استطاعت در معارف و سیره رضوی: تفاوت میان نسخه‌ها

توانایی مکلف بر انجام [[حج]] بدون [[مشقت]] و [[سختی]]<ref>مجمع الفائدة و البرهان، ج۶، ص۱۸۶.</ref> و به تعبیری دیگر، توانایی ویژه‌ای که [[شارع مقدس]] آن را در [[وجوب]] [[حج]] معتبر دانسته و بدون حصول آن - هر چند [[قدرت عقلی]] محقق باشد - حج [[واجب]] نمی‌شود<ref>فرهنگ فقه، ج۱، ص۴۲۹.</ref>. [[استطاعت]] در [[حج]] به چهار قسم استطاعت [[مالی]]، سِربی یا طریقی بدنی و استطاعت زمانی تقسیم شده است. استطاعت مالی آن است که شخص هزینه رفت و برگشت حج و نیز [[نفقه]] [[خانواده]] خود را در حد کفایت داشته باشد<ref>قواعد الأحکام، ج۱، ص۴۰۲.</ref>. استطاعت سربی یا طریقی آن است که راه و مقصد [[سفر]] [[امنیت]] لازم را داشته باشد و [[جان]] و [[مال]] و آبروی حج‌گزار در معرض خطر قرار نگیرد<ref>کتاب الحج، خویی، ج۱، ص۲۱۳.</ref>. استطاعت بدنی آن است که [[مکلف]] از [[توانایی]] و [[سلامت جسمانی]] لازم برای رفتن به [[مکه]] و انجام [[مناسک]] حج برخوردار باشد<ref>کتاب الحج، خویی، ج۱، ص۲۱۳؛ فرهنگ فقه، ج۱، ص۴۳۰. </ref>. استطاعت زمانی نیز آن است که حج‌گزار [[زمان]] و [[فرصت]] کافی برای انجام سفر و مناسک حج داشته باشد<ref>العروة الوثقی، ج۲، ص۱۹۳؛ فرهنگ فقه، ج۱، ص۴۳۰.</ref>.

[[عالمان]] و [[فقیهان]] نیز از آغاز تدوین [[علوم اسلامی]] این موضوع را در تألیفات [[فقهی]] خود مطرح کرده‌اند. این موضوع در منابع متقدم همچون النهایة [[شیخ طوسی]]<ref>النهایة، طوسی، ص۲۰۳.</ref> و المهذب [[قاضی]] ابن‌براج<ref>المهذب، ج۱، ص۲۶۷.</ref> در لابه‌لای مباحث حج و بدون قرار گرفتن در تحت عنوان و موضوعی خاص آمده است، ولی در منابع متأخر همچون: مسالک الافهام [[شهید]] ثانی<ref>مسالک الأفهام، شهید ثانی، ج۲، ص۱۲۹.</ref> و [[مجمع]] الفائدة [[محقق اردبیلی]]<ref>مجمع الفائدة و البرهان، ج۶، ص۵۲.</ref> و نیز منابع معاصر همچون العروة الوثقی [[سید محمد کاظم یزدی]]<ref>العروة الوثقی، ج۴، ص۳۶۲.</ref> و تحریر الوسیلة [[امام خمینی]]<ref>تحریر الوسیلة، ج۱، ص۳۷۱.</ref> در شرایط [[وجوب]] [[حج]] مطرح شده است.

[[استطاعت]] به معنای [[قدرت]] و [[توانایی]] انجام [[تکالیف شرعی]]، یکی از شرایط وجوب همه تکالیف شرعی است، چنان که [[قرآن کریم]] در آیاتی به این موضوع اشاره کرده است<ref>زبدة البیان، ص۵۴۱؛ کتاب الفقه علی المذاهب الأربعة و مذهب أهل البیت{{عم}}، ج۱، ص۲۷۱؛ الفتاوی الواضحة، ص۴۱.</ref>، {{متن قرآن|لَا يُكَلِّفُ اللَّهُ نَفْسًا إِلَّا وُسْعَهَا}}<ref>«خداوند به هیچ کس جز (برابر با) توانش تکلیف نمی‌کند» سوره بقره، آیه ۲۸۶.</ref>. از جمله این [[تکالیف]] حج است که این عمل در صورتی بر شخص [[واجب]] می‌شود که استطاعت برای او حاصل شده باشد<ref>مسائل الناصریات، ص۳۰۳؛ النهایة، طوسی، ص۲۰۳؛ جواهر الکلام، ج۱۷، ص۲۴۸.</ref>. این شرط علاوه بر [[آیات قرآن]]<ref>{{متن قرآن|فِيهِ آيَاتٌ بَيِّنَاتٌ مَقَامُ إِبْرَاهِيمَ وَمَنْ دَخَلَهُ كَانَ آمِنًا وَلِلَّهِ عَلَى النَّاسِ حِجُّ الْبَيْتِ مَنِ اسْتَطَاعَ إِلَيْهِ سَبِيلًا وَمَنْ كَفَرَ فَإِنَّ اللَّهَ غَنِيٌّ عَنِ الْعَالَمِينَ}} «در آن نشانه‌هایی روشن (چون) مقام ابراهیم وجود دارد و هر که در آن در آید در امان است و حجّ این خانه برای خداوند بر عهده مردمی است که بدان راهی توانند جست؛ و هر که انکار کند (بداند که) بی‌گمان خداوند از جهانیان بی‌نیاز است» سوره آل عمران، آیه ۹۷.</ref> در روایت‌های متعددی از [[امام رضا]]{{ع}} نیز آمده است. از جمله در [[نقلی]] آن [[حضرت]] حج را واجبی از [[واجبات الهی]] بر افراد مستطیع می‌شمرد<ref>فقه الرضا{{ع}}، ص۲۱۴؛ مستدرک الوسائل، ج۸، ص۱۰.</ref>. در [[حدیثی]] دیگر نیز [[امام]] کسی را که با وجود استطاعت، حج را ترک کند مصداق [[آیه]] ۱۷۲ [[اسراء]] /۱۷ می‌داند که [[خداوند]] آنان را در [[قیامت]] [[کور]] [[محشور]] می‌کند<ref>من لا یحضره الفقیه، ج۲، ص۴۴۷؛ وسائل الشیعة، ج۱۱، ص۲۸.</ref>. اما آیا استطاعتی که در [[حج]] واجب است استطاعت [[شرعی]] است یا استطاعت [[عقلی]]؟ در این باره در میان [[عالمان]] [[اسلامی]] دو دیدگاه وجود دارد. [[فقیهان]] [[امامیه]] استطاعت شرعی را شرط دانسته‌اند<ref>بحار الأنوار، ج۹۶، ص۳۵۸؛ مستدرک الوسائل، ج۸ ص۱۷.</ref> مگر در حج [[نذری]] که گفته‌اند با استطاعت عقلی نیز واجب می‌شود<ref>العروة الوثقی، ج۴، ص۵۰۹.</ref>. این امر در روایت‌هایی از امام رضا{{ع}} نیز آمده است. از جمله آن حضرت از یکی از [[اصحاب]] پرسید: در مورد استطاعت که در آیه ۱۹۷ [[آل عمران]] /۳ آمده چه می‌گویید؟ [[راوی]] پاسخ داد: ما همان نظر [[امام صادق]]{{ع}} را داریم که آن حضرت استطاعت در [[آیه]] را به [[استطاعت]] در [[مال]] و [[صحت]] [[بدن]] [[تفسیر]] می‌کرد. پس از شنیدن این پاسخ، [[امام]] آن را [[تأیید]] کرد<ref>بحار الأنوار، ج۵، ص۴۴؛ مستدرک الوسائل، ج۸، ص۱۹.</ref>. در [[نقلی]] دیگر نیز آن [[حضرت]] استطاعت را به داشتن توشه و مرکب و صحت بدن تفسیر می‌کند<ref>عیون أخبار الرضا{{ع}}، ج۲، ص۱۳۱؛ وسائل الشیعة، ج۱۱، ص۳۵. </ref>. این مضمون در نقلی دیگر منسوب به آن حضرت نیز آمده است<ref>بحار الأنوار، ج۹۶، ص۳۵۸؛ مستدرک الوسائل، ج۸ ص۱۷.</ref>. در مقابل، نقل‌های دیگری از حضرت [[روایت]] شده است که [[ظهور]] در کفایت استطاعت [[عقلی]] دارد. از جمله در نقلی شخصی از آن حضرت در مورد بدهی[[حج]] سؤال کرد. آن حضرت حج را بر همه کسانی که [[توانایی]] رفتن به [[حج]] با پای پیاده را دارند، [[واجب]] شمرد و سپس در جواز این [[حکم]] به حج [[پیامبر]]{{صل}} و [[مسلمانان]] در [[صدر اسلام]] استناد کرد که بیشتر حج‌گزاران همراه با پیامبر{{صل}} پیادگان بودند<ref>بحارالأنوار، ج۶، ص۳۶۰؛ مستدرک الوسائل، ج۸، ص۲۳.</ref>. شبیه به این [[استدلال]] در روایت‌هایی از [[امام صادق]]{{ع}} نیز آمده است<ref>تهذیب الأحکام، ج۵، ص۱۱؛ وسائل الشیعة، ج۱۱، ص۴۳.</ref>. اما با توجه به روایت‌های دسته نخست که استطاعت [[شرعی]] را شرط [[وجوب]] حج دانسته، [[فقیهان]] [[امامیه]] این [[روایت‌ها]] را حمل بر حج مستحبی<ref>وسائل الشیعة، ج۱۱، ص۴۳؛ کتاب السرائر، ج۱، ص۵۱۱.</ref> یا [[تقیه]] کرده‌اند؛ زیرا این روایت‌ها موافق [[نظریه]] [[اهل سنت]] است<ref>کتاب السرائر، ج۱، ص۵۱۱؛ جواهر الکلام، ج۱۷، ص۲۵۰.</ref>. برخی نیز مقصود از این افراد را کسانی دانسته‌اند که حج بر آنان از قبل مستقر شده است<ref>کتاب الحج، انصاری، ص۲۶؛ ریاض المسائل، ج۶، ص۳۴.</ref>. در صورت حصول استطاعت عقلی چنین افرادی، حج بر آنان واجب خواهد بود.<ref>[[سید جعفر صادقی فدکی|صادقی فدکی، سید جعفر]]، [[استطاعت - صادقی فدکی (مقاله)|مقاله «استطاعت»]]، [[دانشنامه امام رضا ج۲ (کتاب)|دانشنامه امام رضا ج۲]] ص ۱۳۳.</ref>