آیات الاحکام در علوم قرآنی: تفاوت میان نسخه‌ها

}}

آیات‌ الاحکام، آیاتی است که به [[احکام فقهی]] و [[تکالیف]] عملی [[ارتباط]] دارد<ref> ادوار فقه، ج ۲، ص ۴.</ref>. به عبارت دیگر، بر آن دسته از [[آیات قرآن]] اطلاق می‌شود که بیان‌گر [[احکام عملی]] [[اسلام]] باشد<ref> آیات الاحکام، شانه‌چی، ص ۲.</ref>.

در [[شیعه]]، نخستین کتاب از کلبی است؛ امّا قدیم‌ترین اثر بر جای مانده، فقه‌القرآن تألیف [[قطب الدین راوندی]] به شمار می‌رود. از دیگر آثار مشهور شیعه، کنزالعرفان فی فقه القرآن تألیف [[فاضل مقداد]] تفسیر شاهی و آیات الاحکام (به [[فارسی]]) از [[سید امیر ابوالفتح جرجانی]] زبده ‌البیان از [[مقدّس]] [[اردبیلی]] و مسالک الافهام الی [[آیات الاحکام]] از [[فاضل جواد کاظمی]] است. بنا به آن‌چه شیخ [[آقا بزرگ تهرانی]] در الذریعه آورده، [[علمای شیعه]] بیش از ۳۰ کتاب در تفسیر آیات‌ الاحکام نگاشته‌اند<ref> الذریعة، ج ۱، ص ۴۰ ـ ۴۳.</ref>.  

بر خلاف این کتاب‌ها، احکام‌القرآن شافعی به صورت موضوعی تنظیم شده و مشتمل بر ۱۹ باب اصلی است؛ البتّه این تبویب، از [[بیهقی]] بوده است که عبارتند از: {{عربی|"تفسیر آیات متفرّقه"}}، {{عربی|"في ‌الطّهارة والصلوة"}}، {{عربی|"في الزکوة"}}، {{عربی|"في ‌الحج"}}، {{عربی|"في ‌البیوع والمعاملات"}}، {{عربی|"في قَسم الفی‌ء والغنیمة والصدقات"}}، {{عربی|"في‌ النکاح والصداق"}}، {{عربی|"في الطلاق والرِجعة"}}، {{عربی|"في العدّة والرضاع والنفقات"}}، {{عربی|"في الجِراح و ما الیه"}}، {{عربی|"في قتال اهل البغی"}}، {{عربی|"في الحدود"}}، {{عربی|"في ‌السَیر والجهاد"}}، {{عربی|"في الصید والذبائح"}}، {{عربی|"في الأَیمان"}}، {{عربی|"في القضایا والشهادات"}}، {{عربی|"في ‌القرعة والعتق والولاء والکتابة"}}، و تفسیر آیات متفرّقه اخری. بر خلاف روش متداول میان [[اهل سنت]]، در [[شیعه]] از [[آیات الاحکام]] همواره به صورت موضوعی بحث می‌شده و تقسیم ابواب گوناگون [[فقه]] به چهاربخش اصلی [[عبادات]]، عقود، ایقاعات، احکام و سیاسات<ref>ادوار [[فقه]]، ج ۲، ص ۱۰.</ref>، کم و بیش بر تبویب آیات احکام، تأثیرگذار بوده است؛ به طور مثال [[راوندی]] در فقه‌القرآن آیات احکام را در ۲۱ باب به این شرح جای داده است: [[طهارت]]، [[صلوة]]، [[صوم]]، [[زکوة]]، [[حج]]، [[جهاد]]، دیون و کفالات و حوالات و وکالات، قضایا، مکاسب، متاجر، [[نکاح]]، [[طلاق]]، عتق و أیمان و نذور و کفّارات، صید و ذباحه، اطعمه و اشربه، وقوف ‌وصدقات، وصایا، [[مواریث]]، حدود و دیات. [[فاضل مقداد]] نیز گرچه مجموع [[آیات]] [[احکام]] را در ۲۱ [[کتاب]](باب) جای داده، تقسیمی متفاوت با راوندی ارائه کرده است که ازاین قرار است: طهارة، [[صلاة]]، [[صوم]]، زکاة، [[خمس]]، [[حج]]، [[جهاد]]، مکاسب، بیع، دَیْن، رهن، ضمان، [[صلح]]، وکالة، کتابٌ فیه جملة من العقود، [[نکاح]]، مطاعم و مشارب، مواریث، حدود، جنایات، [[قضاء]] و شهادات. وی باب‌های رهن، ضمان، صلح و [[وکالت]] را از توابع باب دَیْن به شمار آورده است؛ هم چنین در باب "کتاب فیه جملة من العقود"، ۲۱ باب ذیل را قرار داده است. [[وجوب]] وفاء به [[عقد]]، اجاره، [[شرکت]]، مضاربه، اِبضاع، [[ودیعه]]، عاریه، [[سبق و رمایه]]، شفعه، لُقَطه، [[غصب]]، [[اقرار]]، [[وصیّت]]، [[وقف]]، سکنی، [[صدقه]]، هبه، [[نذر]]، [[عهد]]، [[یمین]] و عتق.<ref>[[آیات ‌الاحکام (مقاله)|مقاله «آیات ‌الاحکام»]]؛ [[دائرة المعارف قرآن کریم ج۱ (کتاب)|دائرة المعارف قرآن کریم]]، ج۱، ص:۳۴۶-۳۴۷.</ref>

مشهورترین آمار درباره تعداد آیات‌ احکام ۵۰۰ [[آیه]]، و نخستین فردی که در این باره سخن گفته، [[مقاتل ‌بن سلیمان]] است<ref>البرهان فی علوم‌القرآن، ج۲، ص۱۳۰.</ref>. این شمارش در زبان‌ها رایج افتاده و در میان بسیاری از کسانی که پس از [[مقاتل]]، در [[تفسیر]] آیاتِ احکام، تألیف مستقل داشتند، همین تعداد آیه، محور [[استنباط]] احکام قرار گرفت. از جمله کسانی که بر اساس همین آمار به [[تفسیر آیات]] پرداختند، [[منذربن سعید بلوطی]] و [[ابن‌عربی]] در [[اهل‌سنّت]]<ref>فقه الاسلام، ص ۱۴.</ref> و [[متوج بحرانی]] و فرزندش در [[شیعه]] که کتاب خود را به همین نام [[خمس]] مأة [[آیة]] فی الاحکام نامیدند.

[[محقّق اردبیلی]] نیز در عمل، این آمار را نپذیرفته و فقط حدود ۳۷۰ آیه را [[تفسیر]] کرده است. منشأ [[اختلاف]] در آمار [[آیات الاحکام]]، افزون بر اختلاف قریحه‌ها این است که بعضی، فقط به آیات صریح در [[حکم]] بسنده کرده؛ امّا برخی دیگر، به آیات غیر صریح نیز توجّه داشته و حتّی گستره آیات الاحکام را در دایره وسیع‌تری به آیات امثال، آیات قصص، آیات اخلاقی و حتّی آیات اعتقادی نیز سرایت داده‌اند و از مدلولات تضمّنی و التزامی آیات نیز [[حکم فقهی]] [[استنباط]] کرده‌اند که با لحاظ این امر، نه تنها بیش از ۵۰۰ آیه، بلکه شاید نزدیک به ربع قرآن، بر احکام، فرایض، [[سنن]] و دستورهای عملی [[جوارحی]] و [[جوانحی]] در باب‌های گوناگون دلالت داشته باشد و لازم است ابوابی تنظیم شود که تاکنون نه در آیات احکام و نه کتاب‌های [[فقهی]] به آن پرداخته نشده است.<ref>[[آیات ‌الاحکام (مقاله)|مقاله «آیات ‌الاحکام»]]؛ [[دائرة المعارف قرآن کریم ج۱ (کتاب)|دائرة المعارف قرآن کریم]]، ج۱، ص:۳۴۷-۳۴۹.</ref>

از آنجا که [[قرآن کریم]]، پیش از همه، کتابی [[هدایتی]] [[تربیتی]] است و همه آن‌چه را که در [[هدایت]] [[انسان]] به [[سعادت حقیقی]] و [[جاودانه]] مؤثّر است، بیان کرده، طرح مباحث [[فقهی]] در قرآن نیز با همین [[هدف]] متناسب است؛ لذا این امر سبب شده تا [[آیات الاحکام]]، ویژگی‌هایی متفاوت با کتاب‌های فقهی ـ [[حقوقی]] داشته باشد که برخی از آن ویژگی‌ها از این قرار است: اوّل آنکه معمولاً [[احکام]] به گونه‌ای فشرده و در حدّ اشاره و کلّی بیان، و به ویژه در [[احکام معاملات]]، به قاعده‌های بسیار عام نظیر {{متن قرآن|أَوْفُوا بِالْعُقُودِ}}<ref>" به پیمان‌ها وفا کنید" سوره مائده، آیه ۱.</ref> و {{متن قرآن| تِجَارَةً عَنْ تَرَاضٍ }}<ref>" داد و ستدی با رضای خودتان باشد " سوره نساء، آیه ۲۹.</ref> بسنده شده است.