آیه ولایت در کلام اسلامی: تفاوت میان نسخه‌ها

== مقدمه ==

آيه ولايت، آيۀ پنجاه و پنجم از [[سورۀ مائده]] است که دربارۀ ولايت [[خدا]]، [[رسول]] و [[ائمه]]{{ع}} است: {{متن قرآن|إِنَّمَا وَلِيُّكُمُ اللَّهُ وَرَسُولُهُ وَالَّذِينَ آمَنُوا الَّذِينَ يُقِيمُونَ الصَّلَاةَ وَيُؤْتُونَ الزَّكَاةَ وَهُمْ رَاكِعُونَ}}<ref>«سرور  شما تنها خداوند است و پیامبر او و (نیز) آنانند که ایمان آورده‌اند، همان کسان که نماز برپا می‌دارند و در حال رکوع  زکات می‌دهند» سوره مائده، آیه ۵۵.</ref>.

 

 

 

 

 

 

 

== دلالت آیه ==

=== نخست: دلالت بر نصب امام ===

=== دوم: دلالت بر ولایت تشریعی ===

[[آیۀ ولایت]] یکی از ادله‎‌ای است که می‎تواند دلیلی بر [[ولایت تشریعی امام]] باشد<ref>این آیه از دیرباز مورد بحث میان عالمان شیعه و سنی بوده است و متکلمان شیعی از این آیه برای اثبات ولایت امام علی{{ع}} بهره جسته‌اند. برای نمونه، ر.ک: نیشابوری، فضل بن شاذان، الایضاح، ص۱۹۹؛ حلبی، ابوالصلاح، تقریب المعارف، ص۱۸۴؛ کراجکی، ابوالفتح، التعجب، ص۱۱۹؛ لاهیجی، ملاعبدالرزاق، سرمایه ایمان، ص۱۲۳ ـ ۱۲۴. متکلمان زیدی نیز از این آیه برای اثبات امامت امام علی{{ع}} استفاده کرده‌اند؛ ر.ک: شرفی، احمد بن محمد بن صلاح، شرح الاساس الکبیر، ج۱، ص۵۲۵؛ زیدی، قاسم بن محمد بن علی، الاساس لعقائد الاکیاس، ص۱۴۹ـ ۱۵۰.</ref>؛ بدین صورت که [[ولایت]] و [[سرپرستی]] که در [[آیه]] برای [[خداوند]] بیان شده عام بوده و شامل حوزه‌‎های [[تکوین]] و [[تشریع]] می‌‌شود<ref>{{متن قرآن|هُنَالِكَ الْوَلَايَةُ لِلَّهِ الْحَقِّ هُوَ خَيْرٌ ثَوَابًا وَخَيْرٌ عُقْبًا}}«آنجا، سروری از آن خداوند راستین است، او در پاداش دادن نیکوتر و در بخشیدن بهتر است» سوره کهف، آیه ۴۴.</ref> و از آنجا که [[ولایت]] [[خداوند]] و [[پیامبر]] و {{متن قرآن|الَّذِينَ آمَنُوا}} یعنی [[امامان]]{{ع}} در یک [[سیاق]] بیان شده، نشان می‌‌دهد قلمرو [[ولایت]] نیز همسان باشد. بنابراین می‎توان گفت براساس این [[آیه]]، [[امامان]]{{ع}} [[شأن]] [[تشریع احکام]] یعنی [[ولایت تشریعی]] را دارند<ref>ر.ک: [[محمد حسین فاریاب|فاریاب، محمد حسین]]، [[بررسی انطباق شئون امامت در کلام امامیه بر قرآن و سنت (کتاب)|بررسی انطباق شئون امامت در کلام امامیه بر قرآن و سنت]]، ص۱۸۵ تا ۱۸۸.</ref>.

#تمام [[معارف]] اصیل [[دین]] اعم از [[اعتقادی]]، [[اخلاقی]] و [[فقهی]]؛ خواه کلی و خواه جزئی نازل شده است، در نتیجه [[دین]] ظرفیت معارفی بیش از این را ندارد.

فرضیه سوم پذیرفتنی نیست؛ زیرا با جستجو در [[آیات]] و [[سنت نبوی]] می‌توان دریافت بیان [[دین]]، به کلیات محدود نبوده است. [[قرآن کریم]] از برخی مسائل جزئی [[وضو]]، [[ارث]]، [[روزه]]، انواع [[طلاق]] و عدّه، مسائل [[زنان]]، مهریه، چگونگی قرض دادن به دیگران و... [[سخن]] گفته است. [[پیامبر اکرم]]{{صل}} نیز خود [[وضو]] گرفته، [[نماز]] خوانده، [[غسل]] کرده، [[اقدام]] به [[گرفتن زکات]] و نیز [[جزیه]] از [[اهل کتاب]] کرده، [[حدود شرعی]] را بر [[مجرمان]] پیاده و مسئله [[ارث]] را با جزئیات آن بیان کرده است. معاملات فراوانی نیز در عصر [[نبوی]] انجام می‌شد، متنجسات بی‌شماری [[تطهیر]] می‌شد و... در حوزه [[عقاید]] و [[اخلاق]] نیز [[آیات]] و روایاتی پرشمار وجود دارند که بیانگر [[تبیین معارف]] جزئی در این دو حوزه‌اند، بنابراین نمی‌توان گفت [[قرآن کریم]] یا [[سنت نبوی]] تنها به بیان کلیات بسنده کرده است. [[اثبات]] فرضیۀ نخست نیز کاری بس دشوار است؛ زیرا به لحاظ آنچه اکنون در [[اختیار]] داریم، نمی‌توان گفت تمام [[احکام]] و [[معارف دین]] ـ اعم از [[اعتقادی]]، [[اخلاقی]] و [[فقهی]]؛ خواه کلی و خواه جزئی ـ در عصر [[نبوی]] بیان شده است. اما فرضیه دوم صحیح و قابل [[اثبات]] است؛ زیرا [[قرآن]] و [[سنت نبوی]] مؤید این فرضیه‌اند. به بیان دیگر می‌توان گفت [[قرآن کریم]]، اصول و کلیات [[معارف]] را همراه با برخی جزئیات بیان کرده است. اما سخن در این است که چگونه می‌توان [[دینی]] را که بخشی از [[معارف]] آن گفته نشده، [[دینی]] کمال یافته دانست؟ آیا [[اکمال دین]] با این فرضیه سازگار است؟ در پاسخ باید گفت روزی که [[آیه اکمال]] نازل شد، مصادف با [[واقعه غدیر خم]] و [[انتصاب امام]] [[علی]]{{ع}} به عنوان [[امام]] و [[پیشوای مسلمانان]] پس از [[رسول خدا]] بود. بنابراین، آنچه موجب [[اکمال دین]] شد، به خاطر چنین [[انتصابی]] بود و این [[انتصاب]] به این معناست، معارفی که در عصر [[نبوی]] گفته نشده بود به وسیله [[امامت امیرالمؤمنین]]{{ع}} [[تشریع]]، [[تفسیر]] و تبیین شد بنابراین داشتنِ [[حق تشریع]] [[امامان]]{{ع}} با [[اکمال دین]] ناسازگار نیست. بلکه [[اکمال دین]] را معنادار می‎کند ضمن آنکه باید توجه داشت، [[اکمال دین]]، غیر از ختم [[دین]] است و آیۀ یادشده از [[اکمال دین]] [[سخن]] گفته از ‌‎این‎رو ناسازگاری میان [[اکمال دین]] و [[حق تشریع]] برای [[امام]] وجود ندارد بنابراین مقصود از اکمال دین، لزوماً این نیست که تمام کلیات و جزئیات [[دین]] بیان شده باشد؛ بلکه اگر برای اکمال دین چاره‎ای اندیشیده شده که از طریق آن، [[دین]] به کمال خود برسد، باز هم می‎توان از اکمال دین [[سخن]] گفت؛ پس [[آیۀ اکمال دین]] نمی‌‎تواند [[مقید]] [[آیۀ ولایت]] باشد و اگر [[دلیل]] دیگری بر تقیید پیدا نشود باید پذیرفت که [[امام]]{{ع}} [[حق تشریع]] [[حکم]] را دارد<ref>ر.ک: [[محمد حسین فاریاب|فاریاب، محمد حسین]]، [[بررسی انطباق شئون امامت در کلام امامیه بر قرآن و سنت (کتاب)|بررسی انطباق شئون امامت در کلام امامیه بر قرآن و سنت]]، ص۱۸۵ تا ۱۸۸.</ref>.

=== سوم: دلالت بر امامت و ولایت امام علی ===

[[آیه ولایت]] یکی از روشن‌ترین [[دلایل امامت بلافصل علی]]{{ع}} است: زیرا واژ‌‌‎ۀ‎ "ولی" اگر چه در لغت معانی یا کاربردهای گوناگونی دارد مانند: [[رب]]، [[مالک]]، [[سید]]، [[منعم]]، [[معتق،]] [[محب]]، [[ناصر]] و متصرف در امور دیگران<ref>لسان العرب، ج۱۵، ص۲۸۱ـ۲۸۳؛ أقرب الموارد، ج۲، ص۱۴۷۸.</ref>، ولی به [[دلایل عقلی]] و [[نقلی]] و نیز به [[اجماع]] [[مسلمانان]] غیر از سه معنای اخیر قطعاً مقصود نیست و از سه معنای اخیر تنها آخرین معنا می‎تواند در این [[آیه]] مقصود باشد. برخی از [[دلایل]] این مطلب عبارت‎‎اند از:

# [[حصر]] {{متن قرآن|إِنَّمَا}}: کلمۀ {{متن قرآن|إِنَّمَا}} از ادات [[حصر]] است و بر [[ولایتی]] خاص که به [[خداوند]] اختصاص دارد و برای دیگران با [[اذن]] و [[مشیت الهی]] ثابت می‎شود<ref>مجمع البیان، ج۴ـ۳، ص۲۱۱؛ الذخیرة فی علم الکلام، ص۴۳۹ـ۴۴۰؛ المنقذ من التقلید، ج۲، ص۳۰۲ـ۳۰۳.</ref>.<ref>[[علی ربانی گلپایگانی|ربانی گلپایگانی، علی]]، [[آیه ولایت - ربانی گلپایگانی (مقاله)|مقاله «آیه ولایت»]]، [[دانشنامه کلام اسلامی ج۱ (کتاب)|دانشنامه کلام اسلامی ج۱]]، ص ۱۰۶-۱۱۱.</ref> [[ولایت]] در [[آیه]] به معنای [[نصرت]] و [[محبت]] نیست؛ زیرا [[لزوم]] [[یاری]] کردن و [[محبت]] [[مؤمنان]] به همدیگر از لوازم [[بدیهی]] [[ایمان]] و مورد [[اجماع]] [[مسلمانان]] است چنانکه آیۀ {{متن قرآن|الْمُؤْمِنُونَ وَالْمُؤْمِنَاتُ بَعْضُهُمْ أَوْلِيَاءُ بَعْضٍ}}<ref>«و مردان و زنان مؤمن، دوستان یکدیگرند» سوره توبه، آیه ۷۱.</ref> نیز بر آن دلالت می‌‎کند<ref>تفسیر کبیر، ج۱۲، ص۳۰؛ مصباح الهدایة فی اثبات الولایة، ص۳۲۰ـ۳۲۱.</ref>.

# هر چند لفظ «آمنوا» جمع است اما مراد از عبارت {{متن قرآن|الَّذِينَ آمَنُوا...}} همه [[مؤمنین]] نیستند بلکه بعضی از مؤمنین هستند، به دو دلیل:

 

==== مراد از مؤمنین [[علی بن ابی طالب]]{{ع}} است ====

بعد از تبیین مفردات [[آیه]] گفته می‌شود: مراد از {{متن قرآن|الَّذِينَ آمَنُوا...}} در آیه، فقط امیرالمؤمنین علی{{ع}} است به سه دلیل:

 

اول: اجماع و اتفاق: هر کسی که می‌گوید مراد از {{متن قرآن|الَّذِينَ آمَنُوا...}} بعض [[المؤمنین]] است، گفته است منظور [[حضرت امیرالمؤمنین]] علی{{ع}} است. پس اگر آیه شریفه را بر غیر آن حضرت حمل کنیم، خرق اجماع نموده ایم و خرق اجماع بالاجماع جایز نیست.

 

دوّم: امیرالمؤمنین علی{{ع}} هم جزء مؤمنین است، آنگاه از دو حال خارج نیست: یا آن حضرت{{ع}} تمام مقصود از آیه است و یا بعضی از مقصودین به آیه است؛ احتمال دوّم [[باطل]] است که امیرالمؤمنین علی{{ع}} بعض المراد باشد و دیگران هم مقصود به آیه باشند؛ زیرا اوصافی که در آیه شریفه ذکر شده (یعنی: {{متن قرآن|الَّذِينَ يُقِيمُونَ الصَّلَاةَ وَيُؤْتُونَ الزَّكَاةَ وَهُمْ رَاكِعُونَ}}<ref>«سرور شما تنها خداوند است و پیامبر او و (نیز) آنانند که ایمان آورده‌اند، همان کسان که نماز برپا می‌دارند و در حال رکوع زکات می‌دهند» سوره مائده، آیه ۵۵.</ref>) عمومیت ندارد و مختص [[امیرالمؤمنین]]{{ع}} است. پس احتمال اوّل معیّن می‌شود که مراد این است که امیرالمؤمنین علی{{ع}} کلّ المراد [[آیه]] است.

 

سوّم: [[شأن نزول آیه]] دلیل بر این است که مراد امیرالمؤمنین علی{{ع}} است؛ زیرا که مفسّرین خاصّه و عامّه [[اجماع]] دارند بر اینکه وقتی [[حضرت امیرالمؤمنین]] علی{{ع}} در حال [[رکوع]] [[انگشتر]] خویش را به [[سائل]] داد، این آیه در [[حق]] او نازل شد<ref>فخررازی در تفسیر کبیر، ج۱۲، ص۲۰؛ ثعلبی در تفسیر کشف البیان، ج۴، ص۷۵؛ زمخشری در کشاف، ج۱، ص۶۲۳؛ طبری در تفسیر جامع البیان، ج۶، ص۳۹۰؛ ابن سعد قرطبی در تفسیر، ج۶، ص۲۲۱؛ فاضل نیشابوری در غرائب، ج۲، ص۶۰۵؛ واحدی در اسباب النزول، ص۱۳۳؛ حافظ ابوبکر جصاص در تفسیر احکام القرآن، ج۲، ص۵۵۷؛ قاضی بیضاوی در انوار التنزیل، ج۱، ص۳۴۵؛ سیوطی در الدرالمنثور، ج۲، ص۲۹۳؛ شوکانی در تفسیر فتح القدیر، ج۲، ص۵۱؛ آلوسی در تفسیر، ج۶، ص۴۹۶؛ ابوالبرکات در تفسیرش، ج۱، ص۴۹۶؛ ابن ابی الحدید در شرح نهج البلاغه، ج۱۳، ص۲۷۷؛ خازن علاء الدین بغدادی در تفسیر، ج۱، ص۴۹۶؛ سلیمان حنفی در ینابیع المودة، ج۱، ص۱۱؛ ابن عساکر دمشقی در تاریخ شام، ج۴۲، ص۳۵۷؛ سبط ابن جوزی در تذکره، ص۳۵؛ قاضی عضد ایجی در مواقف، ج۳، ص۶۰۱؛ سید شریف جرجانی در شرح مواقف، ج۸، ص۳۶۰؛ ابن صبّاغ مالکی در فصول المهمّة، ج۱، ص۵۸۱؛ طبرانی در اوسط، ج۶، ص۲۱۹؛ ابن مغازلی در مناقب، ص۳۱۳؛ شبلنجی در نور الابصار، ص۱۵۹؛ طبری در ریاض النضره، ص۱۵۹.</ref>، پس منحصرا [[ولیّ]] و [[سرپرست]] [[مردم]]، [[خداوند]] و [[رسول خدا]]{{صل}} و امیرالمؤمنین علی{{ع}} هستند نه دیگران<ref>کشف المراد فی شرح تجرید الاعتقاد، ص۳۶۸.</ref>.

 

برخی از [[عامه]] اشکال کرده‌اند که: «ولیّ» در اینجا به معنای [[دوست]] و [[یاور]] است نه اولی بالتصرف و [[صاحب اختیار]] و در بسیاری از [[آیات قرآنی]] نیز به این معنا [[تفسیر]] شده است، مانند [[آیه شریفه]]: {{متن قرآن|اللَّهُ وَلِيُّ الَّذِينَ آمَنُوا يُخْرِجُهُمْ مِنَ الظُّلُمَاتِ إِلَى النُّورِ}}<ref>«خداوند سرور مؤمنان است که آنان را به سوی روشنایی از تیرگی‌ها بیرون می‌برد اما سروران کافران، طاغوت‌هایند که آنها را از روشنایی به سوی تیرگی‌ها بیرون می‌کشانند؛ آنان دمساز آتشند، آنها در آن جاودانند» سوره بقره، آیه ۲۵۷.</ref>.

 

پاسخ این است که اوّلاً: این حرف خلاف ظاهر بلکه خلاف [[نصّ]] [[آیه]] است؛ زیرا لفظ «[[ولیّ]]» فی حدّ نفسه به حسب وضع لغوی و استعمال عرفی در [[ولایت]] و صاحب اختیاری است و سایر معانی، مَجاز و محتاج به قرینه است، چنانکه لفظ «أولی» در آیه شریفه: {{متن قرآن|النَّبِيُّ أَوْلَى بِالْمُؤْمِنِينَ مِنْ أَنْفُسِهِمْ}}<ref>«پیامبر بر مؤمنان از خودشان سزاوارتر است و همسران او، مادران ایشانند و خویشاوندان نسبت به یکدیگر در کتاب خداوند از مؤمنان و مهاجران (به ارث) سزاوارترند مگر آنکه بخواهید به وابستگان خود، نیکی ورزید، این (حکم) در کتاب (خداوند) نگاشته است» سوره احزاب، آیه ۶.</ref> و لفظ «[[مولی]]» در [[حدیث غدیر]] {{متن حدیث|مَنْ كُنْتُ مَوْلَاهُ‌}} هم صریح در این معناست.

 

ثانیاً: این معنی با کلمه «انّما» که از ادات [[حصر]] است [[سازش]] ندارد؛ زیرا [[دوست]] و [[یاور]] [[مؤمنین]] منحصر به [[خدا]] و [[رسول]]{{صل}} و [[امیرالمؤمنین]]{{ع}} نیست؛ بلکه جمیع مؤمنین با یکدیگر دوست می‌باشند چنان که [[خداوند]] می‌فرماید: {{متن قرآن|وَالْمُؤْمِنُونَ وَالْمُؤْمِنَاتُ بَعْضُهُمْ أَوْلِيَاءُ بَعْضٍ}}<ref>«و مردان و زنان مؤمن، دوستان یکدیگرند که به کار شایسته فرمان می‌دهند و از کار ناشایست باز می‌دارند و نماز را برپا می‌دارند و زکات می‌پردازند و از خداوند و پیامبرش فرمان می‌برند، اینانند که خداوند به زودی بر آنان بخشایش می‌آورد، به راستی خداوند پیروزمندی فرزانه است» سوره توبه، آیه ۷۱.</ref>.

 

و برخی دیگر از [[عامه]] اشکال کرده‌اند که {{متن قرآن|الَّذِينَ آمَنُوا}} صیغه جمع است چگونه بر امیرالمؤمنین علی{{ع}} که مفرد است اطلاق می‌شود؟<ref>تفسیر الرازی، ج۱۲، ص۲۸ طبع ثالث؛ قوشچی در شرح تجرید، ص۳۶۹.</ref>.

 

 

اولاً: اطلاق جمع بر مفرد به جهت [[تعظیم]] و [[تجلیل]]، امری است که در عرف و لغت شیوع دارد، [[مفسرین]] در بسیاری از [[آیات]] مثل: {{متن قرآن|وَالسَّمَاءَ بَنَيْنَاهَا بِأَيْدٍ}}<ref>«و آسمان را با دست‌هایی (توانا) بنا نهادیم و بی‌گمان ما (آن را) گسترنده‌ایم» سوره ذاریات، آیه ۴۷.</ref> و {{متن قرآن|إِنَّا أَرْسَلْنَا نُوحًا}}<ref>«ما نوح را به سوی قوم وی فرستادیم (و گفتیم) که قومت را پیش از آنکه عذابی دردناک به آنان برسد، بیم بده» سوره نوح، آیه ۱.</ref> و {{متن قرآن|إِنَّا نَحْنُ نَزَّلْنَا الذِّكْرَ}}<ref>«بی‌گمان ما خود قرآن را فرو فرستاده‌ایم و به یقین ما نگهبان آن خواهیم بود» سوره حجر، آیه ۹.</ref> و... به همین وجه جواب داده‌اند، با اینکه قائل این کلمات یک نفر است.

 

همچنین متعارف است بین [[پادشاهان]] و رؤسا که می‌گویند: ما چنین کردیم و چنان امر نمودیم و همچنین در عرف [[عرب]] و [[عجم]] شیوع دارد که وقتی به یک نفر خطاب می‌کنند، می‌گویند: شما چنین کردید و شما چنین گفتید و اینها همه از جهت تعظیم و [[تکریم]] آن شخص است.

 

ثانیاً: ما ادعای اختصاص نمی‌کنیم؛ زیرا در [[احادیث]] ما وارد شده است که سایر [[ائمه]]{{عم}} نیز در این [[آیه]] داخل هستند و هر امامی نزدیک امامتش به این [[فضیلت]] فائز می‌شود<ref>الکافی، ج۱، ص۲۸۸، طبع الاسلامیه، حدیث ۳، {{عربی|باب ما نصّ الله عزّوجلّ ورسوله علی الأئمّه{{عم}} واحداً فواحداً}}؛ اثبات الهداة، ج۲، ص۱۳؛ تفسیر الصافی، ج۲، ص۴۴.</ref>.

 

ثالثاً: [[زمخشری]] در کشّاف در جواب از این اشکال می‌گوید: مراد از این آیه هر چند امیرالمؤمنین علی{{ع}} است اما به لفظ جمع آورده است که دیگران نیز [[متابعت]] آن [[حضرت]] بکنند و رغبت نمایند در آنچه از آن حضرت صادر شده و در [[تصدّق]] [[فقرا]] تقصیر نکنند تا مثل [[ثواب]] و تعظیمی که به آن حضرت [[کرامت]] شده به ایشان نیز [[عنایت]] گردد<ref>الکشاف، ج۱، ص۶۴۹. و مرحوم سید شرف‌الدین در المراجعات، ص۱۶۴، جواب لطیفی از این اشکال داده است، و علامه بهبهانی در مصباح الهدایة، ص۳۱۹، جوابی دیگر، و مرحوم خراسانی در الامامه عند الشیعه، ص۳۳۴، جواب آخری دادند. فلاحظ إنْ شئتَ.</ref>.

 

عجب است از فخررازی که در این [[آیه]] در اطلاق لفظ جمع بر مفرد ([[امیر المؤمنین]]{{ع}}) اشکال می‌کند و می‌نویسد: حمل کردن الفاظ جمع بر مفرد به جهت [[تعظیم]] مجاز است و اصل این است که [[کلام]] بر معنای حقیقی‌اش حمل شود، اما در [[تفسیر آیه]]: {{متن قرآن|وَلَا يَأْتَلِ أُولُو الْفَضْلِ مِنْكُمْ وَالسَّعَةِ}}<ref>«و سرمایه‌داران و توانگران از شما نباید سوگند یاد کنند که به خویشاوندان و مستمندان و مهاجران در راه خدا چیزی ندهند» سوره نور، آیه ۲۲.</ref>، می‌گوید: مراد از «اولی الفضل» [[ابوبکر]] است که به جهت [[علوّ]] [[شأن]] (و تعظیم) او به لفظ جمع آورده شده است<ref>تفسیر رازی، ج۲۳، ص۱۸۷ - ۱۸۸ طبع ثالث. جواب توهّمات فخر رازی در تفاسیر شیعه مذکور است، از جمله آنها: تفسیر شریف لاهیجی، ج۳، ص۲۷۱ - ۲۷۲.</ref>.

 

چگونه تعبیر به لفظ جمع از مفرد به جهت تعظیم در [[حق]] ابوبکر جایز است اما در حق [[امیرالمؤمنین]]{{ع}} جایز نیست؟! آیا هیچ زندیقی می‌تواند بگوید ابوبکر [[استحقاق]] تعظیم را دارد، اما امیرالمؤمنین{{ع}} ندارد؟!! در حالی که خاصّه و عامّه از [[رسول خدا]]{{صل}} [[روایت]] کرده‌اند: اگر درخت‌ها قلم و دریاها مرکب و [[جنیان]] حساب کننده و [[انسان‌ها]] نویسنده باشند نمی‌توانند [[فضائل امیرالمؤمنین]] را بنویسند<ref>{{متن حدیث|قَالَ رَسُولُ اللَّهِ{{صل}} لَوْ أَنَّ الرِّيَاضَ أَقْلَامٌ وَ الْبَحْرَ مِدَادٌ وَ الْجِنَّ حُسَّابٌ وَ الْإِنْسَ كُتَّابٌ مَا أَحْصَوْا فَضَائِلَ عَلِيِّ بْنِ أَبِي طَالِبٍ{{ع}}}}؛ المناقب خوارزمی، ص۳۲، حدیث ۱؛ ص۳۲۸، حدیث ۳۴۱؛ و انظر: کفایة الطالب، ص۲۵۱؛ فرائد السمطین، ج۱، ص۱۶؛ ینابیع المودة، ج۲، ص۲۵۴، حدیث ۷۱۳؛ کشف الغمة، ج۱، ص۱۱۲ طبع القدیم؛ بحار الانوار، ج۴۰، ص۴۹؛ ج۳۸، ص۱۹۷.</ref><ref>[[سید قاسم علی‌احمدی|علی‌احمدی، سید قاسم]]، [[حقانیت در اوج مظلومیت ج۱ (کتاب)|حقانیت در اوج مظلومیت ج۱]]، ص ۲۵۸؛ [[علی خراسانی|خراسانی، علی]]، [[دائرةالمعارف قرآن کریم ج۱ (کتاب)|دائرةالمعارف قرآن کریم]]، ص۴۳۰ - ۴۳۶.</ref>

== طریقه دیگر در استدلال به آیه ==

 

=== گفتار اول: واژه‌شناسی ولی و ولایت ===

یکی از کاربردهای ولی و [[مولی]] [[سرپرستی]] و عهده‌دار بودن امور دیگران است، یعنی ولی و مولی نسبت به فرد یا افراد دیگر حق [[تصمیم‌گیری]] و دخالت در امور آنان را دارد، از باب مثال کسی که حق تصمیم‌گیری درباره [[ازدواج]] زنی را دارد، [[ولیّ]] آن [[زن]] نامیده می‌شود. در [[حدیث نبوی]] آمده است: {{متن حدیث|أَيُّمَا امْرَأَةٍ نَكَحَتْ بِغَيْرِ إِذْنِ وَلِيِّهَا (مولاها) فَنِكَاحُهَا بَاطِلٌ}}؛ هر زنی که بدون [[اذن]] ولی یا مولایش ازدواج کند، ازدواجش [[باطل]] است». مقصود از ولی یا مولی در این [[حدیث]]، فردی است که ولایت زن در ازدواج با اوست<ref>النهایة، ج۵، ص۲۲۹.</ref>. همچنین به کسی که [[سرپرستی]] [[یتیم]] را بر عهده دارد، [[ولیّ]] یتیم و به کسی که می‌تواند [[قاتل]] را ببخشد یا [[قصاص]] کند ولیّ دم گفته می‌شود.

با توجه به حالات اولیه [[انسان]] در کاربرد الفاظ و اینکه معمولاً کلمات را در آغاز برای بیان معانی مربوط به [[محسوسات]] به کار می‌برد می‌توان گفت: واژه [[ولایت]] در آغاز برای [[قرب]] و نزدیکی خاص در [[محسوسات]] (قرب [[حسی]]) به کار رفته است؛ آن‌گاه برای قرب [[معنوی]] استعاره آورده شده است. بنابراین، هر گاه این واژه در [[امور معنوی]] به کار رود بر نوعی از نسبت [[قرابت]] دلالت می‌کند و لازمه آن این است که «ولی» نسبت به آنچه بر آن ولایت دارد، دارای حقی است که دیگری ندارد و او می‌تواند تصرفاتی را بنماید که دیگری جز به [[اذن]] وی نمی‌تواند، مثلاً ولیّ میت می‌تواند در [[اموال]] او [[تصرف]] کند، این ولایت او ناشی از [[حق]] [[وراثت]] است. کسی که بر صغیر ولایت دارد حق [[تصرف در امور]] وی را دارد و کسی که ولایت [[نصرت]] دارد می‌تواند در امور [[منصور]] (کسی که نصرتش را عهده‌دار شده است) تصرف کند. [[خداوند]] [[ولی امر]] [[بندگان]] خویش است، یعنی آنان را در [[امور دنیوی]] و [[اخروی]] [[هدایت]] می‌کند و از [[توفیق]] و نصرت خاص خود بهره‌مندشان می‌سازد. [[پیامبر]]{{صل}} [[ولیّ]] [[مؤمنان]] است، از این نظر که می‌تواند در حوزه [[تشریع]] و [[قضا]] درباره آنان [[حکم]] کند. [[حکمران]] بر [[مردم]]، ولایت دارد، یعنی به مقدار گستره حکومتش حق [[حکومت]] و تصرف در امور آنان را دارد. همین‌گونه است دیگر موارد ولایت، مانند ولایت آزادسازی برده، ولایت [[سوگند]]، و ولایت مجاورت ([[همسایگی]])، ولایت بر [[طلاق]]، ولایت [[محبت]]، ولایت [[عهد]] و... .

بنابراین، حاصل معنای ولایت در همه موارد استعمال آن، گونه‌ای از قرابت است که منشأ نوعی تصرف و [[مالک]] بودن [[تدبیر]] است<ref>المیزان فی تفسیر القرآن، ج۹، ص۱۲.</ref>؛ به عبارت دیگر، ولایت، نوعی اقتراب و نزدیکی نسبت به چیزی است به گونه‌ای که موانع و حجاب‌ها از میان برداشته می‌شود. هرگاه این قرابت از نظر [[حفظ]] و نصرت باشد، ولیّ یاری‌دهنده‌ای است که چیزی او را از [[یاری دادن]] آن کس که نسبت به او قرابت و ولایت دارد منع نمی‌کند، و اگر قرابت از جهت محبت باشد که نوعی جذب و انجذاب [[روحی]] است، [[ولیّ]] آن محبوبی است که [[انسان]] به او [[عشق]] می‌ورزد و [[اراده]] خود را تابع اراده او قرار می‌دهد و اگر اقتراب و نزدیکی به لحاظ [[خویشاوندی]] باشد، ولیّ کسی است که فی‌المثل از او [[ارث]] می‌برد و در این جهت، چیزی مانع وی نمی‌شود و اگر [[قرابت]] و [[ولایت]] به لحاظ [[اطاعت]] باشد، ولیّ کسی است که درباره او آن‌گونه که [[مصلحت]] بداند، [[حکم]] می‌کند<ref>المیزان فی تفسیر القرآن، ج۵، ص۳۶۸.</ref>.

و نیز روشن شد که یکی از مصادیق یا کاربردهای ولایت، ولایت [[تدبیر]] و [[سرپرستی]] و [[زعامت]] است، و با توجه به اینکه [[امامت]] نیز همین معنا را دارد، امامت و [[رهبری]] از جمله کابردهای ولایت به شمار می‌آید<ref>[[علی ربانی گلپایگانی|ربانی گلپایگانی، علی]]، [[براهین و نصوص امامت (کتاب)|براهین و نصوص امامت]]، ص ۱۴۴.</ref>.

=== گفتار دوم: مقصود از ولایت در [[آیه ولایت]] ===

بحث پیشین درباره مفاد و مدلول استعمالی واژه ولی بود و اکنون بحث درباره مفاد و مدلول جدّی آن است، یعنی [[خداوند]] در این [[آیه]] چه معنا یا مصداقی از ولایت و ولی را اراده کرده است؟ [[مفسران]] و [[متکلمان امامیه]] معتقدند که مقصود از [[ولایت]] در این [[آیه]]، [[رهبری]] و [[تدبیر امور]] [[مؤمنان]] در [[حیات]] فردی و [[اجتماعی]] آنان است که تعیّن و تبلور آن، پس از [[نبوت]]، در [[امامت]] است؛ ولی مفسران و [[متکلمان]] [[اهل‌سنت]] معتقدند که مقصود از ولایت در آیه، [[نصرت]] و [[محبت]] است. برخی از آنان فقط نصرت را گفته‌اند و برخی دیگر هر دو را بیان کرده‌اند.

بنابراین، درباره مقصود از ولایت در [[آیه]] مورد بحث دو دیدگاه مطرح شده است: یکی دیدگاه [[شیعه]] که آن را ولایت [[تدبیر]] و [[رهبری]] می‌دانند، و دیگر دیدگاه [[اهل سنت]] که آن را ولایت نصرت دانسته‌اند<ref>[[علی ربانی گلپایگانی|ربانی گلپایگانی، علی]]، [[براهین و نصوص امامت (کتاب)|براهین و نصوص امامت]]، ص ۱۴۸.</ref>.

==== [[دلایل]] دیدگاه شیعه ====

===== [[دلیل]] اول =====

تقریر دیگر این [[استدلال]] آن است که اگر مؤمنانی که در [[آیه]]، مخاطب واقع شده‌اند، همان کسانی باشند که [[ولایت]] برای آنان [[اثبات]] شده است، دو اشکال لازم خواهد آمد: یکی اینکه مضاف عین مضاف‌الیه خواهد بود و دیگر اینکه هرکسی بر خودش ولایت خواهد داشت، و این دو محال است<ref>{{عربی|وجب أن یکون الذی خوطب بالآیة غیر الذی جعلت له الولایة، و الا لزم أن یکون المضاف هو المضاف الیه، و أن یکون کل واحدة من المؤمنین ولی نفسه، و ذلک محال}}، مجمع البیان، ج۳-۴، ص۲۱۲.</ref>.

===== [[دلیل]] دوم =====

هرگاه واژه ولی به کسی نسبت داده شود که از [[مقام امامت]] و [[رهبری سیاسی]] برخوردار است، آنچه به [[ذهن]] خطور می‌کند، همان ولایت [[تدبیر]] و [[رهبری]] است و ولایت [[محبت]] و [[نصرت]] نیز لازمه آن خواهد بود، یعنی ولایت تدبیر و رهبری، مدلول مطابقی [[کلام]] و ولایت محبت و نصرت، مدلول التزامی آن است، زیرا در [[جهان‌بینی الهی]]، کسی که عهده‌دار امر ولایت رهبری و [[سیاسی]] است، باید کسانی که بر آنان ولایت دارد را [[دوست]] بدارد و پاور و مددکارشان باشد، مثلاً هر گاه گفته شود: {{عربی|السلطان ولیّ الرعیة}}؛ [[فرمانروا]] [[ولیّ]] [[مردم]] است مقصود، ولایت [[زعامت]] و رهبری است.

در [[آیه ولایت]] نیز، قبل از آنکه [[ولایت]] به {{متن قرآن|الَّذِينَ آمَنُوا}} نسبت داده شود، به [[خدا]] و [[رسول خدا]]{{صل}} نسبت داده شده است. [[خداوند]] بالذات بر [[مردم]] [[ولایت تدبیری]] دارد و [[پیامبر]] نیز از آن جهت که رسول خدا و [[اطاعت]] از او [[واجب]] است بر مردم ولایت دارد: {{متن قرآن|النَّبِيُّ أَوْلَى بِالْمُؤْمِنِينَ مِنْ أَنْفُسِهِمْ}}<ref>«پیامبر بر مؤمنان از خودشان سزاوارتر است» سوره احزاب، آیه ۶.</ref>. بنابراین مقصود از ولایت درباره مؤمنانی که با صفات ویژه‌ای معرفی شده و بر [[رسول]] عطف شده‌اند، ولایت تدبیری خواهد بود<ref>حق تعالی گفت: ولی شما که مکلفانید و مخاطبید به خطاب من، خداست تعالی و اولی‌تر است به شما از شما که فرمان او برید و طاعت او را انقیاد کنید و از او برگرفته به «واو عطف» که معنی او اشتراک الثانی فی حکم الاول باشد، و رسول خدا به شما اولی‌تر است، و در باب ولایت و اولی‌ترین حکم او حکم خداست ـ عزوجل ـ در افتراض طاعت، و از او هم فرو دهم به واو عطف مؤمنانی که وصف ایشان آن است که نماز کنند و زکات دهند، و در آن حال که راکع باشند (تفسیر ابوالفتوح رازی، ج۷، ص۲۶).</ref>.

استعمال کلمه [[ولیّ]] و [[مولی]] در موارد و مصادیق آن از باب اشتراک [[معنوی]] است نه اشتراک لفظی و معنای جامعِ همه موارد و مصادیق عبارت است از: [[قرب]] خاصی که مصحّح و مجوّز نوعی تصرّف ولی در امور مربوط به کسی است که متعلّق ولایت است و به عبارت دیگر، معنای جامع در همه موارد و مصادیق ولی و مولی، [[اولویت]] است که متناسب با موارد و مصادیق آن، ویژگی خاصی خواهد داشت، مانند اولویت هم‌پیمان نسبت به هم‌پیمان خود که او را [[یاری]] دهد و اولویت [[همسایه]] نسبت به همسایه در حل [[مشکلات]] او، و اولویت ولی مقتول در [[تصمیم‌گیری]] نسبت به خون‌بهای او و دیگر موارد.

بنابراین، کاربردهای [[ولایت]] [[رهبری]]، [[نصرت]] و [[محبت]] می‌تواند در [[آیه ولایت]]، مقصود باشد، به این صورت که واژه ولی در معنای جامع و مشترک میان آنها به کار رفته است و استعمال لفظ در بیشتر از یک معنا لازم نخواهد آمد و از طرفی هر سه معنای [[ولایت تدبیری]]، محبت و نصرت درباره [[خداوند]] و [[پیامبر]] تحقق دارد و چون مؤمنانی که با اوصاف ویژه‌ای معرفی شده‌اند بدون تکرار لفظ ولی بر «رسول» عطف شده‌اند، هر سه کاربرد ولایت تدبیری، محبت و نصرت برای آنان نیز [[ثابت]] خواهد بود.

مطلب مزبور را برخی از [[عالمان]] [[اهل‌سنت]] درباره معنای «مولی» در [[حدیث غدیر]] گفته‌اند، چنان‌که [[محمد بن طلحه شافعی]] گفته است: «هر معنایی که لفظ [[مولی]] درباره پیامبر{{صل}} بر آن دلالت می‌کند، پیامبر{{صل}} آن را برای [[علی]] [[اثبات]] کرده است، پیامبر{{صل}} هم نسبت به [[مؤمنان]] [[اولویت]] داشت و هم [[ناصر]] و [[محب]] آنان بود»، با توجه به یکسانی واژه «ولی» و واژه «مولی» از نظر معنا و کاربرد، مطلب یاد شده درباره آیه ولایت نیز صادق است<ref>[[علی ربانی گلپایگانی|ربانی گلپایگانی، علی]]، [[براهین و نصوص امامت (کتاب)|براهین و نصوص امامت]]، ص ۱۴۸-۱۵۱.</ref>.

== استدلال به قیاس در اثبات ولایت امام ==

=== قیاس استثنایی ===

اولاً، اگر ولایت در آیه به معنای [[حکومت]] و [[حق تصرف]] و [[تدبیر امور]] [[امت]] باشد، مؤمنین مذکور در آیه صاحب چنین [[ولایتی]] هستند.

=== قیاس اقترانی ===

اولاً، صاحبان ولایت الهی بر سایرین، فقط مؤمنین مذکور در آیه هستند.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

== شبهات آیه ولایت ==

=== [[شبهه]] اول: ولی یعنی [[محب]] نه [[سرپرست]] ===

=== [[شبهه]] دوم: [[ارزشمند]] نبودن پرداخت [[زکات]] [[واجب]] ===

=== [[شبهه]] سوم: برداشت [[اشتباه]] از [[حقیقت]] [[ولایت]] [[خداوند]] ===

=== [[شبهه]] چهارم: انحصار [[ولایت]] [[امام علی]] متضاد با مبانی [[شیعی]] ===

در پاسخ باید گفت: [[براهین عقلی]] و [[نقلی]] بر [[وجوب امامت]] در هر عصر و زمانی دلالت می‌کند. بر این اساس، طبق [[نصوص]] [[قرآنی]] و [[روایی]]، [[امامت]] پس از [[پیامبر]] به [[امامان دوازده‌گانه]] [[شیعه]] اختصاص می‌‌یابد، چنانکه [[قرآن]] از آنان به عنوان [[صادقین]] یاد کرده و [[مسلمانان]] را به [[پیروی]] از آنان فرا خوانده است: {{متن قرآن|يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اتَّقُوا اللَّهَ وَكُونُوا مَعَ الصَّادِقِينَ}}<ref>«ای مؤمنان! از خداوند پروا کنید و با راستگویان باشید!» سوره توبه، آیه ۱۱۹.</ref>. همچنین [[امام صادق]]{{ع}} در [[تفسیر آیه]] مورد بحث، [[ولایت]] را به احق و اولی بودن در [[تدبیر امور]] [[تفسیر]] کرده و فرموده است: «مقصود از {{متن قرآن|الَّذِينَ آمَنُوا}} [[علی]]{{ع}} و [[امامان]] از [[ذریه]] او تا [[روز قیامت]] است». علاوه بر این در [[صحاح]] [[اهل سنت]] نیز از آنان به عنوان خلفای [[دوازده‌گانه]] یاد شده است.

بنابراین می‌‌توان میان [[روایات]] با [[حصر]] [[امامت امام علی]]{{ع}} در [[آیه]] را چنین جمع کرد: تا زمانی که آن [[حضرت]] در حال [[حیات]] باشد [[امامت]] مخصوص اوست اما بعد از شهادتشان طبق [[روایات]] [[متواتر]]، [[ولایت]] شامل [[امامان]] بعد از ایشان خواهد شد <ref>[[علی ربانی گلپایگانی|ربانی گلپایگانی، علی]]، [[آیه ولایت - ربانی گلپایگانی (مقاله)|مقاله «آیه ولایت»]]، [[دانشنامه کلام اسلامی ج۱ (کتاب)|دانشنامه کلام اسلامی ج۱]]، ص ۱۰۶-۱۱۱.</ref>.

=== [[شبهه]] پنجم: عدم [[احتجاج امیرالمؤمنین]]{{ع}} به [[آیه ولایت]] ===

=== [[شبهه]] ششم: [[شبهه]] [[ابن تیمیه]] ===

=== [[شبهه]] هفتم: [[آیه]] در [[شأن]] [[علی]]{{ع}} نازل نشده است ===

یکی از تشکیک‌هایی که در دلالت آیه بر [[امامت]] [[امیر المؤمنین]]{{ع}} وارد شده تردید در [[نزول آیه]] در [[شأن]] آن [[حضرت]] است. این تردید به صورت‌های مختلف اظهار شده است.

# [[ابوعلی جبایی]] گفته است: «آیه در شأن جماعتی از [[صحابه]] نازل گردیده که [[فریضه]] نماز و زکات را پیوسته به جای می‌آوردند، و در [[زمان]] نزول آیه در حال [[رکوع]] بودند، و [[امیرالمؤمنین]]{{ع}} از نظر [[مالی]] در شرایطی نبود که زکات بر او [[واجب]] باشد»<ref>المغنی، الإمامة، ج۱، ص۱۳۷.</ref>.

# [[ابوهاشم جبایی]] گفته است: «نمی‌توان زکات در آیه را به صدقه مستحبی [[تفسیر]] کرد، زیرا مفاد آیه این است که ندادن زکات همچون انجام ندادن نماز، با [[مؤمن]] بودن [[انسان]] منافات دارد، یعنی او را از [[ایمان]] خارج می‌سازد، در حالی که ترک فعل [[مستحب]] چنین اثری را ندارد»<ref>المغنی، الإمامة، ج۱، ص۱۳۹.</ref>.

# [[فخرالدین رازی]] گفته است: «استدلال [[شیعه]] به آیه بر [[امامت علی]]{{ع}} به اینکه آیه در شأن او نازل شده است، پذیرفته نیست، زیرا به [[اعتقاد]] اکثر [[مفسران]] آیه در [[حق]] عموم [[امت]] نازل شده است»<ref>التفسیر الکبیر، ج۱۲، ص۳۰.</ref>.

#وی همچنین گفته است: «زکات اسم است برای صدقه واجب نه صدقه مستحبی، زیرا [[قرآن]] می‌فرماید: {{متن قرآن|وَآتُوا الزَّكَاةَ}}<ref>«و زکات بدهید» سوره بقره، آیه ۴۳.</ref> و امر ظاهر در [[وجوب]] است، و از طرفی تأخیر ادای زکات از اولین اوقات وجوب از نظر بیشتر [[علما]] [[معصیت]] است، بنابراین، نمی‌توان گفت امیرالمؤمنین{{ع}} [[انگشتر]] را به عنوان زکات واجب به [[فقیر]] داده است، زیرا در این صورت تأخیر در پرداخت آن لازم می‌آید که [[شایسته]] [[مقام]] آن [[حضرت]] نیست، و حمل آن بر [[صدقه]] مستحبی نیز خلاف اصل است<ref>التفسیر الکبیر، ج۱۲، ص۳۰.</ref>.

# [[ابن‌ تیمیه]] می‌نویسد: گفته او ([[علامه حلی]])<ref>منهاج الکرامة فی معرفة الامامة، تألیف علامه حلّی، یکی از مهم‌ترین کتاب‌هایی است که در تبیین عقاید امامیه نگاشته شده است این کتاب تا جایی اهمیت یافت که کسی همچون ابن تیمیه را بر آن داشت تا کتاب منهاج‌السنه را در رد آن بنگارد</ref> بر اینکه [[آیه]] درباره [[علی]] نازل شده [[اجماع]] وجود دارد» یکی از بزرگ‌ترین ادّعاهای [[دروغ]] است. اتفاقاً [[اهل]] [[علم حدیث]] [[اجماع]] کرده‌اند که این آگهی ویژه درباره [[علی]] فرود نیامده و [[علی]] در [[نماز]] [[انگشتر]] خود را [[صدقه]] نداده است. [[عالمان]] [[حدیث]] [[اجماع]] دارند بر اینکه [[قصه]] [[روایت]] شده در [[شأن نزول]] [[آیه]]، یکی از دروغ‌های بافته شده است<ref>{{عربی|الثاني قوله علامه حلّی  قد اجمعوا أنها نزلت في علي من اعظم الدعاوي الكاذبه بل اجمع اهل العلم بالنقل على انها لم تنزل في علي بخصوصه و ان علياً لم يتصدق بخاتمه في الصلاة و اجمع أهل العلم بالحديث على أن القصه المرويه في ذلك من الكذب الموضوع}}منهاج السنه، ج۷، ص۱۲.</ref>.

#آنچه [[ابوعلی جبّایی]] به عنوان [[شأن نزول]] [[آیه]] گفته است مستند به هیچ [[حدیث]] و [[نقل]] [[تاریخی]] نیست، بنابراین، فاقد اعتبار است.

#سخن [[ابوهاشم جبائی|ابوهاشم]] نیز کاملاً بی‌پایه است، زیرا اولاً: آیه در مقام بیان ارکان [[ایمان]] نیست، و صرفاً بیانگر اوصافی است که [[مؤمنان]] [[صاحب ولایت]] را از دیگران باز می‌شناساند. و ثانیاً: این سخن که [[ترک نماز]] و [[زکات]] [[واجب]] موجب خارج شدن [[انسان]] از جرگه مؤمنان است، مبتنی بر [[نظریه]] [[معتزله]] در باب [[حقیقت ایمان]] است که فعل [[واجبات]] و ترک [[محرمات]] را داخل در حقیقت ایمان می‌دانند. این مبنا مورد قبول [[امامیه]]، [[اشاعره]]، [[اهل حدیث]] و [[ماتریدیه]] نیست. حقیقت ایمان [[تصدیق قلبی]] است. کسی که به [[توحید]] و [[نبوت]]، تصدیق قلبی دارد [[مؤمن]] است، و با [[اقرار زبانی]] و مانند آن [[احکام]] ظاهری [[اسلام]] نیز بر وی مترتب می‌شود. [[ترک واجبات]] و فعل محرمات، مایه [[فسق]] خواهد بود، و او مؤمن [[فاسق]] است<ref>ر.ک: الشافی فی الإمامة، ج۲، ص۲۴۲.</ref>.

#سخن رازی که گفته است: «اکثر [[مفسران]] معتقدند آیه در [[حق]] عموم مؤمنان است» بی‌اساس است، زیرا [[نزول آیه]] در [[شأن]] [[حضرت علی]]{{ع}} مورد قبول اکثر مفسران است<ref>آری، مفسران اهل سنت غالباً به عمومیت حکم مذکور در آیه قائل‌اند، نه از آن جهت که نزول آیه را در شأن علی{{ع}} منکرند، بلکه بدین سبب که ولایت را به معنای نصرت می‌دانند، و به حکم اینکه مورد مخصص نیست، به عمومیت آن قائل‌اند. آنان در این باره روایاتی را نقل کرده‌اند که طبق آنها آیه کریمه اگر چه در شأن علی{{ع}} است، ولی شامل عموم مؤمنان است. تفسیر ابن‌کثیر، ج۲، ص۵۹۸.</ref>.  

برخی از کسانی که بر [[نزول]] این [[آیه]] در [[حق علی]]{{ع}} [[نقل]] [[اجماع]] و یا ادّعای [[اجماع]] نموده‌اند، عبارت‌اند از:

## همین‌گونه است [[کلام]] مؤلف و شارح المواقف فی [[علم]] الکلام<ref>شرح المواقف، ج۸، ص۳۶۰.</ref>. [[ملا علی قوشچی]] نیز در تقریر [[استدلال]]، یادآور شده است که [[آیه]] به اتفاق مفسران در شأن علی{{ع}} نازل شده است؛ آن‌گاه که [[نماز]] گزارد و در حال رکوع، [[انگشتر]] خود را به [[فقیر]] داد، سپس در نقد گفته است: «این سخن مفسران بر اختصاص [[ولایت]] به علی{{ع}} دلالت نمی‌کند»<ref>شرح التجرید، ص۳۶۸-۳۶۹.</ref>. ظاهر آن سخن این است که وی اتفاق مفسران را درباره [[نزول آیه]] در شأن علی{{ع}} پذیرفته است، ولی در اختصاص ولایت در [[حق]] آن [[حضرت]] خدشه کرده است که در این باره پس از این، [[سخن]] خواهیم گفت.

## [[فضل بن روزبهان اشعری]] نیز بر این سخن [[علامه حلّی]] که گفته است: «نزول آیه درباره علی{{ع}} مورد [[اجماع]] است» هیچ‌گونه ایرادی وارد نکرده است، هر چند در استدلال به آیه بر [[امامت علی]]{{ع}} از جهت دیگر خدشه کرده است.

 

بنابراین، در نزول آیه در شأن [[امیرالمؤمنین]]{{ع}} در [[ارتباط]] با دادن انگشتر به فقیر در حال نماز جای هیچ‌گونه تردیدی وجود ندارد و چنان‌که پیش از این یادآور شدیم این مطلب در [[احادیث]] بسیاری، از عده‌ای از [[صحابه پیامبر اکرم]]{{صل}} [[روایت]] شده است. اگرچه برخی از این احادیث از نظر [[سند]] معتبر نیستند، ولی [[احادیث معتبر]] هم در بین آنها یافت می‌شود، و حتی کسانی چون ابن‌کثیر که این احادیث را با نگاه [[نقادی]] [[نقل]] کرده، برخی را مصون از نقد دانسته و خدشه‌ای بر آنها وارد نساخته است<ref>تفسیر ابن‌کثیر، ج۲، ص۵۹۷.</ref>. بدین علت است که [[آلوسی]] در در [[روح المعانی]] گفته است: «نزول آیه در شأن علی{{ع}} مورد قبول [[غالب]] اخباریین ([[محدثین]]) است»<ref>روح المعانی، ج۱، ص۱۶۸.</ref>.

#سخن رازی درباره اینکه واژه [[زکات]] در اصل بر زکات [[واجب]] دلالت می‌کند، موجه و مقبول نیست، زیرا این کلمه در بسیاری از [[آیات]] مکی وارد شده است، در حالی که زکات واجب در [[مدینه]] [[تشریع]] شد. مانند: {{متن قرآن|قَدْ أَفْلَحَ مَنْ تَزَكَّى * وَذَكَرَ اسْمَ رَبِّهِ فَصَلَّى}}<ref>«بی‌گمان آنکه پاکیزه زیست رستگار شد * و نام پروردگار خویش برد، آنگاه نماز گزارد» سوره اعلی، آیه ۱۴-۱۵.</ref>. {{متن قرآن|الَّذِي يُؤْتِي مَالَهُ يَتَزَكَّى}}<ref>«همان کس که داراییش را می‌بخشد تا خود پاک و پیراسته شود،» سوره لیل، آیه ۱۸.</ref>. {{متن قرآن|الَّذِينَ لَا يُؤْتُونَ الزَّكَاةَ وَهُمْ بِالْآخِرَةِ هُمْ كَافِرُونَ}}<ref>«همان کسانی که زکات نمی‌پردازند و اینانند که منکر جهان واپسین‌اند» سوره فصلت، آیه ۷.</ref>. {{متن قرآن|وَالَّذِينَ هُمْ لِلزَّكَاةِ فَاعِلُونَ}}<ref>«و آنان که دهنده زکاتند» سوره مؤمنون، آیه ۴.</ref>.

 

از [[تأمل]] در [[آیات قرآن]] به دست می‌آید که واژه زکات در عرف [[قرآن]]، هر گاه به صورت مطلق یا همراه [[نماز]] به کار رفته باشد، بر [[انفاق مال]] در [[راه خدا]] دلالت می‌کند.

 

گذشته از این، می‌توان زکات در [[آیه]] را به زکات واجب هم حمل کرد، و این [[شبهه]] که برخی گفته‌اند، [[علی]]{{ع}} از کسانی نبود که زکات بر او واجب باشد، یعنی از [[ثروتمندان]] نبود، و اینکه زکات بودن [[انگشتر]]، امری بعید است<ref>المغنی، الإمامة، ج۱، ص۱۳۷.</ref>، همگی استبعادهایی است بی‌دلیل، و احتمال اینکه حداقل نصاب زکات برای علی{{ع}} حاصل شده باشد، و اینکه او در نظر داشت در اولین [[فرصت]] مناسب، آن را به عنوان زکات به [[فقیر]] بدهد، کاملاً موجه است، و دلیلی بر [[نادرستی]] آن در دست نیست. [[سید مرتضی]] در پاسخ شبهه یاد شده که [[عبدالجبار]] [[نقل]] کرده گفته است: «بعید شمردن [[وجوب]] زکات بر علی{{ع}} وجهی ندارد، زیرا وجوب آن در پاره‌ای از اوقات بر آن [[حضرت]] محال نبوده است. آنچه در [[حق امام]]{{ع}} بعید است آن است که وی را در آن [[زمان]] از ثروتمندان به شمار آوریم، اما داشتن دویست [[درهم]] سبب نمی‌شود که فرد از [[ثروتمندان]] به شمار آید، چنان که دادن [[انگشتر]] به عنوان [[زکات]] نیز هیچ‌گونه بُعدی ندارد، زیرا انگشتر مانند دیگر چیزهایی است که [[فقرا]] می‌توانند از آن نفع ببرند و می‌توان آن را به عنوان پرداخت زکات به [[فقیر]] داد»<ref>الشافی، ج۲، ص۲۳۸.</ref>.

 

از آنچه گفته شد، [[نادرستی]] [[سخن]] مؤلف المنار نیز روشن شد که گفته است: «از دادن انگشتر در [[راه خدا]]، در [[کلام]] فصحای [[عرب]] به عنوان دادن زکات تعبیر نشده است، تا چه رسد به کلام [[خداوند متعال]] که [[معجزه]] است»<ref>المنار، ج۶، ص۴۴۲.</ref>. وی هیچ‌گونه دلیلی بر این مدعا اقامه نکرده است و ادعای فاقد [[دلیل]]، [[ارزش]] [[علمی]] ندارد<ref>[[علی ربانی گلپایگانی|ربانی گلپایگانی، علی]]، [[براهین و نصوص امامت (کتاب)|براهین و نصوص امامت]]، ص ۱۵۷.</ref>.

#این [[شأن نزول]] را بسیاری از مفسِّران بزرگ [[اهل سنت]] [[نقل]] نموده‌اند.  

 

=== [[شبهه]] هشتم: حمل لفظ جمع بر مفرد، مجاز است ===

=== [[شبهه]] نهم: [[حضور قلب]] [[علی]]{{ع}} در [[نماز]] با خاتم بخشی او، منافات دارد ===

=== [[شبهه]] دهم: عدم [[سازگاری]] بالفعل نبودن [[ولایت]] [[امیرالمؤمنین]] در [[زمان پیامبر]] با [[ظهور]] [[آیه]] ===

از جمله اشکالات علمای [[عامه]] بر [[آیه ولایت]] این است که مراد از آیه این است که علی{{ع}} بالفعل [[ولیّ]] و [[امام]] و اولی بالتصرّف در امور [[مردم]] است و شکی نیست که [[امامت امیرالمؤمنین]]{{ع}} همانا بعد از [[پیامبر خدا]]{{صل}} ثابت شده و تا [[پیامبر]] هست احتیاج به امام نیست<ref>شرح تجرید، قوشچی، ص۳۶۸.</ref>.

پاسخ شبهه این است: [[امیرالمؤمنین]]{{ع}} اگر چه بعد از [[شهادت رسول خدا]]{{صل}} امام و [[خلیفه]] بود، اما در حال [[حیات]] آن حضرت نیز برای او [[ولایت]] در امور [[مسلمانان]] بوده و با وجود پیامبر{{صل}} نیز احتیاج به او داشتند. چنان که [[حدیث منزلت]]<ref>حدیث منزلت بیانگر این است که همان طوری که حضرت هارون در زمان حضرت موسی{{ع}} خلیفه بوده، به حکم این حدیث حضرت امیرالمؤمنین علی{{ع}} نیز در زمان رسول خدا{{صل}} خلیفه بوده است و ولایت لازمه خلافت است.</ref> و [[حدیث غدیر]]<ref>نیز اقرار عمر و ابوبکر در داستان غدیر، که گفتند: {{عربی|بخ بخ لک یابن أبی طالب أصحبت و أمسیت مولای و مولی کلّ مؤمن و مؤمنه}} دلالت بر مدّعا دارد، بدیهی است که این شاد باش بر خلافت فعلیه است نه خلافتی که بعداً حاصل خواهد شد. و نیز اعتراف صریح عمر بن خطاب به ولایت آن حضرت است: {{عربی|.... فقال عمر: إنّه مولای}} چنان‌که بسیاری از علمای عامه نقل کرده‌اند. مثل: {{عربی|الصواعق المحرقه، ص۲۶؛ الریاض النضرة، ج۲، ص۱۷۰؛ ذخائر العقبی، ص۶۸؛ مناقب خوارزمی، ص۹۷، و غیره.</ref> و [[حدیث]] [[یوم]] الدّار<ref>رسول خدا{{صل}} فرمودند: {{متن حدیث|إنّ هذا یعنی علیّا أخی و وصییّ و خلیفتی فیکم...}} در این حدیث نیز صریحا خلافت فعلیه حضرت امیرالمؤمنین علی{{ع}} را پیامبر{{صل}} امضا فرموده و وجوب اطاعت و پیروی از آن حضرت را که لازمه ولایت و خلافت حالیه است، خاطرنشان فرمودند.</ref> و حدیث {{متن حدیث|هُوَ وَلِيُّ كُلِّ مُؤْمِنٍ‌}}<ref>احادیث بسیاری که از خاصّه و عامّه نقل شده که رسول خدا{{صل}} فرمودند: {{متن حدیث|هُوَ وَلِيُّ كُلِّ مُؤْمِنٍ‌}} که ولایت فعلیه حضرت امیرالمؤمنین{{ع}} را امضاء فرموده است.</ref> و... بر این مطلب دلالت دارند و [[اطاعت]] او [[واجب]] و تصرّفاتش نافذ و ممضی است و [[مقام]] [[پیشوائی]] بالفعل را در مرتبه ثانیه دارا بوده، و لکن غالباً ساکت هستند.

در [[زمان]] [[حیات رسول خدا]]{{صل}} امر و [[فرمان]] در [[اختیار]] آن حضرت بود و پس از [[شهادت پیامبر]]{{صل}} در دست امیرالمؤمنین علی{{ع}} است، چنان که این امر برای همه [[امامان]]{{عم}} نیز چنین است. پس [[حضرت مجتبی]]{{ع}} در زمان پدر بزرگوارش نیز [[ولیّ]] بوده و نهایت در مرتبه ثانیه و در رتبه بعد از [[ولایت امیرالمؤمنین]]{{ع}}، و همچنین است حال سایر امامان{{عم}} و هیچ گونه محذوری در [[ولایت]] دو ولیّ در یک زمان نیست، چنان که این مطلب از [[احادیث]] بسیاری که خاصّه و عامّه نقل کرده‌اند به [[صراحت]] استفاده می‌شود.

در کتاب «دلائل الصّدق» در این زمینه آمده است: اگر اشکال شود که ظاهر [[آیه]]، ثبوت ولایت بالفعل است و هیچ شبهه‌ای در این مطلب نیست که [[امامت امیرالمؤمنین]] علی{{ع}} تنها پس از [[پیامبر اکرم]]{{صل}} تحقق یافته است و اگر بخواهیم ولایت را به حال، نسبت ندهیم و مربوط به [[آینده]] بدانیم در این صورت در مورد [[خدا]] و رسولش درست نخواهد بود<ref>شرح المقاصد، ج۵، ص۲۷۱؛ شرح التجرید، للقوشجی، ص۴۷۶ - ۴۷۷.</ref>.

بعضی در جواب این اشکال گفته‌اند: ولایت هر یک از کسانی که در آیه ذکر شده‌اند، مناسب با خودشان است لذا ولایت [[وصی]] در طول ولایت [[نبی]] و پس از آن قرار دارد، پس اگر آیه مذکور بر [[امامت]] و ولایت امیرالمؤمنین{{ع}} دلالت داشته باشد، مربوط به پس از [[پیامبر]]{{صل}} است.

ولی حقّ در جواب این است که: ولایت برای [[امیرالمؤمنین]]{{ع}} در دوران [[زندگی]] [[پیامبراکرم]]{{صل}} نیز متحقق بوده است، منتهی در مرتبه دوّم قرار داشته است به همین دلیل [[پیروی]] از امیرالمؤمنین{{ع}} [[واجب]] و تصرّفاتش نافذ بود. امّا آن حضرت غالباً ساکت بود، چنان که هر امامی در زمان امامت [[امام]] قبل از خود، چنین برخورد می‌کرد.

مثلاً [[امام حسن]]{{ع}} در دوران امامت پدرش، و [[امام حسین]]{{ع}} در عصر [[امامت]] [[برادر]] خویش چنین بودند. [[حدیث منزلت]]<ref>صحیح بخاری، ج۴، ص۲۰۸؛ صحیح مسلم، ج۷، ص۱۲۰؛ مسند احمد، ج۱، ص۱۷۳ و ۱۷۵ و ۱۸۲؛ خصائص علوی، ص۷۷؛ جامع ترمذی، ص۹۸۱؛ الاصابة، ج۴، ص۴۶۵؛ صواعق المحرقه، ص۱۲۱؛ مستدرک، ج۲، ص۳۳۸؛ تاریخ الخلفاء، ص۱۴۴؛ عقد الفرید، ج۵، ص۵۸؛ الاستیعاب، ج۳، ص۱۰۹۸؛ طبقات الکبری، ج۳، ص۲۳ – ۲۴؛ تفسیر رازی، ج۱۱، ص۷۶؛ تاریخ طبری، ج۲، ص۳۶۹؛ نور الأبصار، ص۱۵۷؛ مطالب السّؤول، ص۱۰۱؛ فصول المهمّة، ج۱، ص۹۲؛ سیرة الحلبیّه، ج۱۳، ص۱۰۵؛ مروج الذّهب، ج۳، ص۱۴؛ ینابیع المودّة، ج۱، ص۱۱۲ و ۱۳۷؛ کنز العمّال، ج۵، ص۷۲۴؛ تاریخ بغداد، ج۱، ص۳۴۲؛ مناقب شافعی، ص۲۷؛ مناقب خوارزمی، ص۴۰؛ اسد الغابه، ج۴، ص۲۶؛ تاریخ ابن کثیر، ج۴، ص۱۲.</ref> نیز بر این نکته دلالت دارد و مطابق این [[حدیث]]، موقعیت [[امیرالمؤمنین]]{{ع}} در مقایسه با موقعیت [[رسول اکرم]]{{صل}} مانند موقعیت [[هارون]] نسبت به [[حضرت موسی]]{{ع}} است و معلوم است که [[ولایت]] هارون با حضور حضرت موسی{{ع}} نیز وجود داشته است؛ زیرا هارون، [[شریک]] حضرت موسی{{ع}} بود، امیرالمؤمنین{{ع}} نیز عملاً در دوران [[حیات]] رسول اکرم{{صل}} ولایت داشته است، اگر چه غالباً ساکت بوده؛ زیرا بنا بر حدیث منزلت، امیرالمؤمنین{{ع}} به استثنای [[نبوّت]] دارای تمام [[شئون]] [[پیامبراکرم]]{{صل}} بوده‌اند.

این [[روایت]] دلالت دارد که [[اقدام]] امیرالمؤمنین علی{{ع}} در آن وقت، معتبر بوده است و به جهت برخورداری از [[مقام ولایت]]، [[حق]] داشته است مانند [[پیامبر]]{{صل}}، سهمی برای خود از میان [[غنایم]] [[انتخاب]] کند؛ زیرا امیرالمؤمنین علی{{ع}} از پیامبر{{صل}} است؛ یعنی مانند خود اوست؛ لذا کاری که انجام می‌دهد مانند کاری است که پیامبر{{صل}} انجام داده است، بنا بر این نتیجه می‌گیریم که مراد از بعدیّت در این روایت، بعدیّت زمانی نیست بلکه بعدیّت به لحاظ رتبه و [[مقام]] است؛ بدین سبب در برخی از [[روایات]] کلمه «بعدی» به کار نرفته است، مثلاً در [[مستدرک حاکم]] در بخش [[فضایل امیرالمؤمنین]]{{ع}} چنین است<ref>المستدرک، ج۳، ص۱۱۹، حدیث ۴۵۷۹. و انظر: مصابیح السنّة، ج۴، ص۱۷۲، ح۴۷۶۶.</ref>. به علاوه در [[احادیث]] بسیاری آمده است که پیامبر{{صل}} فرمود: «هر کس من ولیّ او هستم، علی{{ع}} هم [[امیر]] اوست<ref>مسند احمد، ج۵، ص۳۵۰ و ۳۵۸.</ref> و<ref>دلائل الصدق، ج۴، ص۳۰۴ - ۳۰۷. {{عربی|إن قلت: إنّ ظاهر الآیه ثبوت الولایه بالفعل، و لا شبهه فی أنّ إمامه علی{{ع}} إنّما کانت بعد النبیّ{{صل}}، و صرف الآیه إلی ما یکون فی المآل دون الحال لا یستقیم فی حقّ الله و رسوله. قیل فی الجواب عنه: إنّ ولایه کلّ منهم بحسبه، فولایه الوصیّ فی طول ولایه النبیّ و بعدها، فإذا دلّت الآیه علی ولایه أمیر المؤنین{{ع}} و إمامته، فقد دلّت علی أنّها بعد رسول الله{{صل}}. و لکن الحقّ ثبوت الولایه لأمیرالمؤنین{{ع}} فی حیاه النبیّ{{صل}} برتبه ثانیه، فتجب طاعته و تمضی تصرّفاته، لکنّه ساکت غالباً کما هو شأن الإمام فی حیاه الإمام الذی قبله، کالحسن فی زمن أبیه{{ع}}، و الحسین فی زمن أخیه{{ع}}. و یدلّ علی ذلک حدیث المنزله؛ فإنّه دالّ علی أنّ منزله أمیر المؤنین{{ع}} من النبیّ{{صل}} کمنزله هارون من موسی. و من المعلوم ثبوت الولایه لهارون مع موسی؛ لأنّه شریکه، فکذا امیرالمؤمنین{{ع}} له الولایه الفعلیه أیضاً و إن سکت؛ إذ لم یستثن إلاّ النبوّه. و یدلّ- أیضا- علی ذلک حدیث الغدیر، و لذا قال له عمر: «أصبحت و أمسیت مولی کلّ مؤن و مؤنه» و یدلّ علی ذلک أیضاً ما رواه الترمذی فی فضائل امیرالمؤمنین{{ع}}، المصرّح بأنّ امیرالمؤمنین{{ع}} أصاب جاریه من سبیّ، فتعاقد علیه أربعه فوشوا به عند النبیّ{{صل}}، فغضب و قال: «ما تریدون من علیّ؟! ما تریدون من علیّ؟! ما تریدون من علیّ؟! إنّ علیّا منّی و أنا منه، و هو ولیّ کلّ مؤن بعدی» فإنّه دالّ علی مضیّ فعل علیّ فی ذلک الوقت، و أنّ له الاصطفاء من الغنیمه کالنبیّ{{صل}}، لولایته مثله؛ لأنّه منه - أی أنّه کنفسه -، ففعله کفعله. و علیه: فالبعدیّه فی هذه الروایه بلحاظ الرتبه لا الزمان، کما یقرّبه خلوّ الحدیث فی بعض الروایات عن لفظ «بعدی» کما رواه الحاکم فی «المستدرک» بفضائل امیرالمؤمنین{{ع}}. و قد جاء أیضاً فی أحادیث کثیره أنّ النبیّ{{صل}} قال: «من کنت ولیّه فعلیّ أمیره»}}.</ref>.

خلاصه اینکه: ظاهر [[آیه]] «[[ولایت]]» به دلالت جمله اسمیه و این که «[[ولیّ]]» صفت مشبهه است و این دو، دلیل بر [[ثبات]] و دوام این [[مقام]] است، و ظاهر [[روایات]] کثیره، دوام این مقام و [[منصب]] را برای [[حضرت امیرالمؤمنین]]{{ع}} [[اثبات]] می‌نمایند و مؤید این مطلب این است که [[پیامبر]]{{صل}} وقتی عازم [[جنگ تبوک]] بودند [[امیرالمؤمنین]]{{ع}} را در [[مدینه منوّره]] [[خلیفه]] خود قرار دادند و تا پایان [[عمر]]، ایشان را [[عزل]] نفرمودند<ref>ما در رساله‌ای که در بیان آیه ولایت نوشتیم، از این اشکال و بسیاری از اشکالات دیگر عامّه به تفصیل جواب دادیم، امیدوارم از خداوند متعال که هر چه زودتر چاپ شود.</ref>.

باری، منظور از [[ولایت]] در این [[آیه شریفه]]، [[دوستی]] [[مسلمانان]] با یکدیگر نیست؛ چراکه دوستی همگانی احتیاج به این قید و شرط ندارد و همه مسلمانان با هم [[دوست]] و برادرند، هر چند که در حال [[رکوع]] زکاتی نپردازند، بنا بر این، ولایت در این جا به همان معنی [[سرپرستی]] و [[رهبری]] است، به خصوص این که در ردیف [[ولایت خدا]] و [[ولایت پیامبر]]{{صل}} قرار گرفته است<ref>[[سید قاسم علی‌احمدی|علی‌احمدی، سید قاسم]]، [[حقانیت در اوج مظلومیت ج۱ (کتاب)|حقانیت در اوج مظلومیت ج۱]]، ص ۲۵۸.</ref>.