ازد در تاریخ اسلامی: تفاوت میان نسخه‌ها

==مقدمه==

==[[نسب]] ازد==

==مواطن ازد قبل از [[اسلام]]==

گفته شده که در پی آشفتگی‌های [[اقتصادی]] و [[سیاسی]] حاصل از کشمکش‌های [[حمیریان]] و [[قحطانیان]] و [[تغییر]] راه‌های [[تجاری]] یمن که شریان اصلی [[اقتصاد]] یمن بسته بدان بود و سرانجام با [[تخریب]] سد مأرب<ref> ر. ک. احمد امین؛ پرتو اسلام، ص۲۹؛ غلام حسین مصاحب، دائرة المعارف فارسی، جلد اول، ص۱۲۵۶؛ فیلیپ خلیل حتّی، تاریخ عرب، ص۸۳ و...</ref> در حدود [[قرن اول]] و دوم میلادی<ref> احمد پاکتچی، ازد [پیش از اسلام]، دائرة المعارف بزرگ اسلامی، ج۸، ص۲۴-۲۵.</ref> و وارد شدن آسیب شدید بر شبکه آبیاری مأرب، ازدیان - جز اندکی که در یمن ماندند- ،<ref> عبدالملک بن هشام، التیجان فی ملوک حمیر، ج ۱،ص۱۱؛ ابن سعد، الطبقات الکبری، ج۵، ۳۸۲</ref> به [[رهبری]] [[عمرو بن عامر مُزَیقیاء]] جلای [[وطن]] کرده، به [[امید]] یافتن زیستگاهی دائمی روی به شمال آوردند، در نجد و تهامه وارد شدند.<ref> حسن بن احمد همدانی، صفة جزیرة العرب، ص۳۲۸-۳۲۹</ref> اما دیری نپایید که با وقوع افتراقی بزرگ، [[طوایف]] [[ازد]] به چند جانب متفرق شدند و سرنوشتی مستقل در پیش گرفتند. چندان که بر اساس قصیده جماعة [[بارقی]] -از شعرای متقدم [[ازدی]]-، گروهی از ازدیان به [[عراق]] و گروهی به [[شام]] و جماعتی به عمان، یمامه و [[بحرین]] روی آوردند و گروهی نیز در تهامه، بخشی در سراة و بخشی در نواحی [[مکه]] اقامت گزیدند. <ref> حسن بن احمد همدانی، صفة جزیرة العرب، ص۳۲۸-۳۲۹. احمد پاکتچی، ازد [پیش از اسلام]، دائرة المعارف بزرگ اسلامی، ج۸، ص۲۴.</ref>

[[همدانی]] در توضیح این افتراق، ازدیان [[مهاجر]] به عراق ([[حیره]]) را از تیره دوس، [[مهاجران]] به شام را از [[آل]] [[حارث محرَّق]] و آل جَفنه -دو پسر عمرو بن عامر-، ازدیان راهی عمان را از شاخه دوس و از تیره‌هایی چون «یحمد»، «حدّان»، «عتیک» و «جُدید» دانسته و در ادامه از سکنای تیره‌های [[اوس و خزرج]] – فرزندان [[ثعلبة بن عمرو مزیقیاء]]- در یثرب، تیره [[خزاعه]] در [[مکه]] و نواحی آن –از جمله «مَرالظهران»، «تنعیم»، «جعرانه»، «سرف»، «فَخ»، «عصم»، «عسفان»، «قدید»<ref> عبدالقادر فیاض حرفوش، قبیلة خزاعه فی الجاهلیة والاسلام، ص۳۹</ref> و تهامه مکه-،<ref> ابن‌هشام، السیرة النبویه، القسم الأول، ص۹۱؛ یعقوبی، تاریخ، ج۱، ص۲۴۸.</ref> گروهی در منطقه [[طائف]] و سرانجام تیره‌هایی چون [[حجر بن هنو]]، «لهب» و «غامد» در سرات یاد کرده است. او حتی می‌‌افزاید که بخشی از اخلاف [[نصر بن ازد]] به مناطق ساحلی «شِحر» و «ریسوت» در جنوب و نیز به اطراف [[سرزمین]] [[فارس]] کوچیده‌اند.<ref> حسن بن احمد همدانی، صفة جزیرة العرب،ص۳۳۰-۳۳۱. احمد پاکتچی، ازد پیش از اسلام، دائرة المعارف بزرگ اسلامی، ص۲۴-۲۵.</ref> سپس بخشی از آنان با [[هجرت]] از شِحر عُمان در [[بحرین]] و هَجَر پراکنده شدند.<ref> یعقوبی، تاریخ، جلد ۱، ص۲۵۰.</ref> ضمن این که دسته‌ای از ازدیان هم، از تیره «بارق» و «بنی‌راسب»<ref> عمر رضا کحاله، معجم قبائل العرب، ج۲، ص۱۱۱ (ذیل کلمه راسب)</ref> در «سراة» ساکن شدند که به «اَزد شَنُوءَة» معروف بوده،<ref> یعقوبی، تاریخ، جلد ۱، ص۲۴۹؛ حسن بن احمد همدانی، صفة جزیرة العرب، ص۳۲۶ الی ۳۳۰.</ref> مخلاف آنان نیز به همین نام، شناخته می‌شده است.

==گذری بر [[تاریخ]] [[ازد]] تا پیش از [[اسلام]]==

گروه بزرگی از ازد سراة به [[رهبری]] [[مالک بن فهم دوسی]] در دوره "[[ملوک الطوایفی]] اشکانیان"<ref> محمد بن جریر طبری، تاریخ، ج ۱، ص۶۰۹؛ یعقوبی، تاریخ، ج۱، ص۲۰۸؛ ابوعلی مسکویه؛ تجارب الامم، ج۱، ص۱۰۳.</ref> و یا "[[دوره فترت]]"<ref> مطهر بن طاهر مقدسی، آفرینش و تاریخ، مجلد اول تا سوم، ص۵۳۷.</ref> به [[عراق]] [[مهاجرت]] کردند.<ref>ابن قتیبه، المعارف، ۶۴۵؛ مسعودی، مروج الذهب، ج۱، ص۲۸۸؛ یعقوبی، تاریخ، ج۱، ص۲۰۸</ref> آنها توانستند با بهره‌گیری از [[ضعف]] [[حکام]] آنجا -به ویژه در دوره فترت میان [[انحطاط]] و [[سقوط]] اشکانیان و روی کار آمدن ساسانیان- و نیز فرصتی که بواسطه [[جنگ‌های داخلی]] [[حکام]] منطقه دست داد،<ref>عبدالعزیز سالم، تاریخ العرب قبل الاسلام، ص۱۷۴.</ref> با [[شکست]] [[فرمانداران]] تابع [[ایران]] در عمان و [[بحرین]]، بر حیره مسلط شوند و [[پادشاهی]] مستقلی را در آنجا بنیان نهند که پس از مالک به فرزندش [[جذیمة بن مالک]] ملقب به ابرش رسید.<ref> محمد بن جریر طبری، تاریخ، ج ۱، ص۶۱۱-۶۱۲؛ عمر بن رسول، طرفة الاصحاب فی معرفة الاصحاب، ص۳۳</ref> وی مدتی طولانی بر مناطق تحت [[نفوذ]] ازدی‌ها در [[عراق]] -که منطقه‌ای وسیع مابین [[حیره]] و [[انبار]]، بقه، [[هیت]] و اطراف آن، [[عین التمر]] حدود دشت تا غُمیر و قطقطانه و خفیّه و مجاور آن بود را در بر می‌گرفت،-<ref>محمد بن جریر طبری، تاریخ، ج۱، ص۶۱۳؛ حمزه اصفهانی، سنی ملوک الارض و الانبیاء، ص۱۰۰.</ref> [[حکومت]] کرد.

در قرن شش میلادی، ازدیان در راستای [[تحکیم]] [[قدرت]] خود در مکه، پیمان‌های حلفی با قریش برقرار نمودند که از جمله آن می‌توان به [[حلف]] تیره [[ازدی]] [[اسلم]] با شعبه‌ای از قریش،<ref> ابن ندیم، الفهرست، ۱۰۸</ref> حلف بخشی از ازدیان با [[بنی‌عبدالدار]]<ref> ابن سعد، الطبقات الکبری،ج ۴، ص۹۱</ref> و حلف برخی از ازدیان از تیره دوس و غیر آن با بنی‌عبدشمس<ref> واقدی، المغازی، ج۳، ص۹۳۸، ابن سعد، الطبقات الکبری، ج۴، ۸۶</ref> اشاره کرد.<ref> احمد پاکتچی، ازد [پیش از اسلام]، دائرة المعارف بزرگ اسلامی، ص۲۵-۲۶.</ref>

گزارش‌هایی هم از حضور ازدیانی در [[طائف]]<ref> ابن عبدربه، العقد الفرید، ج۲، ص۳۷؛ حسن بن احمد همدانی، صفة جزیرة العرب،۳۳۰-۳۳۱.</ref> و نیز سکونت شمار اندکی از آنان در [[شهر]] [[نجران]] در دست است.<ref> بلاذری، فتوح البلدان، ص۳۰؛ حسن بن احمد همدانی، صفة جزیرة العرب، ص۳۲۶.</ref> ضمن این که درباره سکنای ازدیان در یثرب، [[روایات]] [[سخن]] از آن دارند که [[حاکمیت]] در آن دیار پیش‌تر با [[مهاجران]] [[یهود]] بوده که پس از کشمکش‌هایی میان آنان و ازدیان تازه وارد، به ویژه دو تیره [[اوس و خزرج]] -[[فرزندان]] [[حارثة بن ثعلبة بن عمرو بن عامر]] -، سرانجام [[یهودیان]] مغلوب شده میدان را به ازدیان وانهادند.<ref> ازرقی، اخبار مکه، ج۱، ص۹۶؛ بلاذری، فتوح البلدان، ص۳۰؛ یعقوبی، تاریخ، ج۱، ص۲۰۳-۲۰۴.</ref> از آن پس، اوس و خزرج جایگزین آنها در شهر شدند و یهودیان در خارج شهر اقامت گزیدند. <ref> بلاذری، فتوح البلدان، ص۳۰.</ref>

[[همدانی]] در کتاب خود، [[طوایف]] و تیره‌های [[ازدی]] را که به سرات مهاجرت کرده بودند را [[قبایل]] «حجر بن هنو»، «لهب»، «ناه»، «غامد»، گروه‌هایی از «دوس»، «شکر»، «بارق»، «حاء»، «[[علی بن عثمان]]»، «نمر»، «حوالة ثمالة»، «سلامان»، «بقوم»، «شمران» و «عمرو» عنوان کرده<ref>حسن بن احمد همدانی، صفة جزیرة العرب،ص۳۳۰.</ref>، سپس در بیان سکونت هر یک از آنان، به سراة خاص آنان اشاره کرده است. <ref>حسن بن احمد همدانی، صفة جزیرة العرب،ص۱۳۰-۱۳۱. خامسی پور، لیلا؛ قبیله ازد و نقش آن در تاریخ اسلام و ایران، ص۳۱.</ref>

#غطاریف یا همان [[فرزندان]] [[عامر بن بکر بن یشکر بن مبشر]] مشهور به غِطرِیف اکبر که تا اواخر سده پنجم میلادی [[ریاست]] پر نفوذترین [[قطب]] [[ازد]] را در دست داشتند و [[نسل]] اندر نسل سدانت [[بت]] [[منات]] -بت اصلی ازدیان- را عهده‌دار بودند؛<ref> ابن حبیب، المحبر، ص۳۱۶</ref>.

#بنی‌مُنهب که بتی به نام "ذوالکفین" را [[عبادت]] می‌‌کردند، تقسیم شدند.

در سده شش میلادی سرات جنوبی نیز برای ازدیان، دیگر مسکنی آرام نبود؛ چراکه دو [[قبیله]] [[برادر]] -[[خثعم]] و [[بجیله]]- که خاستگاهی [[یمانی]] داشتند، عرصه را بر ازد دوس تنگ کرده بودند،<ref> قلقشندی، صبح الاعشی، ج۱، ص۳۳۰؛ محمد بن جریر طبری، تاریخ، ج۳، ص۳۲۰.</ref> از سویی وجود [[بت]] "ذوالخَلَصه" [[معبود]] مشترک ازدیان (به ویژه دوس)،[[خثعم]] و بجیله، خود عاملی برای [[استحکام]] [[دوستی]] بین تیره‌هایی از ازدیان با آنان شده بود. <ref> هشام بن محمد کلبی، الاصنام، ص۳۵؛ ابن هشام، السیرة النبویه، ج۱، ص۷۱؛ محمد بن جریر طبری، تاریخ، ج۳، ص۳۲۲.</ref>

همچنین بر اساس [[روایات]]، همزمان با آغاز نخستین مهاجرت‌های ازدیان در پی خروج [[عمرو بن عامر]] از مأرب، گروهی محدود از تیره بنی‌نصر ازد حدود سال ۱۲۰ میلادی روی به عمان نهادند و با پذیرش [[تابعیت]] [[حکمرانان]] [[ایرانی]]، در آن دیار اقامت گزیدند.<ref> Badger, g.، introd. History of the imams and seyyids of oman, Page ۶.</ref> این همان کوچی است که [[همدانی]] با اشاره از آن یاد کرده و خاطرنشان کرده است که بخشی از اخلاف نصر بن ازد در جریان خروج به مناطق ساحلی شِحر و ریسوت تا اطراف [[سرزمین]] [[فارس]] کوچیده بودند.<ref> حسن بن احمد همدانی، صفة جزیرة العرب، ص۳۳۰-۳۳۱.</ref>

نخستین [[مهاجرت]] گسترده ازدیان به عمان و سرزمین‌های شمالی آن، که طبق روایات به [[ریاست]] [[مالک بن فهم]] از رؤسای تیره دوس صورت گرفت، به چند گاهی پس از درنگ ازدیان در تهامه باز می‌‌گردد.<ref> عبدالملک بن هشام، التیجان فی ملوک حمیر، ص۸۲؛ یعقوبی، تاریخ، ج۱، ۲۰۴؛ محمد بن جریر طبری، تاریخ، ج۱، ص۶۰۹-۶۱۲. به طور کلی، می‌توان گفت ازدیان مهاجر عمان را تیره‌هایی از یحمد، حدان، مالک، حارث، عتیک و جُدَید تشکیل داده بودند. حسن بن احمد همدانی، صفة جزیرة العرب،ص۳۳۰.</ref> [[طبری]] [[زمان]] آن را [[روزگار]] [[ملوک]] [[طوایف]] (یعنی اشکانیان) و [[پیش از ظهور]] اردشیر بابکان دانسته است.<ref> محمد بن جریر طبری، تاریخ، ج۱،ص۶۱۰.</ref> صاحب [[کشف الغمه]] هم ضمن پرداختن به مهاجرت ازدیان به منطقه عمان، در آن از جنگ‌های ازدیان با [[حکمرانان]] [[ایرانی]] عمان سخن گفته است.<ref> علی بن عیسی اربلی، کشف الغمه، ص۲۱۱-۲۱۹.</ref> وی پس از پرداختن به استقرار [[حاکمیت]] مالک بر عمان به [[تفضیل]] به مهاجرت‌های پیایی [[طوایف]] [[ازدی]] به عمان پرداخته و یادآور شده است که پس از انبوهی [[جمعیت]] آنان در عمان، بخشی از ایشان در نواحی [[بحرین]] و هجر سکنی یافتند.<ref> علی بن عیسی اربلی، کشف الغمه، ص۲۱۹-۲۲۰.</ref> برخی از آنان از جمله [[سلیمة بن مالک بن فهم]] نیز به کرمان روی آوردند و اولادشان در آن دیار فزونی گرفت.<ref> علی بن عیسی اربلی، کشف الغمه، ص۲۲۴-۲۳۰؛ یزید ازدی، تاریخ الموصل، ص۹۹-۱۰۱.</ref> برخی از [[پادشاهی]] فردی از تبار سلیمه به نام جلندی بن کرکر در «سواحل کرمان» خبر داده‌اند.<ref> علی بن عیسی اربلی، کشف الغمه، ص۲۲۳.</ref> ضمن این که در [[روایات]] از پادشاهی فرزند جلندی به نام مندله یا منواه یا مسدله نیز سخن به میان آمده است.<ref> احمد ثعلبی، عرائس المجالس، ص۲۲۷؛ علی بن عیسی اربلی، کشف الغمه، ص۲۱۳.</ref> پادشاهی آل‌جلندی که مورد [[تأیید]] ساسانیان نیز قرار داشت، [[حکومتی]] دیرپا بوده که با تغییراتی در وسعت قلمرو و افت و خیزی در [[اقتدار]] تا [[ظهور اسلام]] و حتی چند سده پس از آن دوام یافت.<ref> اصطخری، مسالک الممالک، ص۱۴۰-۱۴۱؛ یاقوت حموی، معجم البلدان، ج۲، ص۷۱۱؛ ابن حزم، جمهرة انساب العرب، ص۳۸۴. احمد پاکتچی، ازد [پیش از اسلام]، دائرة المعارف بزرگ اسلامی، ص۲۸-۲۹.</ref>

==[[ادیان]] [[ازد]] پیش از اسلام==

==ازد پس از [[اسلام]]==

===اسلام ازد===

===ازدیان و وقایع [[ارتداد]] [[قبایل]]===

===[[قبیله ازد]] و [[فتوحات اسلامی]]===

===مواطن جدید ازدیان در [[دوره اسلامی]]===

==نقش ازدیان در دوران [[عثمان]] ==

==تعاملات [[سیاسی]] - [[اجتماعی]] ازدیان با [[اهل بیت]]{{ع}}==

===ازدیان و [[خلافت امیرالمؤمنین]]{{ع}}===

===ازدیان و [[خلافت]] [[امام حسن مجتبی]]{{ع}}===

==ازدیان و دوران [[خلافت اموی]]==

در جریان [[واقعه کربلا]] هم ازدیان نقشی بیشتر و پر رنگ‌تر از دیگر قبایل ایفا نکردند. برخی از آنان به مانند [[عمرو بن خالد ازدی]] <ref> ابراهیم بن محمد ثقفی، الغارات، ص۲۸۰-۲۸۱</ref> و پسرش [[خالد بن عمرو بن خالد ازدی]]،<ref> ابن‌اعثم، الفتوح، ج۳، ص۱۱۸-۱۱۹؛ ابن شهرآشوب، مناقب آل ابیطالب، ج۴، ص۱۰۲.</ref> [[حلاس بن عمرو راسبی]]، [[نعمان بن عمرو راسبی]]، [[مسلم بن کثیر ازدی]]، [[قاسم بن حبیب ازدی]] و [[زهیر بن سلیم ازدی]]<ref> ابن شهرآشوب، مناقب آل ابیطالب، ج۴، ص۱۰۱-۱۱۳؛ شیخ طوسی، رجال، ص۷۱-۸۱.</ref> در [[سپاه امام حسین]]{{ع}} حضور یافتند و نامشان در شمار [[شهدای کربلا]] ثبت گردید و تعدادی هم در آن سوی میدان، یاری‌گر اعوان و [[انصار]] [[بنی‌امیه]] در [[سپاه عمر بن سعد]] بودند. از این گروه نیز -که به نظر می‌رسد تعداد آنان در [[قیاس]] با دیگر [[قبایل]]، اندک بوده باشد،- اسامی چندی در دست است که از جمله آنان می‌توان به نام‌های [[کعب بن جابر بن عمرو ازدی]] [[قاتل]] [[بریر بن حضیر]]،<ref> محمد بن جریر طبری، تاریخ، ترجمه ابوالقاسم پاینده، ج۷، ص۳۰۳۴-۳۰۳۵.</ref> [[عمرو بن سعید بن نوفیل ازدی]] ضارب [[قاسم بن حسن]]{{ع}}، <ref> ابوالفرج اصفهانی، مقاتل الطالبیین، ص۸۵-۸۶.</ref> [[ابومرهم ازدی]] قاتل [[محمد بن مسلم بن عقیل]]،<ref> ابوالفرج اصفهانی، مقاتل الطالبیین، ص۹۱.</ref> [[حمید بن مسلم ازدی]]،<ref> محمد بن جریر طبری، تاریخ، ترجمه ابوالقاسم پاینده، ج۷، ص۳۰۶۴-۳۰۶۵.</ref> [[عبیدالله بن ابی‌حصین ازدی]]، <ref> محمد بن جریر طبری، تاریخ، ترجمه ابوالقاسم پاینده، ج۷، ص۳۰۰۶.</ref> [[جابر بن یزید ازدی]] [[رباینده]] عمامه [[امام حسین]]{{ع}} در [[کربلا]]<ref> ابن‌اعثم، الفتوح، ج۳، ص۱۳۷.</ref> و... اشاره کرد. ازدیان [[سپاه کوفه]] پس از به [[شهادت]] رساندن [[سرور]] و [[سالار شهیدان]]{{ع}}، به پاس خدمت‌شان، عهده‌دار انتقال پنج سر از شهدای کربلا نزد [[عبیدالله بن زیاد]] گردیدند.<ref> احمد ین داود دینوری، اخبار الطوال، ص۲۵۹؛ ابن‌اعثم، الفتوح، ترجمه مستوفی، ص۹۱۴.</ref>  

[[قیام]] [[عبدالله بن عفیف غامدی ازدی]] -جانباز سرفراز [[سپاه علی]]{{ع}}،- در برابر [[عبیدالله بن زیاد]] پس از [[شهادت امام حسین]]{{ع}} و بازگشت [[سپاهیان]] به [[کوفه]]<ref> محمد بن جریر طبری، تاریخ، ترجمه ابوالقاسم پاینده، ج۷، ص۳۰۶۹؛ ابن‌اعثم، الفتوح، ج۳، ص۱۴۴-۱۴۶.</ref> و شرکت در [[قیام توابین]] به [[رهبری]] بزرگانی چون [[سلیمان بن صرد خزاعی]]<ref> محمد بن جریر طبری، تاریخ، ترجمه ابوالقاسم پاینده، ج۷، ص۳۲۱۸؛ ابن‌اعثم، الفتوح، ج۳، ص۲۲۷.</ref> را می‌توان از عمده عرصه‌های نقش‌آفرینی‌های ازدیان در [[کوفه]] پس از واقعه تلخ [[کربلا]] برشمرد.

نزاع‌های قبیلگی ازدیان با جناح‌های [[متخاصم]] ادامه داشت تا اینکه [[رأی]] [[قبایل]] [[بصره]] و از آن جمله [[ازد]] بر آن قرار گرفت تا مدعی [[خلافت]] یعنی [[عبدالله بن زبیر]]، کسی را به [[امارت]] [[شهر]] [[مأمور]] کند.<ref> بلاذری، انساب الاشراف، ج۵،ص۱۸۸.</ref> و این، زمانی بود که [[مختار بن ابی‌عبیده ثقفی]] توانسته بود به [[انگیزه]] [[خونخواهی شهدای کربلا]]، رؤسای [[کوفه]] را با خود همراه کند.<ref> بلاذری، انساب الاشراف، ج۵، ۲۱۸ به بعد.</ref> اما تکیه بیش از حد مختار به [[موالی]]، [[اعراب]] کوفه را بر او برانگیخت و ایشان از جمله [[عبدالرحمان بن مخنف ازدی]] -از بزرگان ازد کوفه- به [[مخالفت]] با او برخاستند.<ref> بلاذری، انساب الاشراف،ص۲۳۱-۲۳۳. علی بهرامیان، ازد [در دوره اسلامی]، دائرة المعارف بزرگ اسلامی، ص۳۳.</ref> با آمدن [[مصعب بن زبیر]] به بصره، وی [[مهلب بن ابی‌صفره ازدی]] را که مشغول فرو نشاندن [[فتنه]] [[ازارقه]] در [[فارس]] بود به بصره خواند و با فراهم آوردن سپاهی گران، [[قیام مختار]] را در هم کوبید.<ref> بلاذری، انساب الاشراف، ج۵،ص۲۷۳.</ref> اما چندی نپایید که سران کوفه و بصره و به خصوص ازدیان – به جز مهلب – با [[عبدالملک بن مروان]] -[[خلیفه]] [[اموی]] – بنای مکاتبه گذاشتند و او را به [[تسخیر]] [[عراق]] [[ترغیب]] کردند و [[مالی]] که [[مصعب]] به اشاره [[احنف بن قیس]] به [[زیاد بن عمرو عتکی]] – بزرگ ازدیان – رساند تا دست از مکاتبه و [[فتنه‌جویی]] بردارد سوی نبخشید.<ref> بلاذری، انساب الاشراف، ج۵،ص۳۳۲-۳۳۷</ref> تا اینکه سرانجام مصعب از [[عبدالملک]] [[شکست]] خورد و به [[قتل]] رسید.<ref> بلاذری، انساب الاشراف، ج۵، ص۳۳۱. علی بهرامیان، ازد در دوره اسلامی، دائرة المعارف بزرگ اسلامی، ص۳۴.</ref>

==ازدیان و نقش آنان در تحولات [[خراسان]]==

با امارت یافتن [[زیاد بن ابیه]] بر بصره و کوفه در سال ۴۵ هجری، وی جهت تقویت مواضع اعراب در مناطق [[فتح]] شده به ویژه [[شرق]] [[ایران]]، قبایلی از [[عرب]] از جمله گروهی از ازدیان را به خراسان کوچ داد.<ref> بلاذری، فتوح البلدان، ص۴۱۰؛ محمد بن جریر طبری، تاریخ، ج۵، ص۲۲۶؛ شعبان، الثورة العباسیه، ص۷۵</ref> کوچ این [[قبایل]] در کنار قبایل دیگری که در منطقه بودند، علاوه بر تقویت موضع [[اعراب]] در [[خراسان]]، بواسطه [[تعصبات]] قبیلگی اعراب، رفته رفته [[مشکلات]] و درگیری‌هایی را بین آنان در مواجهه با مسائل گوناگون موجب شد. تا این که در ایام [[امارت]] [[حجاج بن یوسف ثقفی]]، وی به منظور کاهش [[نفوذ]] [[تمیمیان]] در خراسان که [[اکثریت]] [[عرب]] منطقه را تشکیل می‌دادند، [[مهلب بن ابی‌صفره ازدی]] را به امارت خراسان گماشت.<ref> شعبان، الثورة العباسیه، ص۷۴و۱۰۷</ref> به تدریج، با امارت یافتن مهلب بن ابی‌صفره بر [[سرزمین]] خراسان به سال ۷۸ هجری و به ویژه در دوران امارت فرزندش [[یزید بن مهلب]]، [[جمعیت]] و نفوذ [[ازد]] در خراسان فزونی گرفت. بدین‌سان، این [[قبیله]] در حوادث و رویدادهای [[ایران]]، به ویژه خراسان بزرگ، نقش عمده یافت. خراسان که از نظر [[حکومتی]] زیر نظر [[والی بصره]] اداره می‌شد از نظر قبایل و درگیری‌های قبیلگی به [[بصره]] شباهت داشت و در آن سه [[قبیله ازد]] و [[تمیم]] و [[بنی‌نزار]] مشغول کشاکش با یکدیگر بودند؛ این کشمکش‌ها و [[اختلافات]] [[روز]] افزون [[یمانی]] و مضری بخصوص از سال ۱۰۰هجری به بعد در خراسان اوج گرفته بود.<ref> ر.ک ابن‌اثیر، الکامل فی التاریخ، ج۵، ص۱۲۷-۳۴۷</ref>

چندان که هر بار با ورود [[والی]] جدید هر یک از آنها که به [[قدرت]] می‌رسیدند با دیگری به [[نزاع]] برمی‌خاستند.<ref> علی بهرامیان، ازد [در دوره اسلامی]، دائرة المعارف بزرگ اسلامی، ص۳۴.</ref> تا این که سرانجام، همین تعصبات و رقابت‌های قبیله‌ای میان اعراب مضری و یمانی که [[دستگاه خلافت]] را نیز بازیچه خویش نموده بود، یکی از عوامل عمده ایجاد [[بحران]] [[سیاسی]] در [[خلافت امویان]] گردید. و از آنجا که خراسان نیز یکی از مراکز عمده [[مهاجرت]] اعراب به داخل ایران بود، طبعاً بحران‌های مذکور در آن سرزمین نیز بازتاب گسترده‌ای داشت. در نتیجه ازدی‌ها نیز به عنوان عناصر مهم [[اجتماع]] عرب در [[خراسان]]، به صحنه این بحران‌ها کشیده شدند. [[خشم]] و [[نارضایتی]] ازدی‌ها در خراسان که ناشی از تفوق [[اعراب عدنانی]] بر [[یمانی‌ها]]، [[تسلط]] آنان بر امور مختلف و برکناری [[ازد]] و دیگر [[قبایل]] [[یمانی]] از [[امور سیاسی]] – [[اداری]] خراسان که [[سیاست]] [[خلفا]] را نیز تحت تاثیر خود قرار داده بود، -به ویژه پس از [[هلاکت]] [[خاندان]] مهلب،- موجبات نزدیکی هر چه بیشتر آنان را به عناصر ناراضی به ویژه [[ایرانیان]] [[تحقیر]] شده از سوی [[اعراب]]، فراهم آورد. این مسأله نه تنها موجب [[همراهی]] ازدی‌ها با [[عباسیان]] و [[سقوط]] [[قطعی]] [[امویان]] گردید، بلکه زمینه‌های آشنایی هر چه بیشتر آنان را با [[فرهنگ]] [[ایرانی]] فراهم کرد.  

==اعلام و [[رجال]] ازد==

از [[دانشمندان]] متأخرتر [[ازد]] نیز می‌توان به اسامی [[ابوداود سجستانی]]،<ref> ذهبی، سیر اعلام النبلاء، ج۱۳، ص۲۰۳.</ref> [[ابوالعباس مبرد]]،<ref> صفدی، الوافی بالوفیات، ج۵، ص۱۴۱.</ref> [[ابن درید]]،<ref> ابن‌اثیر، لباب الانساب،ج۱، ص۴۹۹</ref> [[خلیل بن احمد فراهیدی]]<ref> شهاب‌الدین عبدالحی بن احمد حنبلی دمشقی، شذرات الذهب، ج۲، ص۳۲۱.</ref> اشاره کرد.