الی ابوبکربن مظّفر، اخلاق الأمم، [۶] صورالأقالیم وما غاب من غریب القرآن[۷].[۸]
